Асветніцкая дзейнасць у Баркулабава

З манастыром злучана жыццё і дзейнасць Лаўрына Зізанія Тустановского (1550-1634), гуманіста, навукоўца, педагога, перакладніка, царкоўнага дзеяча. Найболей вядомымі твора мі Л. Зізанія з'яўляюцца «Азбука» (1596), «Граматыка славенска» (1596), «Катэхізіс Вялікі» (1627). «Азбукай», якую ён стварыў разам з братам Стэфанам Зізаніем, і «Граматыкай» карысталіся ў братэрскіх школах Беларусі, Украіны і Літвы. У іх алфавіт і яго асобныя літары даваліся не па парадку, а ўразбіўку.

Гэтым аўтар дамагаўся асэнсаванага засваення літар, у процівагу агульнапрынятаму іх вызублянню. «Азбука» Лаўрына Зізанія і «Азбука» Івана Фёдарава падрыхтавалі адпаведную глебу для з'яўлення новага пакалення чытанак (З. Собаля, В. Бурцова, З. Полацкага).

З Магілёўшчынай злучаны перыяд жыцця Л. Зізанія з 1597 па 1600 год. Быўшы актыўным супернікам Брэсцкай уніі 1596 гады, ён змушаны быў хавацца ад езуітаў і ўніятаў. У 1597 годзе Лаўрын Зізаній стаў дарэктарам крычаўскага старасты Б. Саламярэцкага, што знайшло адлюстраванне ў Баркалабаўскай хроніцы. Атрымаўшы рэкамендацыйны ліст да Львоўскага братэрства ад князя Б. Саламярэцкага, у 1600 годзе Л. Зізаній адправіўся дарэктарам да дзяцей князя А. К. Астрожскага ў г. Яраслаў.

Вядома мястэчка Баркалабава яшчэ і выдатным помнікам беларускай пісьмовасці пачатку XVII у. - Баркалабаўскім (Баркулабаўскім, Варкулабовским) летапісам, якая ў храналагічным парадку расказвае пра падзеі з 1545 года да 1608 (1633) гады.

Баркулабаўскі летапіс займае выдатнае месца сярод беларускіх летапісаў XVI–XVIII стст. Гэта крыніца па гісторыі Беларусі сярэдзіны XVI – пачатку XVII ст., помнік беларускай мовы, усёй беларускай культуры.

Упершыню ў навуковы зварот Баркулабаўскі летапіс быў уведзены С. М. Салаўёвым у X томе «Гісторыі Расіі» 1 і Н. І. Кастамаравым у II томе «Нарысаў Смутнага часу», хоць спасылак на яе абодва аўтара не далі [55, с. 395].

Найранейшае згадванне пра Баркулабаўскі летапіс ёсць у паказальніку для агляду Маскоўскай Сінадальнай бібліятэкі, надрукаваным у сярэдзіне XIX у. Складальнік паказальніка, выбаркова характарызуючы ўтрыманне рукапіснай складанкі Сінадальнага сходу № 790, адзначае, што ў ім утрымваецца «Летописец о событиях в Западной Руси, составленный в Баркулабове» [3, с. 203].

Найболей поўнае апісанне ўтрымання рукапіснай складанкі Сінадальнага сходу № 790, у якім змешчаны тэкст Баркулабаўскага летапісу, дадзена ў прадмове да XVII таго Поўнага сходу рускіх летапісаў [48].

Упершыню летапіс была апублікавана П. А. Кулішам у I томе «Матэрыялаў для гісторыі ўз'яднання Русі» пад назвай «Баркулабаўская хроніка (1563-1608)». Тэкст помніка ім выдадзены не зусім дакладнае, са многімі купюрамі. Выдавец па незразумелых прычынах не ўключыў у тэкст вялізнай весткі пра Берасцейскі сойм 1544 г. (у летапісы гэта вестка змешчана пад 1545 г.), якім пачынаецца летапіс, і запісы пра прыход караля Уладзіслава пад Смаленск у 1633 г., якім яна сканчаецца. Прапушчанымі апынуліся таксама ўніверсал рокошовый ад 25 верасня 1606 г. і ассекурация, г.зн. вольнасць, 1606 г. Куліш тлумачыць пропуск апошніх двух дакументаў тым, што яны вядомыя нам па польскіх універсалах.

Тэксту помніка папярэднічае невялікі ўступны артыкул. У ёй вельмі кароткае археаграфічнае апісанне складанкі, у якім утрымваецца летапіс, ставяцца пытанні пра аўтара і склад летапісу, выкладаецца яе ўтрыманне.

