Кәсіпорын қызметінің іскерлік белсенділігін талдау

Кә сіпорынның іскерлік белсенділігі мен қ ызметінің тиімділігін бағ алау жә не талдау қ аржылық талдаудың қ орытынды кезең і болып табылады.

Кә сіпорынның іскерлік белсенділігі қ аржылық жағ дайында ең алдымен оның қ аражат айналымының жылдамдығ ымен кө рінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кә сіпорынның ө з қ аражатын қ аншалық ты тиімді пайдаланғ анын анық -тауғ а мү мкіндік беретін, ә ртү рлі қ аржылық айналымдылық коэффициенттердің дең гейі мен қ озғ алысын зерттейді.

Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы активтерге салынғ ан қ аражаттың қ аншалық ты тез нақ ты ақ шағ а айналуына тікелей тә уелді болады.

Жоғ арыда айтып ө ткендей, кейбір актив тү рлері ә ртү рлі айналым жылдам-дығ ына, яғ ни олардың ақ ша қ алпына кө шу жылдамдығ ына ие болады. Қ аражат-тың айналымда болуының ұ зақ тығ ы ішкі жә не сыртқ ы сипаттағ ы бірқ атар ә р бағ ыттағ ы себептердің жиынтық ә серімен анық талады. Бірінші қ атарғ а кә сіпорынның ә рекет ө рісін, салалығ ын, ауқ ымын жә не тағ ы да басқ аларын жатқ ызу-ғ а болады. Елдегі экономикалық жағ даймен оғ ан байланысты шаруашылық ты жү ргізу шарттары да кә сіпорынның активтерінің айналымдылығ ына да ә сер ет-пейді. Сө йтіп, елдегі ө тіп жатқ ан инфляциялық процестер, кә сіпорындардың басым кө пшілігінің жабдық таушылармен, сатып алушылармен реттелген ша-руашылық байланысының болмауы шамадан тыс қ ор жинақ тауғ а ә келіп соқ ты-рады да, бұ л қ аражат айналымын айтарлық тай бә сендетеді.

Қ аражыттың айналымда болу кезең і, едә уір дә режеде кә сіпорынның ішкі жағ дайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқ ару стратегиясының тиімді-лігімен (немесе жоқ тығ ы) анық талатындығ ын айта кету керек.

Шынында да, қ олданылғ ан бағ а саясаты, қ ұ рылғ ан актив қ ұ рылымы, пайда-ланылғ ан тауарлы-материалдық қ орларды бағ алау ә дістемесіне байланысты кә сіпорын ө з қ аражатының айналымының ұ зақ тығ ына кө п немесе аз ә сер ету ер-кіндігіне ие болады.

Іскерлік белсенділік коэффициентінің кә сіпорынның қ аржылық жағ дайын бағ алау ү шін ү лкен маң ызы бар, ө йткені қ аражаттың айналым жылдамдығ ы кә -сіпорынның тө лем қ абілетіне тікелей ә сер етеді. Оғ ан қ осымша, басқ адай бір-дей жағ дайда қ аражаттың айналым жылдамдығ ының ө суі кә сіпорынның ө н-дірістік-техникалық кү шінің артқ анын кө рсетеді.

Кә сіпорынның іскерлік белсенділігінің кө рсеткіштеріне мына коэффициент-тер жатады:

1.Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына қ анша рет айналу мен ө ндірудің толық циклі болатындығ ын жә не активтердің ә рбір ақ ша бірлігі сатылғ ан ө німнің қ анша ақ ша бірлігін ә келгенін кө рсетеді. Бұ л кө рсет-кіш мына формула бойынша анық талады:

К = Д / А

Мұ нда, К - капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;

Д - ө нім сатудан (жұ мыс, қ ызмет кө рсету) тү скен табыс;

А - авансталғ ан капитал.

Біздің кә сіпорын ү шін капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті жыл басында – 0, 99 рет; жыл соң ында– 1, 05 рет болды.

Кө рсеткіш соң ғ ы жылдары кә сіпорынның жалпы капиталын (барлық ресурс-тарды) пайдалану тиімділігінің тө мендегенін кө рсетеді. Егер жыл басында кә -сіпорында активтердің ә рбір ақ ша бірлігі 99 тиын, ал жыл соң ында 1тең ге 5 тиын келтірді.

2. Негізгі қ ұ ралдардың айналымдылығ ы. Бұ л кө рсеткіш қ ор қ айтарымдылы-ғ ын кө рсетеді, яғ ни кә сіпорынның кезең дегі негізгі ө ндірістік қ орларын пайда-ланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан тү скен табысты (ақ шаны) қ алдық қ ұ ны бойынша кезең дегі негізгі қ ұ ралдардың шамасына бө лу арқ ылы есептей-ді.

