Ретінде.

Дидактикалық ойындар баланың интелектісін дамыту қ ұ ралы

ретінде.

Қ азіргі кезде бастауыш сыныпта оқ ыту мазмұ ны жаң артылып, оқ ыту мен тә рбиелеуді дамытудың жаң а мү мкіндіктері ашылуда. Бастауыш сынып мұ ғ алімі бұ рынғ ыдай бағ дарлама кө лемінде ғ ана білім беріп қ оймай, пә ндер арқ ылы баланың жан-жақ ты дамуын қ амтамасыз етуі тиіс. Оқ ыту барысында баланың ақ ыл-ойын дамытуда ойынның алатын рө лі ерекше.

Дү ниеге келген сә бидің ертең гі ү лкен азаматтық қ а жалғ асатын жеке басының басты белгі, бедері оның бү гінгі ойын ә рекеті ү стінде қ алыптаса бастайды. Ойында баланың шығ армашылық мү мкіндіктері, эмоционалдық кө ң іл-кү йі жә не ерік- жігері бү ршік атып білінеді. Бұ л сана-сезім ойлау процесімен де тығ ыз байланыста болады. А.М.Горький: «Ойын арқ ылы бала дү ниені таниды», – десе, А.С.Сухомлинский: «Ойынсыз ақ ыл-ойдың қ алыпты дамуы да жоқ жә не болуы да мү мкін емес. Ойын дү ниеге қ арай ашылғ ан ү лкен жарық терезе іспетті, ол арқ ылы баланың рухани сезімі жасампаз ө мірмен ұ штасып, ө зін қ оршағ ан дү ние туралы тү сінік алады. Ойын дегеніміз –ұ шқ ын білімге қ ұ марлық пен еліктеудің маздап жанар оты», -дейді. Шынында да, бала ү шін ойын - ө мір сү рудің белсенді формасы, сол арқ ылы ересектерге еліктейді, олардың іс-ә рекетін, қ арым-қ атынастарын ү йренеді, ең бектің мә нін тү сініп, адамгершілік нормаларын игереді, ә леуметтік рө лдер атқ арады. Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин сияқ ты белгілі психолог ғ алымдар: «Ойын баланың ө зіндік ө мірі, -деген ортақ тұ жырым жасады. Ал біздің халық даналығ ы: «Ойлы бала ойынан белгілі», - дейді.

Ойын ә леуметтік қ ызмет, ол баланың жасына қ арай ө зін қ оршағ ан ортаны танып білуге, оны ө згертуге қ ұ штарлығ ын арттыратын қ ұ рал. Онда танымдық жә не бағ дарлық қ ызмет бар. Ойынның танымдық қ ызметі тануғ а деген мү дделілікті қ алыптастыру болып табылады. Сонымен қ атар ойын оқ ушылардың сө йлеу тілінің дамуына ө те ү лкен ә сер етеді, ә рі ақ ыл-ой дамуына ық пал етеді. Бала ойын ү стінде заттар мен іс-ә рекеттерді жалпылауды, сө здің жалпылама мағ ынасын қ олдануды ү йренеді. Ойын жағ дайына ену баланың ақ ыл-ой ә рекеттерінің тү рлі сипаттарының шарты болып табылады. Балалар ойнап жү ріп бір-бірімен ынтымақ тасады. Ойын баланың психикасында сапалы ө згерістер туғ ызады, оқ у ә рекетінің негізі қ аланады.

Н.К.Крупская бала жас болғ андық тан ғ ана ойнамайтынын, балалық тың ө зі оғ ан ойнау ү шін, яғ ни жаттығ у арқ ылы ө мірде қ ажетті дағ дыларды игеру ү шін берілетінін айтқ ан болатын. Сабақ ты ойын тү рінде жү ргізу шә кірттердің білімге ынта-ық ыласын арттырады. Ойын арқ ылы ұ йымдастырылатын сабақ балаларғ а жең іл ә рі тартымды, тү сінікті болады. Оқ ытудың тү пкі мақ саты- оның сапалы болуы, яғ ни сабақ тың тү рлері мен ә дістерін, мазмұ нын жетілдіру, оны танымдық, білімдік, тә рбиелікт жағ ынан сапалық жаң а дең гейге кө теру.

Ойын технологиясы жө нінде Б.П.Никитин, З.Фрейд, К.Гросс, Л.С.Рубинштейн т.б. ғ алымдардың ой-пікірлері бір идеяғ а, оның пайдалылығ ы мен тиімділігіне тоғ ысады. Американдық философ Герберт Спенсер ойын ірекеті баланың бойында жинақ талғ ан қ уатты сыртқ а шығ ару тә сілі деп есептесе, австрия психологы З.Фрейд балалардың ойынын «ө мірге бейімделушілік» деп анық тайды. Ал белгілі педагог А.С.Макаренко: «Балалар ойында қ андай болса, ө скенде де сондай болады», -дейді.