Куліш пісаў пра летапіс як пра «копии, списанной с оригинальной хроники, вероятно, по смерти автора». Ён выказаў здагадку, што аўтарам летапісу быў «житель белорусского городка Баркулабово и принадлежал к православному духовенству». Складальнік складанкі запісваў «вядомае яму як сведку ці сучасніку; прытым ён улучае ў сваю хроніку і запіскі іншых сведак ці якія хадзілі ў той час па руках універсалы, лісты і да т.п.». Куліш заўважыў таксама, што аўтар летапісу не ведаў ні паўстанняў Паўлюка, Острянина, Гуни, ні «Хмяльніччыны» [28, с. 45-46].

Шмат зрабіў для вывучэння Баркулабаўскаму летапісу М. В. Доўнар-Запольскі. У 1896-1897 гг. ён апублікаваў у розных выданнях шэраг невялікіх нататак пра гэты летапіс. У 1898 г. яе тэкст быў надрукаваны ў кіеўскіх універсітэцкіх вестках [68]. З гэтага выдання тэкст помніка быў перадрукаваны Е. Р. Раманавым у «Магілёўскіх губернскіх ведамасцях» з указаннем розначытанняў Куліша і ў першым выпуску «Магілёўскай даўніны»[22].

У 1908 г. у Кіеве выйшла асобным выданнем невялікая кніжка М. В. Доўнар-Запольскага пра Баркулабаўскі летапіс [16]. У гэтай працы аўтар абагульніў свае вынікі вывучэння летапісу. У параўнанні з выданнем П. А. Куліша ў ёй больш досыць прыведзены тэкст летапісу і дадзена невялікае, але змястоўнае даследаванне пра яе. Апроч гэтага Доўнар-Запольскі ў якасці дадатку надрукаваў «Описание собора в Берестии, который, очевидно, относится к 1590 г. и составляет часть летописи». Это «Описание собора в Берестии». Гэта «Апісанне сабора ў Берестии» змешчана напачатку рукапіснай складанкі Сінадальнага сходу № 790 (лл. 14 аб. — 16 аб.) і наўпроста ў тэкст летапісу не ўваходзіць. На жаль, Доўнар-Запольскі адвольна апусціў з Баркулабаўскага летапісу копію граматы протосинкгела Нічыпара, універсал рокошовый ад 25 верасня 1606 г. і ассекурацию 1606 г.

Доўнар-Запольскі дае больш падрабязнае археаграфічнае апісанне складанкі, у якім змешчана летапіс, чым Куліш. Ён падкрэслівае мясцовы характар летапісу, сімпатыі аўтара да народа, жвавасць і народнасць мовы, кажа пра варожасць аўтара каталіцызму і ўніі, а таксама пра тое, што «летапіс быў напісаны ў мясцовасці блізу Оршы».

Разглядаючы пытанне пра аўтара летапісу, Доўнар-Запольскі галоўным чынам паўтарае і развівае пункт погляду Куліша — аўтар «прыналежаў да праваслаўнага духавенства», а менавіта — гэта святар Фёдар. Філіповіч, які атрымаў прыход у Вен даражэй у 1586 г. [16, с. 4-5].

Доўнар-Запольскі надаў адменную ўвагу весткам летапісу пра цэны на сельскагаспадарчыя прадукты: «Автор сообщает целый ряд известий о ценах на хлеб за 20 лет подряд с отметками об урожае. Для истории хлебной торговли, для истории цен — это единственный по своей компактности материал» [16, с. 45].

Кароткая характарыстыка Баркулабаўскага летапісу ёсць і ў манаграфіі В. С. Іконнікава [22, с. 1533-1535]. Аўтар адмыслова не даследаваў помніка. Ён галоўным чынам паўтарае высновы М. В. Доўнар-Запольскага. Каштоўным у працы В. С. Іконнікава з'яўляецца даволі падрабязная бібліяграфія пра Баркулабаўскі летапіс.

У 1910 г. Баркулабаўскі летапіс пад назвай «Варколабовская» была надрукавана Е Р. Раманавым у Вільні. Тэкст летапісу забяспечаны каментарамі, складзены паказальнік уласных імёнаў. Варта сказаць, што і гэта выданне было прайграна са многімі купюрамі [44].

Такім чынам, мусібыць, што ўсе дарэвалюцыйныя выданні летапісу няпоўныя.

У савецкі час Баркулабаўскі летапіс па рукапісе і цалкам таксама ніколі не выдавалася. Прайграваліся толькі невялікія ўрыўкі з яе па дарэвалюцыйных выданнях [15].

Неўзабаве пасля сканчэння Вялікай Айчыннай вайны Н. Т. Вайтовіч была абаронена кандыдацкая дысертацыя пра мову Баркулабаўскага летапісу. У працы, у прыватнасці, дадзена палеаграфічнае апісанне рукапіснай складанкі, у складзе якога знаходзіцца летапіс [13].

У найновых працах агульнага характару была выказана думка пра тое, што складальнікам Баркулабаўскага летапісу быў нейкі братчык, г.зн. чалец рэлігійнага братэрства. Але гэта становішча засталося не аргументаваным [47, с. 118-119].

Баркулабаўскі летапіс пачынаецца вялізнай весткай пра Берасцейскі сойм 1544 г. (у летапісы яно змешчана пад 1545 г.), потым прыводзяцца звесткі пра падставу Магілёва, расказваецца пра занятак рускімі войскамі Полацка ў 1563 г. Асноўны тэкст асвятляе падзеі з 1563 па 1608 г., г.зн. за 45 гадоў. У канцы ёсць асобны запіс, што адносіцца да 1633 г.

Летапісны матэрыял выкладаецца, зазвычай, з інтэрваламі ў адзін ці некалькі гадоў. Пры асвятленні падзей да пачатку 90-х гадоў XVI у. храналагічная паслядоўнасць выкладу неаднаразова парушаецца. Часта сустракаюцца ўстаўныя весткі. З 1594 г. выклад матэрыялу ідзе паслядоўна.

Весткі летапісу за 60-е — 70-я гады XVI у. нешматлікія, урыўкавыя, сухія, пазбыты яркасці, уласцівай наступнаму матэрыялу. Па меры набліжэння да канца XVI у. пра ем звестак пашыраецца. З канца 80-х гадоў і, асабліва, з другой паловы 90-х гадоў XVI у. запісы робяцца ўсё больш вялізнымі і хутчэй напамінаюць мемуары. У аповедзе пра падзеі апошняга дзесяцігоддзя XVI — пачатку XVII у. перад намі выступае сучаснік апісваных падзей. Пра сябе ён піша ў першай асобе.

Пры складанні летапісу аўтар скарыстаў свае ўласныя назіранні, народныя паданні (прыкладам, пра падставу Магілёва), летапісныя запісы сваіх папярэднікаў, аповеды старэйшых сучаснікаў, сведчання сведак (падрабязнае апісанне сабораў у Брэсце), а таксама ўключыў афіцыйныя дакументы (лісты, прывілеі, універсалы).

Складальнік, працуючы над летапісам, паддаваў скарыстаныя крыніцы рэдактарскай апрацоўцы, у некаторых выпадках імкнуўся крытычна падысці да паведамляных фактаў. Так, расказваючы пад 1583 г. пра Галоўчын, аўтар з сумневам заўважае, што там «якобы... гром забил 12 человек». Аднак сустраканы ў асобных выпадках крытычны падыход да крыніц не ўхіліў цэлага шэрага неадпаведнасцяў. У летапісы пад 1583 г. гаворыцца: «...где теперь село Сутоки и Махова». Пад 1592 г. мы чытаем: «...того року 92 Богдан Соломерецкий слободы осадил: село Маховы и Сутоки». Першая вестка магла быць запісана толькі тады, калі гэтыя сёлы ўжо існавалі, такім чынам, пасля 1592 г.

Часам адзін і той жа твар памянёны ў летапісы пад рознымі імёнамі.

Поўнасць паведамляных звестак, характар і форма выкладу матэрыялу дазваляюць зрабіць выснову пра тое, што Баркулабаўскі летапіс была складзена напачатку XVII у. Запіс пра падзеі 1633 г. вырашальнага значэння для датавання складання летапісу мець не можа. Яна найхутчэй занесена ў летапіс перапісчыкам пазней. Адзначым, што ў рукапісы летапісы, якой мы мясцуем, ёсць асобныя пропускі, роўныя іншы раз 9 ці 5-6 радкам. Наяўнасць такіх пропускаў тлумачыцца бачна тым, што перапісчык меркаваў уставіць у тэкст ад сябе якія-небудзь дадаткі.

Апісваючы пад 1592 г. буру, што нарабіла шмат бед, складальнік заўважае, што «и теперь на лесех на бору и по болотах поломатые видети много». Можна меркаваць, што з часу адзначанай падзеі прайшоў невялікі тэрмін.

Кажучы пад 1595 г. пра сыход Налівайкі з Магілёўскага замка на Іллінскую гару, аўтар канстатуе, што там «зараз царква святога Георгія стаіць». Атрымваецца, што калі Налівайка сыходзіў, гэтай царквы не было, але потам яе пабудавалі.

Расказваючы пра Лжэдзмітрыя I, вынікаючы пры гэтым афіцыйнай версіі царскага ўрада, летапісец піша: «...трудно было выписати, якож история о нем есть написана по достатку, у других летописцев». З гэтага можна зрабіць выснову пра тое, што складальнік летапісу фіксаваў падзеі, што мелі месца ў Маскве ўжо па заканчэнні нейкага тэрміну, прытым да таго часу было ўжо афіцыйнае тлумачэнне яго, засведчанае ў розных крыніцах. Ва ўсякім разе, запіс пра гэта быў зроблены найхутчэй па заканчэнні вызначанага часу пасля 1606, але ніяк не раней гэтага года.

