Уводзіны

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ.. 3

ГЛАВА 1. ПРАВАСЛАЎНЫЯ КУЛЬТУРНА-АСВЕТНІЦКІЯ ЦЭНТРЫ Ў ОРШЫ 8

1.1 Прадмовы з’яўлення праваслаўных культурна-асветніцкіх центраў у Оршы 8

1.2 Куцеінскі манастыр як праваслаўна асветніцкі цэнтр у Оршы.. 12

1.3 Культурна-асветніцкая дзейнасць у Куцеінскай лаўры.. 19

ГЛАВА 2. ПРАВАСЛАЎНЫЯ КУЛЬТУРНА-АСВЕТНІЦКІЯ ЦЭНТРЫ Ў В. БУЙНІЧЫ І В. БАРКУЛАБАВА.. 34

2.1 Буйніцкі Святадухаўскі манастыр у в. Буйнічы Аршанскага павета Магілеўская губерніі 34

2.2 Баркулабаўскі манастыр. 35

2.3 Асветніцкая дзейнасць у Баркулабава. 46

ЗАКЛЮЧЭННЕ. 53

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ.. 54

ДАДАТАК.. 59

УВОДЗІНЫ

Сур’ёзная пагроза з боку Масквы прымусіла беларускую шляхту шукаць дапамогі ў суседняй Польшчы, з якой Вялікае княства ў 1569 г. заключыла новы саюз, адкрываючыся на ўсялякі ўплыў свайго саюзніка. Тым часам у Польшчы пачаў развівацца моцны контррэфармацыйны рух, узначалены езуітамі. Дзякуючы сваёй мэтанакіраванасці і добрай арганізацыі езуіты на працягу досыць кароткага часу спынілі развіццё Рэфармацыі і перайшлі ў наступ. Евангельскія цэрквы ў Вялікім княстве Літоўскім былі саслабленыя з-за недахопу лідараў і выразнага бачання. Акрамя таго, міждэнамінацыйныя канфлікты на глебе багаслоўя падзялялі евангельскіх хрысціянаў, не дазваляючы ім сустрэцца і разам супрацьстаць ворагу. У выніку на пачатку XVII ст. евангельскі рух у Беларусі пачаў змяншацца, і неўзабаве ў краіне перамаглі зусім не евангельскія ідэі.

Выбранне каралём і вялікім князем Жыгімонта Вазы стала пачаткам змагання на дзяржаўным узроўні супраць Рэфармацыі. Палітычная дыскрымінацыя евангельскіх хрысціянаў прывяла да таго, што калі ў 1588 г. у Сенаце Вялікага княства пратэстанты складалі большасць, дык праз некалькі дзясяткаў год іх там не засталося ніводнага, нягледзячы на тое, што магутная біржанская лінія Радзівілаў заставалася вернай евангельскай веры.

Сымбалем перамогі Контррэфармацыі стала заключэнне ў 1596 г. Берасцейскай уніі паміж праваслаўнай і каталіцкай царквою ў Рэчы Паспалітай. Праваслаўныя, якія не падтрымалі унію, на 40 год апынуліся па-за законам. У гэтай сітуацыі лідары праваслаўнай царквы шукалі падтрымкі з боку евангельскіх хрысціянаў. У 1599 г. у Вільні на сумесным сінодзе, ў якім удзельнічалі кальвіністы, лютаране, чэшскія браты і праваслаўныя, ставіліся пытаннi як узаемнай дапамогі супраць дыскрымінацыйнай палітыкі вярхоўных уладаў, так і рэлігійнай уніі, а таксама практычнага супрацоўніцтва, аж да адкрыцця супольных пратэстанцка-праваслаўных школаў, друкарняў і фінансавай узаемадапамогі. На працягу першай паловы XVII ст. галоўнымі абаронцамі рэлігійнай свабоды як для пратэстантаў, так і для праваслаўных былі Радзівілы. Але нават яны не заўсёды маглі абараніць вернікаў ад сваволі ўладаў ці ад раз’юшанага натоўпу. Так, у 1611 г. віленскі кальвінскі збор быў спалены студэнтамі езуіцкага калегіюму. Разам са зборам згарэла бібліятэка і архіў. У тым самым годзе былі сказаныя на смерць за “абразу рэлігійных пачуццяў” Іван Тышковіч у Бельску Падляскім і Франкус дэ Франка ў Вільні.