Жоғ арыда айтылғ анның бә рі оқ ыту процесінде ойын тү рлерін қ олдану қ ажеттігін кө рсетеді. ө йткені ойын, ең алдымен, оқ ушының ой-ө рісін, қ иял сезімін дамытып, сө йлеу тілінің жетілуін, еркін пікір алысу, диалог, монолог тү рінде ө зара сө йлеу машық тарын қ алыптастырады. Оқ ытуда қ олданатын ойын ә дістері- ойынның нақ ө зі емес, ойын тү ріндегі ә діс. Ол логикалық, дербес орындалатын жаттығ у жұ мыстарына балалардың зейінін аударып, қ ызық тыру мақ сатында қ олданылады. Ойынның танымдық смпаты жө нінде А.М.Горький: «Бала ойынды сү йеді. Ойнағ анда не болса соның бә рімен де ойнайды. Ол ө зінің айналасындағ ы дү ниені ойын ү стінде тез таниды. Бала сө збен де ойнайды, осы сө збен ойнағ анда ө з ана тілінің нә зік ә серлерін ү йренеді», - деген болатын. Сонымен балалардың ойынғ а деген қ ызығ ушылығ ын, ынтасын сабақ процесімен ұ штастырудың маң ызы зор. Ол ү шін сабақ та ойын тү рлерін ретіне қ арай пайдаланып отыру қ ажет.

Педагогика ғ ылымында ойын ә рекетінің оқ у ү рдісінде алатын орны туралы зерттеліп жү рген ең бектер аз емес. Себебі, ойын – оқ у, ең бек іс - ә рекеттерімен бірге адамның ө мір сү руінің маң ызды бір тү рі. Оны мына кесте арқ ылы кө руге болады:

«Ойын» ұ ғ ымына тү сініктеме берсек – бұ л адамның мінез – қ ұ лқ ын ө зі басқ аруымен анық талатын қ оғ амдық тә жірибені қ алыптастыруғ а арналғ ан жағ даяттар негізіндегі іс - ә рекеттің бір тү рі. Адамзат тә жірибесінде ойын ә рекеті мынандай қ ызметтерді атқ арады:

· ойын – сауық;

· коммуникативтік немесе қ арым – қ атынастық;

· диагностикалық (ойын барысында ө зін - ө зі тану);

· коррекциялық (ө зін – ө зі тү зету);

· ә леуметтендіру.

Ойын – адамның ө міртанымының алғ ашқ ы қ адамы. Сондық тан ойын арқ ылы балалар ө мірден кө птеген мә ліметтер алып, білімін жетілдіреді.

Ойын – бір қ арағ анда қ арапайым қ ұ былыс не ә рекет іспетті. Ол міндетті тү рде ұ жымдық ә рекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қ исынды ой қ абілетінің дамуы, бір – біріне деген сыйластық қ ажеттіліктерімен санасуы ә р ойыншының жеке ә рекеттерә нен туындайды. Ойынның басты шарты жең іске жету болса, ә р ойыншы ө з қ арсыласының мү мкіндігімен санасып, бір – біріне деген сенімін арттырады.

Ойынның да ө зіне тә н мотивтері болады. Мысалы, мазмұ ндық, рө лдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қ иялын қ алыптастыруда зор маң ыз атқ арады. Ойын ә сері арқ ылы бала ө з қ асиетін қ алай қ анағ аттандыра алатынын, қ андай қ абілеті бар екенін байқ ап кө реді. Ал, ақ ыл – ой ойындарында белгілі бір ережелерді сақ тап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқ ырлығ ын, байқ ағ ыштығ ын, зейінділігін арттырумен қ атар, ерік сезім тү рлерін де дамытады.

Ойынның тү рлері кө п. Соның ішінде ойын- сабақ, ойын – жаттығ у, сергіту ойындары, дидактикалық мақ саттағ ы ойындар, логикалық ойындар, грамматикалық ойындар, ұ лттық ойындар, т.б. мұ ндай ойындар оқ ушыны жан – жақ ты дамытып, білімді толық игеруіне кө мектеседі.

Оқ у ү рдісінде – кең інен қ олданылатын ойынның тағ ы бір тү рі – дамытушы ойындар. Дамытушы ойындардың маң ыздылығ ы оқ ушылардың ынта – ық ыласын есепке ала отырып, оқ уды қ ызық ты етіп, білім, білік, дағ дыны қ алыптастыру. Дамытушы ойындарғ а қ ойылатын бірінші талап – оқ ушының танымдық ә рекетін, қ ызығ ушылығ ын дамыту.

Бұ л талаптар тө мендегідей сұ раныстарғ а жауап береді:

а) балаларғ а ө зінің қ абілетін кө рсете білуге мү мкіндік беру;

ә) баланы басқ алармен жарыса білуге қ алыптастыру;

б) ойын барысында балағ а жаң а білім, білік, дағ дылардың қ айнар кө зіне

жету;

в) баланың ойын барысында жеткен жең ісі оның жаң а алғ ан білім, білік,

дағ дыларымен сә йкес келетіндігі.

Дамытушы ойындардың ішінде оқ ушылардың ө здері қ олдан жасап, қ ұ растырып ойнайтын ойыншық тардың орны ерекше. ө йткені, ө здері ойын барысында жаң а білім алып, оларды елестету, есте сақ тау, ойлау, сө йлеу тілімен олардың тү рлі қ абілеттері: конструкциялық, музыкалық, ұ йымдастырушылық т.б. қ асиеттері дамиды.

Сабақ ты бірың ғ ай ә дістермен жү ргізе білу оқ ушыларды жалық тырары сө зсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқ ушылардың сабақ мазмұ нына аса назар аударып, тез қ абылдап, ұ ғ ып алады.

С.А.Шмаковтың анық тауы бойынша ойын ү ш тү рлі қ ырымен сипатталады:

- еркін дамытушы іс - ә рекет, ол ә рекет белгілі бір нә тиже ү шін емес, баланың қ анағ аттануына байланысты.

- ә рекеттің эмоционалды жағ ынан кө терің кі болуы, яғ ни жарыстық орын алуы.

- ойынның мазмұ нын сипаттайтын қ ағ идалар.

Жоғ арыда аталғ ан белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып оқ ушыларының білімін берік мең геруіне тигізетін ә серін анық тау ү шін мына сұ рақ тарғ а жауап іздедім: Бастауыш сынып оқ ушыларының оқ у ә рекетін ұ йымдастыруда ойынның қ ұ рылымы қ андай болмақ? Оқ ушылардың белсенділігін арттыру ү шін ойынды қ алай пайдалану керек? Ойынды бастауыш сынып оқ ушыларының жас жә не психологиялық ерекшеліктеріне сә йкес қ алай қ олдану керек? Сол сияқ ты тағ ы басқ а сұ рақ тарғ а жауап іздеу барысында ә ртү рлі бастапқ ыларғ а талдау жасауды мақ сат кө здедім.

Ерте заманнан – ақ адам ө зін қ оршағ ан ортаның тылсым тіршілігін тануғ а ә рекет жасағ ан. Ал айнала дү ниені танып – білудің, белсенді іс - ә рнкеттің алғ ашқ ы тү рі заттық іс - ә рекет болып табылады. Нә ресте заттық іс - ә рекеттен бірте – бірте ойын іс - ә рекетіне ауысады. Барлық адамдар ө зінің тұ лғ а ретінде даму ерекшелігінде ойын іс - ә рекетін бастан кешіреді. Сә билік кезең нен бастап бала ө зін қ оршағ ан ортаны, ө мір сү ріп отырғ ан айналасындағ ы заттар мен қ ұ былыстарды ойын арқ ылы тү сініп ұ ғ ынады. Тек кө ру, сипап – сезу, байқ ап – тану арқ ылы емес, тікелей араласып, іс - ә рекетке кө шуін нақ ты қ арым – қ атынас барысында біледі. Осылайша ойын адамның ө мір танымында шешуші мә нге ие болады. Баланың таным – тү сінігі, іс - ә рекеті ойыннан басталып, оның негізгі болашақ ө мірінде оқ у, ең бек іс - ә рекетімен жалғ астырылады. Жеке тұ лғ аның дамуындағ ы ойынның ә серін ерте заманның ө зінде – ақ атақ ты ғ ұ лама ойшылдар, философтер, педагог, психолог ғ алымдар кө ріп, байқ ап, оны іске асыру жолдарын ұ сынғ ан.

Оның кө п ғ асырлық тарихына ү ң ілсек, ол туралы алғ ашқ ы пікірлер ежелгі грек философтері Платон мен Аристотель ең бектерінен бастау алатынын кө руге болады. Ертедегі ұ лы ойшылдар Я.Коменский, Ж.Руссо, дж. Локк, И.Песталоцци, т.б. ойын арқ ылы балалардың болашақ ө мірге бейімдеу керек деп тү сіндірген.