Звяртае на сябе ўвага той факт, што складальнік Баркулабаўскага летапісу, які выявіў гэтак добрую дасведчанасць пра магілёўскія справы 80-90-х гадоў XVI у., ні словам не абмовіўся пра паўстанне 1606 г. у Магілёве, хоць ён знаходзіць час і месца для аповеда пра падзеі сёлета ў Маскве ў звязку з Лжэдзмітрыем I.

Баркулабаўскі летапіс носіць ярка выяўлены мясцовы характар. Увага аўтара засяроджана галоўным чынам на гісторыі Баркулабава, змесцаванага ўніз па Дняпры ў 60 км ад Магілёва, а таксама на гісторыі самага Магілёва, Оршы, Полацка і сумежных раёнаў. Кажучы пра якія-небудзь падзеі, складальнік перадусім аперуе дадзенымі па сваёй мясцовасці і толькі збольшага дакранаецца іншых тэрыторый. Падкрэсліваючы мясцовы характар летапісу, няможна не адзначыць наяўных у ёй звестак пра іншыя раёны Беларусі, пра Украіну, Літву, Польшчу, Расію, Малдавію. Складальнік у курсе найважных падзей, што мелі месца ў Рэчы паспалітай, Расіі.

Баркулабаўскі летапіс з'яўляецца важнай крыніцай па гісторыі Беларусі. Адменную каштоўнасць у ёй уяўляюць весткі пра штодзённае жыццё простых людзей Беларусі, пра іх гару і радасці. Многія весткі, што змяшчаюцца ў ёй, адсутнічаюць у іншых крыніцах. Прыкладам, апісанне дзеянняў рускіх войскаў пад начальствам князя Срэбнага пад Магілёвам.

Баркулабаўскі летапіс прасякнуты глыбокай спагадай да народных мас, да беларускіх сялян, «людзей убогім». Досыць успомніць апісанне голаду ў Беларусі ў 1601-1602 гг. Для летапісу характэрна варожае дачыненне да каталіцкай і ўніяцкай царквы, аднак, аўтара зусім не цікавяць кананічныя і багаслоўскія пытанні, хоць ён і ў курсе найважных царкоўна-палітычных падзей.

Такім чынам, адметныя асаблівасці Баркулабаўскага летапісу — яе цікавасць да мясцовай тэматыкі, неафіцыйны характар, спагада да Расіі, рускіх, варожае дачыненне да каталіцызму і царкоўнай уніі, жывы, вобразны, народная мова.

У наш час дарэвалюцыйныя выданні Баркулабаўскага летапісу сталі бібліяграфічнай рэдкасцю. Наспела патрэба ў новым навуковым яе выданні.

Тэкст друкуецца намі па рукапісе цалкам. Летапіс дайшоў да нас толькі ў адным спісе. Гэты спіс знаходзіцца ў складзе рукапіснай складанкі Сінадальнага (патрыяршага) сходы № 790, які захоўваецца ў Аддзеле рукапісаў Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве [64, с. 17].

Упершыню ў складзе Баркулабаўскага летапісу друкуюцца ўніверсал ракошавы ад 25 верасня 1606 г. (л. 158 пра. — л. 161) і ассекурация 1606 г. (л. 161-л. 161 пра.).

Тэкст летапісу змешчаны на лістах 137-174 паказанай складанкі і напісаны дробным беларускім хуткапісам, мабыць, 40-х гадоў XVII у.

Апісанне сабора ў Брэсце (л. л. 14 пра. — 16 пра.) які адбыўся па здагадцы М. В. Доўнар-Запольскага ў 1590 г., друкуецца ў дадатку.

Пры выданні Баркулабаўскага летапісу захавана правапіс рукапісу, з выняткам некаторых літар (i, w, ю, я), замененых літарамі сучаснага алфавіта. Літара ъ ставіцца толькі там, дзе яна ёсць у рукапісы. Тамсама, дзе слова сканчаецца толькі выноснай літарай, ъ не ставіцца. У адрозненне ад правіл, прынятых пры выданні рускіх крыніц, у амбасадару выносных літар у сярэдзіне слоў не ставіцца. Пасля выносных літар пад канец слоў, дзе гучыць мяккасць, поставлень. Славянскія лічбы заменены арабскімі, титлы расчынены. Рахунак гадоў у рукапісы даецца ад так званых Каляд Хрыстова, так што пытанне пра пераклад дат на сучаснае летазлічэнне адпадае. Загалоўкі і літары, напісаныя ў рукапісы кінаварам, у публікацыі вылучаны паўтлустым шрыфтам [48, с. 7-8].