У гэтай складанай сітуацыі сапраўдным прыбежышчам для евангельскіх хрысціянаў стала Аршаншчына, дзе на працягу многіх стагоддзяў дзейнічалі праваслаўныя культурна-асветніцкія цэнтры.

Захаванне і выкарыстанне культурнай спадчыны з'яўляецца адной з актыўна абмяркоўвальных праблем сучаснага беларускага грамадства.

У сучасным беларускім грамадстве захаванне культурнай спадчыны разглядаецца як адно з прыярытэтных кірункаў дзяржаўнай палітыкі. Яго вывучэнне і выкарыстанне дазваляюць рэалізаваць культурна-нацыянальную самабытнасць народаў, забяспечыць стабільнае развіццё грамадства ва ўмовах сучаснай інтэграцыі культур.

У эпоху глабальных культурных змен узнікае патрэбу звярнуць увага на рэгіянальныя культуры, якія цягам стагоддзяў акумулявалі ў сабе рэлігійныя і нацыянальныя традыцыі.

На сучасным этапе дзейнасці Беларускай Праваслаўнай Царквы і развіцця праваслаўнага дойлідства з'яўляецца патрэба не толькі захаванні і ўзнаўленні дзейных праваслаўных комплексаў, насычэнне іх функцыямі, што выходзяць за межы набажэнства, але і стварэнне новых, адпаведных духоўным запытам сучаснага чалавека, якія задавальняюць новым вымогам развіцця асобы і грамадства ў цэлым.

Такім чынам, вывучэнне гісторыі дзейнасці праваслаўных культурна-асветніцкіх цэнтраў Аршанскага павета з'яўляецца актуальным.

Цэль діпломнай работы – выявіць асноўныя асаблівасці праваслаўных культурна-асветніцкіх цэнтраў Аршанскага павета.

Дасягненне паказанай мэты абумовіла пастанову наступных задач:

- ахарактарызаваць праваслаўны культурна-асветніцкі цэнтр у Оршы;

- асветліць асаблівасці культурна-асветніцкага цэнтра ў в. Буйнічы;

- паказаць дзейнасць культурна-асветніцкага цэнтра ў в. Баркулабава.

Об’ектам даследвання з’яўляюцца праваслаўныя культурна-асветніцкія цэнтры Аршанскага павета.

Прадметам – дзейнасць праваслаўных культурна-асветніцкіх цэнтраў Аршанскага павета в першай палове XVII ст.

Метады даследавання: тэарэтычны аналіз айчынных і замежных літаратурных крыніц па тэме дыпломнай работы; аналіз гістарычнай, сацыяльна-філасофскай і культуралагічнай літаратуры; метады вывучэння, абагульнення і сістэматызацыі, праблемна-храналагічны і інш.