Ұ лы Абайдың «Ойын ойнап ә н салмай, ө сер бала бола ма?» деген пікірінен бала ө мірінде ойынның маң ыздылығ ын кө руге болады. Бастауыш сынып оқ ушыларының психикасының дамуына ойын ә рекеті шешуші рө л атқ аратындығ ы туралы белгілі ғ алымдар ө з ең бектерінде айтып кеткен: Ж.Аймауытұ лы, М.Жұ мабаев, Ш.Қ ұ дайбердіұ лы, С.Торайғ ыров, Т.Тә жібаев т.б.

Педагогикалық ү рдісті жетілдіру ойынның алар орны жө нінде қ азақ стандық ғ алым Н.Қ ұ лжанова да зерттеген. Ойын бала ү шін еліктеу, инстинкт кү нделікті негізгі іс - ә рекет жә не ө мірі деп дә лелдеген. Н.Қ ұ лжанованың айтуынша ойынды ә дептілік, тә рбиелік мақ сатқ а пайдалану – болашақ ө міріне тү зу жол салу, ү лкендерге еліктеу жә не ө мірдің талаптарына сай бейімдеу деп тү сіндірген. [11]

Я. Коменский ойынды баланың қ озғ алуына табиғ и қ ажеттілік ретінде қ арастырды. Ол балаларғ а ойнау ү шін кө мектесіп отыру қ ажеттігін, олардың іс - ә рекетін бақ ылау керектігін ерекше атап кө рсетеді. «Бала неғ ұ рлым кө п ірекет етсе, жү гірсе, жұ мыс істесе, соғ ұ рлым ол жақ сы ұ йық тайды, жақ сы тамақ танады, тез ө седі, денсаулығ ы мық ты болып, дене, ой дамуы жақ сы жү реді, бірақ ол ү шін баланы ү немі қ орғ ап отыру қ ажет».

Я.Коменский «Ұ лы дидактика» ең бегінде 6 жастан 12 жасқ а дейінгі жас кезең ін ө нерлі жә не қ амқ орлық тә рбие мектебі деп атады. Бұ л шақ та балаларғ а ө здеріне тү сінікті ана тілінде білім беру керек, ал білім олардың есінде жақ сы сақ талатынындай болуы тиіс. Бұ л кезең де балалар қ иындық ты сезінбейді, сол себептен оларғ а оқ у ә рекеті жең іл болып кө рінеді. Осығ ан орай бастауыш сынып оқ ушыларының оқ у ә рекетін жетілдірудің бірден – бір қ ұ ралы ретінде «ойынды» атауғ а болады.

Дж. Локк балалардың еркіндікке, бостандық қ а ынталы келетіндігімен санасуды талап етті. Бұ л мә селеде ол кейін Ж. Руссо дамытқ ан еркіндік тә рбие ұ ғ ымының негізін сала бастады. Оқ ытудың ә дістері мен қ ұ ралдары жө нінде мә селелерді қ арастырғ ан Дж. Локк та, ең бірінші орынғ а баланың дамуын, білім алып тә рбиеленуін ойын арқ ылы жү зеге асыруын қ ойғ ан Ж. Руссо.

Неміс педагогикасының кө рнекті ө кілі Ф.Фребель дидактикалық ойындардың негізін салушы болып есептелінеді, ол қ имыл – қ озғ алыс ойындарының, қ ұ рылыс дағ дылары мен ең бек ету қ абілеттерін дамытуғ а бағ ытталғ ан дидактикалық жаттығ улардың жү йесін жасады. Бірақ, Ф.Фребель ойындарының мазмұ ны баланың ой - ө рісі мен қ иялын дамытуды шектеді.

Қ азіргі кезде ойын мә селесі бірқ атар ауқ ымды зерттеулерде қ омақ ты орын алып, оның баланы дамытудағ ы мә ні анық талды. Зерттеушілер ойын арқ ылы оқ у міндеттерін тиімді шешуге болатынын дә лелдеді. Ойын теориясы мен маң ыздылығ ы туралы К. Ушннский мен П.Лесгафт, тә рбие жә не оқ ыту барысында ойынның алатын орны туралы В. Сухомлинский, С.Шацкий жә не Н.Крупская ө з пікірлерін білдірген.

