Ойын түрлері және оның ерекшеліктері.

Ойын балалардың негізгі іс- ә рекеті ретінде психологиялық, анатомиялық - физиологиялық, педагогикалық маң ызы зор қ ызметтер атқ арады. Ойын баланың даму қ ұ ралы, таным кө зі, білімдік, тә рбиелік, дамытушылық мә нге ие бола отырып, адамның жеке тұ лғ а ретінде қ алыптасуына ық пал етеді. Ойынды ә рбір адам ойнап ө седі, ойынды кө п ойнағ ан адамның дү ниетанымы кең, жаны таза, жү регі нә зік, нағ ыз сезімтал тұ лғ а болмақ. ә рине, ойын адамның дамуына, қ алыптасуына ә ртү рлі ә сер береді. Кей бала ойында шынайы ө мірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына жә не баланың ойынғ а араласуына ә сер ететін факторлар ө те кө п. Мысалы, ү лкендердің ойынғ а басшылық жасауы, ойыншық тар, баланың ө сетін ортасы, балалар ұ жымы, баланың тә рбиесі т.б. дегенмен де ойын тек ә рекет емес, балалардың да, ү лкендердің де қ ызығ ушылық ермегі, адамның рахат жіне қ анағ ат сезіміне бө лейтін іс- ә рекет. Балалар тұ рмақ, ү лкен адамдар да ә лі кү нге дейін ойнайды, ә рине ойынның тү рлері ө те кө п. Балалардың ойынына талдау жасайтын болсақ, оның ө згеріп отыруы балалардың жас жә не дара ерекшнліктеріне байланысты. Мысалы, сюжеттік рө лді, қ имыл- қ озғ алыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, қ ұ растыру, ұ лттық, спорттық, дамытушы ойындардың тү рлері бар. ә рқ айсысының ө зіндік мә ні, ерекшкліктері, мазмұ ны, ережелері, тә ртібі, білімдік, тә рбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның ә рқ айсысына жеке тоқ талатын болсам, сюжеттік рө лді ойындар ойынның алғ ашқ ы танымы десек, артық болмас.

Балалар ойындарының тә рбиелік маң ызын жоғ ары бағ алай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала ө мірінде ойынның маң ызы зор, ересек адам ү шін ең бектің, жұ мыстың, қ ызметтің қ андай маң ызы болса, нақ сондай маң ызы бар. Бала ойында қ андац болса, ө скен соң жұ мыста да кө п жағ ынан сондай болады. Сондық тан келешек қ айраткерді тә рбиелеу алдымен ойында басталады». Мысалы: сюжеттік- рө лді ойындар.

Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қ оршағ ан ө мірді – адамдардың қ имылын, іс- ә рекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бө лме тең із, аспан кең істігі де, темір жол вагоны да болуы мү мкін. Балалар жағ дайғ а ойынның ө здері ойлағ ан тү пкі ниеті мен мазмұ нына лайық ты маң ыз береді.

Ойын іс- ә рекетінің тағ ы бір ерекшелігі- оның ә рекеттік сипаты. Балалар ойын шығ арушылар, ойын жасаушылар болып табылады. Олар ойында ө здеріне мә лім қ ұ былыстары мен оқ иғ алары туралы білімдерін бейнелейді, оларғ а ө зінің қ атынасын бейнелейді.

Балалар ойынының ерекшелігі сондай- ақ бейненің, ойын ә рекеті мен сө здің ұ штасуымен ө зара байланыстылығ ында. Бұ л оның сыртқ ы белгісі емес, шын мә ні. Ойында бала ө зі бейнелеген қ аһ арманның іс- ә рекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап ә кететін соншалық, ол тіпті ө зін ә деттегідей шақ ырғ анда жауап та қ атпайды.

Балалар ү н- тү нсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғ ыз болғ анның ө зінде ойыншық тарымен сө йлесіп жү реді. Ойынғ а қ иялдағ ы қ атысушылармен ә ң гімелеседі, ө зі мен анасы ү шін, науқ ас кісі мен дә рігер ү шін сө йлеседі. Сө з нақ бір ойын ә рекетін сү йемелдеуші болып табылады, бейнені, оғ ан баланың ө з қ атынасын толығ ырақ ашады.

Бастауыш сынып оқ ушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі ә рекеті – ойын десек, оқ у – тә рбие ү рдісінде олар біртіндеп ойын ә рекетінен оқ у – таным ә рекетін орындауғ а бейімделуі керек.

Ойын – балалар ә рекетінің негізгі тү рі, сондық тан ол бала ө мірінде тә рбие мен білім берудің шешуші шарты болып табылады. Бала ө зін қ оршағ ан ортаны адамдар арасында ғ ы қ арым – қ атынасты білу мен сезінуі ойын негізінде жү зеге асады.