Гістарыяграфія праблемы шматстайная, мае розныя прыярытэты ў XIX, XX і напачатку XXI стагоддзі. Агульная гісторыя манастыроў (да XVII у.), заснаваная на шырокім прыцягненні размаітых крыніц, у тым ліку і неапублікаваных, упершыню ўводных у навуковы зварот, выкладзена ў «Гісторыі Рускай Царквы» мітрапаліта Макарыя (Булгакава). Апублікаванае больш за сто гадоў назад, выданне захоўвае актуальнасць і для навукі сённяшняга дня, хоць з тых часоў з'явіўся значны лік публікацый крыніц і глыбокіх даследаванняў, прысвечаных асобным перыядам, з'явам, падзеям гісторыі Царквы, манастыроў і манаства. Не меншае значэнне маюць адпаведныя падзелы «Гісторыі Рускай Царквы» акадэміка Е.Е. Галубінскага. Дагэтуль выкарыстоўваюцца працы Ў.У. Зверынскага «Матэрыялы для гісторыка-тапаграфічнага даследавання пра праваслаўныя манастыры ў Расійскай імперыі...» (СПБ., 1890-1897. Ч. I-III), Л.І. Дзянісава «Праваслаўныя манастыры Расійскай імперыі» (М., 1908). Нарысы па гісторыі праваслаўнага манаства ўтрымваюцца ў працы П.З. Казанскага «Гісторыя праваслаўнага манаства» (М., 1856), у кнізе І.К. Смоліча «Рускае манаства: 988-1917», выдадзенай на рускай мове ў 1997 г. Варта памянуць працу Г.П. Фядотава «Святыя Старажытней Русі», выдадзеную ўпершыню ў 1931 г. у Парыжы, потым у Нью-Ёрку і зноў у Парыжы, а ў 1990 г. у Маскве, «Нарысы па гісторыі рускай святасці» иером. Іаана (Калагрывава) (Брусель, 1961) і інш.

Нароўні з навуковымі даследаваннямі публікаваліся працы, прызначаныя як доўжачы шырокіх колаў вернікаў, так і для тых, хто цікавіўся агульнымі і прыватнымі пытаннямі гісторыі манастыроў і манаства па-за рамкамі строга акадэмічнага падыходу.

Вялікую цікавасць заўсёды выклікалі манастырскія маёмасці, гісторыя манастырскага землеўладання і секулярызацыі. Што да ўласна манаскага жыцця, духоўнасці, унутранай гісторыі манастыроў, іх унутранай арганізацыі, не мелай простай сувязі з памерамі зямельных уладанняў, то пра яе мы не знойдзем такіх усебаковых пошукаў, як у пытанні пра маёмасці. Багацці манастыра часам выклікалі большую цікавасць, чым манаскае старанніцтва. Зрэшты, выдавалася значная колькасць работ, якія ўяўлялі манаства шырокаму колу чытачоў, але яны ставяцца хутчэй да сферы літаратурных жанраў, чым гістарычных даследаванняў (А.Н. Мураўёў пра Паўночную Фіваідзе, Е. Селянін пра рускіх стараннікаў XVIII у., пра Серафіма Сароўскага).

У другой палове XIX у. з'яўляецца трохі даследаванняў, прысвечаных гісторыі праваслаўных манастыроў, што знаходзіліся на беларускіх землях. У 1885 г. у Полацкіх епархіяльных ведамасцях выходзіць артыкул А. Сапунова «Полацкі Барысаглебскі манастыр». Аўтар, скарыстаючы не апублікаваныя крыніцы, апісвае выточную гісторыю манастыра, паказвае роля браціі ў духоўным жыцці г. Полацка і прылеглых тэрыторый. У 1897 г. убачыла свет праца Ў. Альбіцкага «Апісанне Полацкага Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра». На 12 старонках аўтар даволі падрабязна абсікаў архітэктурныя асаблівасці пабудоў манастыра, унутранае яго афармленне.

Навука ў савецкі перыяд, насуперак таму, што можна было б чакаць, унесла вызначаны ўнёсак у вывучэнне інстытута манастыроў і манаства. Сапраўдная навука, што пайшла ў гэтыя гады ў крыніцазнаўчае падполле, дала каштоўныя публікацыі дакументальнага матэрыялу і гісторыка-філалагічныя даследаванні (таксама ў шэрагу выпадкаў якія суправаджаліся публікацыямі) помнікаў агіяграфічнага жанру. Адменная ўвага надавалася крыніцазнаўству, тэксталогіі. Захоўвалася традыцыя даследавання тэмы, не згасала цікавасць да велізарнага пласта крыніц, шырокае прыцягненне якога дазваляе зараз больш досыць уявіць гісторыю Беларусі з найстаражытных часоў да нашых дзён. Узнікае магчымасць пераадолець аднабаковы падыход да манастыроў з пункту гледжання іх ролі ў сацыяльна-эканамічным і палітычным жыцці грамадства і глыбей даследаваць іх унёсак у скарбніцу беларускай духоўнай культуры, паказаць поўнасць уплыву хрысціянскага старанніцтва аскетычнага ідэалу на фармаванне духоўных і маральных каштоўнасцяў.

У апошнія дзесяць гадоў XXI у. беларускія даследнікі пашырылі навуковы пошук архіўных і іншага роду крыніц, што тычацца гісторыі праваслаўных манастыроў на беларускіх землях. З'явіўся шэраг важных і навукова значных прац, у тым ліку разглядаючых асаблівасці праваслаўных культурна-асветніцкіх цэнтраў Аршанскага павета.

Працы А.М. Шынкевіча «Аршаншчына: спадчына мінулага» (1997) і «Аршанская даўніна» (1992) расчыняюць гісторыю Аршанскай зямлі на працягу некалькіх стагоддзяў. Аўтар аналізуе знакавыя збудаванні Аршанскага павета, у тым ліку і якія цікавяць нас -- праваслаўныя манастыры.

У працах А. М. Кулагіна «Праваслаўныя храмы Беларусі»(2007г.) і С. Э. Сомава «Праваслаўныя манастыры Беларусі»(2003г.) даны кароткія апісанні манастыроў і сабораў, шмат выразных ілюстрацый, даюцца архітэктурныя характарыстыкі культавых пабудоў.

А.Н. Шынкевіч у кнізе «Куцеінская Лаўра: старонкі гісторыі» расчынены асаблівасці архітэктуры Куцейна, апісана жыццё і дзейнасць манахаў, і разгледжаны археалагічныя знаходкі, апісана станаўленне і росквіт Куцеінскай Лаўры. У працы шмат ілюстрацыйнага матэрыялу.

Шмат увагі надаецца гісторыі стварэння вывучанага манастыра, апісанню знойдзенага археалагічнага комплексу у книзе А. І. Русецкія Ю. А. Русецкі “Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы 10 – 19 ст.”.. У працы ёсць матэрыялы пра выдавецкую дзейнасць З. Собалі, І. Труцэвіча.

В. Ф. Шматаў «Беларуская кніжная гравюра 16 – 18 ст.» піша пра ўплыў стылю барока ў архітэктуры на беларускую школу малярства. Значнае развіццё атрымваюць партрэтныя элементы ў іканапісе. Паступова фармуецца нацыянальная школа гравюры са сваім непаўторным абліччам, тыпажам, стылістыкай. В. Ф. Шматаў, аналізуючы кнігі Куцеінскай друкарні, на прыкладах, параўноўваючы сцэны і выявы, характарызуе кніжную гравюру, адзначае яе мастацкія вартасці. Асабліва добра гэта яму атрымоўваецца на прыкладзе евангельскіх сцэн «Трэфалагіёна», «Ежа духоўнага», «Гісторыі пра Варлама і Іосафе» і іншых.

А. А. Сідараў «Старажытнаруская кніжная гравюра» таксама аналізуе кніжную гравюру іверскіх выданняў, адзначае стыль гравюры, блізкі да твораў Куцеінскай друкарскай школы. Прыкладам, герб патрыярха Нікана рэзаны адным з куцеінскіх манахаў-гравёраў. А. А. Сідараў давёў, што рукой менавіта гэтага майстра выкананы працы ў кнізе «Рай уяўны»: «Богамаці з немаўлём» і «Якаў Баравіцкі» пад подпісам «Паісій».

І. А. Яршоў у кнізе “Беларуская мінуўшчына” піша пра людзей, імёны якіх застануцца ў гісторыі горада Оршы і ўсёй Беларусі: гэта і І. Труцевіч, і З.Собаль, і стараста Кмета-Чарнобыльскі, і простыя майстры-мастакі.