К.Ушинский сабақ қ а ойын элементтерін енгізу оқ ушылардың білім алу ү рдісін жең ілдететінін атап кө рсетсе, Н.Крупская «Бала жас болғ андық тан ғ ана ойнамайды, балалық тың ө зі оғ ан ойнау ү шін, яғ ни жаттығ у арқ ылы ө мірде қ ажетті дағ дыларды игеру ү шін берілген» деген пікір айтады.

Ойынмен ұ йымдастырылғ ан сабақ балаларғ а кө ң ілді, жең іл келеді. Сондық тан ойынды іріктеп алуғ а нақ тылы сабақ тың мақ саты, мү мкіндіктері мен жағ дайларын ескеруге ерекше назар аударғ ан жө н.

«Ой – ойыннан басталады» десек, баланың ойын жетілдіріп сабақ қ а қ ызығ уын, белсенділігін арттыру ү шін бастауыш сынып мұ ғ алімінің қ олданатын басты ә дісі ойын болуы керек.

Н.Крупская ө зінің кө птеген ең бектерінде ойынның бала ө міріндегі маң ызына ү лкен мә н берген. Қ андай ойын болса, ә йтеуір бір нә рсеге ү йретеді, ең бастысы, баланы мұ қ ияттылық қ а, ең бекке, жолдасымен ынтымақ та болуғ а баулиды.

Ойын – балалар ү шін оқ у да, ең бек те. Ойын – айналадағ ы дү ниені танудың тә сілі. Ойын далаларғ а оө ірде кездескен қ иыншылық тарды жең у жолын ү йретіп қ ана қ оймай, ұ йымдастырушылық қ абілетін қ алыптастырады.

В. Сухомлинский «Ойынсыз ақ ыл – ойдың қ алыпты дамуы да жоқ жә не болуы да мү мкін емес. Ойын дү ниеге қ арай ашылғ ан ү лкен жарық терезе іспетті, ол арқ ылы баланың рухани сезімі жасампаз ө мірмен ұ штасып, ө зін қ оршағ ан дү ние туралы тү сінік алады. Ойын дегеніміз – ұ шқ ын білімге қ ұ марлық пен еліктеудің маздап жанар оты» деген ой айтады.

Ойын екі тү рлі уақ ыттық бағ ытты қ амтиды: қ азіргі жә не болашақ. Бір жағ ынан бала бірден, осы мезетте қ уанышқ а бө ленеді, екінші жағ ынан ойын ә рқ ашан болашақ қ а бағ ытталғ ан, ө йткені ойын барысында тұ лғ аның келешек ө міріне ық пал ететін сапалы қ асиеттері мен іскерлік дағ дылары қ алыптасады.

А.Макаренконың айтуы бойынша, ойынғ а біржақ ты кө зқ арас қ ате. Педагогикалық ү рдісте ойынды дұ рыс пайдалану сабақ тың тиімділігін арттырады, балаларғ а қ уаныш сыйлайды. Ойын бала ү шін жаң а ортағ а тезірек бейімделуге мү мкіндік береді. Жаң а ортағ а, оқ у ү рдісіне ө ту ү йреншікті ө мір сү ру ә дістерін ө згертуді қ ажет етеді. Ал Ю.Бабанский ойынды бастауыш сынып оқ ушыларының барлық ә рекеттерін ынталандырудың ә дісі деп қ арағ ан.

Ойындардың психологиялық мә нін зерттеу мә селесімен кө рнекті психологтер Л.Занков, Л.Выготский, Д.Узнадзе, С.Рубинштейн, А.Леонтьев, Д.Эльконин, А.Люблинская, В.Мухиналар айналысты.

Оқ ушы ойын қ ызметіне талпынады, ойын олар ү шін ө мірдің мә ні болып табылады.

Ұ лы педагог Сухомлинский «ойынсыз, ертегісіз, шығ армасыз, ойсыз толық мә ндегі ақ ыл – ой тә рбиесі болмайды» деп санайды.

Ойын арқ ылы ұ йымдастырылғ ан сабақ балаларғ а жең іл ә рі тартымды, ә рі тү сінікті болады. Ойын сабақ тары оқ ушылардың ө здігінен жұ мыс істеуге, ойлау қ абілетін дамытуғ а ү йретеді. Ойын кезінде балалардың достық сезімін оятып, бір – біріне қ амқ орлығ ы, ұ жымдық бірлігі нығ аяды. Балаларды жақ сылық қ а, қ айырымдылық қ а, ізгілікке, ә дептілікке тә рбиелеуге болады. Ойын тү рлерін сабақ та тиімді пайдалана білу мұ ғ алімнің мең гертіп отырғ ан білімін ық ыласпен тың дап, білімді берік мең геруіне кө мектеседі.