Қ ор қ айтарымдылығ ы коэффициентінің артуына негізгі қ ұ ралдардың ү лес салмағ ының салыстырмалы жоғ ары болмауы немесе олардың техникалық дең -гейінің жоғ арылығ ы есебінен қ ол жеткізуге болады.

Алайда бұ л жерде жалпы заң дылық былайша болады: коэффициент жоғ ары болғ ан сайын, есеп беру кезіндегі шығ ындар азая тү седі. Коэффициенттің тө -мен болуы ө німді сатудан тү сетін табыстың жетімсіздігін не болмаса активтер тү рлеріне тым жоғ ары дең гейде қ аржы бө лінгендігін білдіреді.

Біздің кә сіпорын ү шін негізгі қ ұ ралдардың айналымдылық коэффициенті жыл басында – 2, 47 рет; ал жыл соң ында – 1, 79 рет болды.

Кө рсеткіш соң ғ ы жылдары кә сіпорынның негізгі қ ұ ралдардың пайдалану тиімділігінің тө мендегенін кө рсетеді. Егер жыл басында кә сіпорында негізгі қ ұ -ралдардың ә рбір бірлігі 2 тең ге 47 тиын келтірсе, жыл соң ында 1 тең ге 79 тиын келтірді.

3.Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті. Ол мына формула бойынша қ аралады:

К = Д / С

Мұ нда: К - меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;

Д - ө нім сатудан (жұ мыс, қ ызмет кө рсету) тү скен табыс;

С - меншікті капиталдың шамасы.

Бұ л кө рсеткіш қ ызметті ә р қ ырынан сипаттайды: коммерциялық кө зқ араспен қ арағ анда ол сатудығ артық тығ ын немесе жеткіліксіздігін анық тайды; қ аржылық жағ ынан – салынғ ан меншікті капиталдың айналым жылдамдығ ын, ал экономикалық тұ рғ ыдан – кә сіпорынның меншікті иелері тә уекелдік етіп салып отырғ ан ақ ша қ аражатының белсенділігін кө рсетеді. Егер коэффициент ө те жоғ ары болса, салынғ ан капиталдан сату дең гейінің едә уір артқ андығ ын білдіреді, ал бұ л несиелік қ орлардың артуын, меншік иелеріне қ арағ анда істе кредиторлардың кө бірек қ атысуы мү мкін шекке жетуінен туындайды. Бұ л жаң дайда міндеттемелердің меншікті капиталғ а қ атынасы артады, кредиторлардың қ ауіпсіздігі тө мендейді жә не табыстың кемуіне байланысты кә сіпорын айтарлық тай қ иыншылық тарғ а кездесуі мү мкін. Керісінше, коэффициенттің тө мендігі меншікті капиталдың бір бө лігінің ә рекетсіз жатқ андығ ын білдіреді. Бұ л тұ ста коэффициент, меншікті қ аражатты осы жағ дайғ а сай келетін табыс кө зіне салу қ ажеттігін кө рсетеді.

Біздің кә сіпорында бұ л кө рсеткіштің дең гейі жыл басында – 1, 21 рет, ал жыл соң ында – 1, 26 рет болды.

Кө рсеткіш соң ғ ы жылдары кә сіпорынның меншікті капиталдың пайдалану тиімділігінің артқ анын кө рсетеді.Егер жыл басында кә сіпорында меншікті капиталдың ә рбір ақ ша бірлігі 1 тең ге 21 тиын, ал жыл соң ында 1 тең ге 26 тиын келтірді.

4. Ағ ымдағ ы активтер немесе айналым капиталының айналымдылық коэф-фициенті. Ол ө нім сатудан тү скен табысының (жұ мыс, қ ызмет кө рсету) ағ ым-дағ ыактивтердің орташа шамасына қ атынасымен анық талады:

К = Д / Т

Мұ нда: К - ағ ымдағ ы активтердің айналымдылық коэффициенті;

Д - ө нім сатудан (жұ мыс, қ ызмет кө рсету) тү скен табыс;

Т - ағ ымдағ ы активтер.

Ағ ымдағ ы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық коэффи-циенті олардың айналым жылдамдығ ын, яғ ни зерттелген кезең дегі барлық ай-налым қ аражатының айналым санын кө рсетеді. Ағ ымдағ ы активтердің айналымдылығ ының ү деуі олардың қ ажеттілігін кемітеді де, кә сіпорындарғ а халық шаруашылығ ының мұ қ тажы ү шін (абсолюттік босату) немесе қ осымша ө нім ө ң діруге (салыстырмалы босату) айналым қ аражатының бір бө лігін босатуғ а мү мкіндік береді.

Айналымның жылдамдауы нә тижесінде айналым қ аражатының заттық эле-менттері босайды, шикізат, материалдар, отын қ орлары мен аяқ талмағ ан ө нді-рісті істеу аз қ ажет болады, демек, бұ рын осы қ орлармен іске салынғ ан ақ ша ресурстары босап шығ ады. Босағ ан ақ ша ресурстары кә сіпорынның ең ө тімді активтерін арттырады, нә тижесінде оның тө лем қ абілеті бекіп, қ аржылық жағ дайы жақ сарады.