Бастауыш сынып мұ ғ алімі қ ойылатын тө менгі ә дістемелік талаптарды біліп орындап отыруы тиіс:

1. Ойын мақ саты нақ ты қ ойылып, керекті кө рнекіліктер мен материалдар кү н ілгері дайындалып, оң тайлы жерге қ ойылуы керек.

2. Ойынғ а кірісер алдында оның жү ргізілу тә ртібі оқ ушыларғ а ә бден тү сіндірілген жө н.

3. Ойынғ а сыныптағ ы балалардың тү гел қ атысуын қ амтамасыз ету керек.

4. Ойын жү ру барысында мұ ғ алім балалардың тү гел қ атысуын қ адағ алаумен қ атар, олардың ойын ү стінде шешім қ абылдай білуіне, ойлана білуіне жетелеуі керек.

Ойын тү рлерінің материалдарды сабақ тың тақ ырыбы мен мазмұ нына неғ ұ рлым сә йкес алынса, оның танымдық, тә рбиелік маң ызы да арта тү седі. Оны тиімді пайдалану сабақ тың ә серлігін, тартымдылығ ын кү шейтеді, оқ ушылардың сабақ қ а ынтасы мен қ ызығ ушылығ ын арттырады.

Мен солардың ішінен, ең алдымен, сабақ процесінде жиі пайдаланылатын дидактикалық ойындарғ а тоқ талмақ пын.

Дидиктикалық ойын- оқ ушының ынта-ық ыласын кү шейтетін, оқ удың қ иын процесін жең ілдететін, дамуды тездетуге кө мектесетін, оқ у барысында таным қ ызметін кү шейту мен кө термелеудің қ уатты қ айнар кө зі болатын оқ ыту ә дісінің бір тү рі. Дидактикалық ойынның негізгі мақ саты баланы қ ызық тыра отырып, жаң а сабақ ты немесе ө ткен материалды берік мең герту болып табылады. Дидактикалық ойындардың ережесі оқ ушылардың тү сінуіне оң ай, қ арапайым ә рі қ ысқ а болуы шарт. Дидактикалық ойынды сабақ та қ олданғ анда оның мынандай шарттарғ а сә йкес болуын қ атаң ескеру қ ажет:

- сол ойынның оқ ушығ а беретін білімдік жә не тірбиелік мә ні болуы;

- баланың жан-жақ ты дамуына, танымдық қ ызметінің артуына ә сер етуі;

- ө тіліп отырғ ан материалғ а қ ызығ ушылығ ын туғ ызуы;

- ойын сабақ тың мақ сатын іске асыруда оқ ушыларғ а қ ажетті білік пен дағ дыны қ алыптастыруғ а кө мектесетіндей болуы тиіс;

- ө тілген тілдік материалды салыстыра алуы жә не қ орытынды жасай білуі.

Дидактикалық ойындардың балалардың қ оршағ ан ортамен таныстыруғ а рө лі де ерекше. Ойын ү стінде оқ ушы ө зіне ү лкен адамның белгілі бір функциясын қ абылдайды. Оны ө з іс- ә рекетінде жү зеге асыруғ а тырысады.

Дидактикалық ойындардың оқ ыту мазмұ нына, танымдық іс - ә рекет сипатына, ойын қ ұ рылымына сә йкес жіктемелер бар.(Л.А.Венгер, О.М.Дьяченко, Т.К: Жикалина, т.б.)

Қ азақ халық ойындарының жіктемесі оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне (А.Диваев), ойын сипатына (М.Гуннер, Е.Сағ ындық ов, Б.Тө тенаев); дене қ асиеттерін, қ имылдық ә рекеттерді дамытуғ а (М.Таникеев, Ж.Тө легенов, Т.Бекбатшаева, Т.Қ уанышов); ойындардың педагогикалық мү мкіндіктеріне (А.К.Айтпаева) сә йкес жасалады.

Дидактикалық ойындарды оқ ыту мазмұ нына сә йкес тү рлері:

1. Ойын – саяхаттар.

2. Ойын – тапсырмалар.

3. Ойын – болжамдар.

4. Ойын – жұ мбақ тар.

5. Ойын - ә ң гімелер.

Танымдық іс - ә рекет сипатына сә йкес ойын тү рлері:

1. Балалардың орындаушылық ә рекетті талап ететін ойындар.

2. Қ айта жаң ғ ырту іс - ә рекетін орындауғ а бағ ытталғ ан ойындар.

3. Қ айта жасау іс - ә рекетін жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан ойындар.

4. Оқ ушылардың іс - ә рекетін бақ ылауғ а бағ ытталғ ан ойындар.

5. Ізденіс іс - ә рекетіне бағ ытталғ ан ойындар.

Қ ұ рылымы бойынша дидактикалық ойындарды мынадай тү рлерге жіктейді:

1. Сюжеттік – рө лдік ойындар.

2. Жаттығ у ойындар.

3. Драмалық ойындар.

4. Шығ армашылық ойындар.

5. Ә деби – музыкалық ойындар.