Біздің кә сіпорында бұ л кө рсеткіштің дең гейі жыл басында – 2, 32 рет, жыл соң ында –3, 34 рет болды.

Кө рсеткіш соң ғ ы жылдары кә сіпорынның ағ ымдағ ы активтердің пайдалану тиімділігінің артқ анын кө рсетеді. Егер жыл басында кә сіпорында активтердің ә рбір ақ ша бірлігі 2 тең ге 32тиынал жыл соң ында 3 тең ге 34 тиын келтірді.

5.Материалдық айналым қ аражатының айналымдылық коэффициенті кә -сіпорынның талдау кезіндегі шығ ындары мен қ орларының айналым санын кө р-сетеді, яғ ни олардың сатылу жылдамдығ ын сипаттайды. Толық тай алғ анда бұ л коэффициенттің мә ні жоғ ары болғ ан сайын, осы аз ө тімді бапта соғ ұ рлым азы-рақ қ аражат байланады, кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы тұ рақ танып, айна-лым капиталында кө бірек ө тімді қ ұ рылым болады. Жә не керісінше, басқ адай жағ дайда тауардың шамадан тыс жиналып қ орлануы, кә сіпорынның іскерлік белсенділігіне кері ә сер етеді.

Ө ндірістік қ орлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) қ ұ ны бойын-ша есептелетіндіктен, қ орлардың айналымдылық коэффициентін есептеу ү шін сатудан тү скен табыс емес, сатылғ ан ө німнің ө зіндік қ ұ ны пайдаланылады.

Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:

К = S / З

Мұ нда: К - материалдық айналым қ ұ ралдарының айналымдылық

коэффициенті;

S - сатылғ ан ө німнің толық ө зіндік қ ұ ны;

З - ө ндірістік материалдық қ орлар.

Неғ ұ рлым айналымдылық кө рсеткіші жоғ ары болғ ан сайын, соғ ұ рлым қ ор-лар тезірек ақ шалай қ аражатқ а айналады. Оның тө мендеуі салыстырмалы тү рде ө ндірістік қ орлар мен аяқ талмағ ан ө ндірістің ұ лғ айғ анын немесе дайын ө німге деген сұ раныстың бә сендегенін кө рсетеді.

Біздің кә сіпорынымызда сатылғ ан ө німнің ө ндірістік ө зіндік қ ұ ны негізінде есептелген материалдық айналым қ ұ ралдарының айналымдылық коэффициенті жыл басында – 6, 52 рет; жыл соң ында – 6, 65 рет болды.

6. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол ө німді сатудан тү скен табыстың (ақ ша) кезең дегі дебиторлық борыштың шамасына қ атынасымен анық талады:

К = Д / Д

Мұ нда: К - дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;

Д - ө нім сатудан (жұ мыс, қ ызмет кө рсету) тү скен табыс;

Д - дебиторлық борыш.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыш-тың сапасы мен кө лемін бағ алау ү шін пайдаланылып, кә сіпорын берген ком-мерциялық несиенің ұ лғ айғ анын немесе тө мендегенін кө рсетеді.

Біздің кә сіпорынымызда дебиторлық борыштың айналымдылық коэффи-циенті жыл басында – 3, 98 рет; жыл соң ында – 7, 93 рет болды.

7.Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол ө німді сату-дантү скен табыстың (ақ ша) кезең дегі кредиторлық борыштың шамасына қ аты-насыменанық талады:

К = Д /К

Мұ нда: К - кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;

Д - ө нім сатудан (жұ мыс, қ ызмет кө рсету) тү скен табыс;

К - кредиторлық борыштың кезең дегі орташа шамасы.

Біздің кә сіпорынымызда дебиторлық борыштың айналымдылық коэф-фициенті жыл басында – 8, 23 рет; жыл соң ында – 9, 01 рет болды

////////////////

сеткіштер 2003 жыл 2004 жыл Жыл бойындағ ы ө згеріс Қ ұ рылымның ө згеруі Сомасы мың тең ге Ү лес салмағ ы % Сомасы мың тең ге Ү лес салмағ ы % Мың тең ге (3 гр –1 гр) % (5 гр /1 гр* 100) (4 гр-2 гр) Активтер қ ұ ны, барлығ ы соның ішінде: 1363761 100 5104322 100 +374057 274, 3 х Ұ зақ мерзімді активтер: 213230 15, 64 577053 11, 30 +363823 170, 6 -4, 34 Негізгі қ ұ ралдар 201272 14, 75 577053 11, 30 +375781 186, 7 -3, 45 Аяқ талмағ ан қ ұ рылыс 11958 0, 776 11958 - - - Ағ ымдағ ы активтер 5330 0, 390 4827269 94, 6 +4821939 90467, 8 +94, 21

Источник: