Билік ұғымы және ол туралы тұжырымдамалар

Жоспар

Кіріспе

1. Билік ұ ғ ымы жә не ол туралы тұ жырымдамалар

2. Биліктің қ ызметтері мен жіктелуі

3. Биліктің тү рлері

4. Саяси билік пен мемлекеттік билік. Биліктің легитимділігі.

5. Саяси тә ртіп

Орытынды

Пайдаланғ ан ә дебиеттер:

Кіріспе

Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алады. Ол саясатпен тығ ыз байланысты жә не саясаттың, саяси институттар мен барлык саясат ә лемінің мә нін тү сініп-білуге мү мкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі мә селесі — билік, ал мазмұ ны — билік ү шін кү рес жә не билікті жү ргізу. Шығ ыстың кө рнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332—1406) адамның басқ а жан-жануарлардан ерекшелігі — ол билік ү шін кү реседі деген екен.

Ағ ылшынның ең ірі фә лсафашыларының бірі, қ оғ ам қ айраткері болғ ан Бертран Рассел (1872—1970) физикада басты ұ ғ ым энергия болса, қ оғ амдық ғ ылымдарда негізгі ұ ғ ым билік болып табылады деп дұ рыс айтқ ан. Ал Американың ә йгілі ә леуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902—1979) экономикалық жү йеде ақ ша қ андай орын алса, саяси жү йеде билік те соншалық ты орын алады деген. Сондық тан бұ л курстағ ы басқ а тақ ырыптардың бә рі билікке байланысты келеді.

Билік ұ ғ ымы жә не ол туралы тұ жырымдамалар

Билік жө нінде ғ алымдар арасында ә р тү рлі анық тамалар мен тұ жырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қ ысқ аша тоқ тала кетейік.

1. Телеологиялық анық тама билікті белгілі бір мақ сатқ а, белгілеген нә тижеге, қ орытындығ а жету мү мкіндігі деп тү сіндіреді. Мысалы, ағ ылшын фә лсафашысы Т. Гоббс (1588—1679) билік болашақ та игілікке жетудің қ ұ ралы жә не ө мірдің ө зі ө ле-ө лгенше билік ү шін ү здіксіз ұ мтылыс деп жазды.

2. Бихевиористік анық тама бойынша билік деп басқ а адамдардың жү ріс-тұ рысын, ө зін-ө зі ұ стауын ө згерту мү мкіндігіне негізделген іс-ә рекеттің ерекше тү рі.

3. Инструменталистік анық тама билікті белгілі бір қ ұ ралдарды, амалдарды (зорлық -зомбылық, кү штеу сиякты шараларды) пайдалану, колдану мү мкіндігі деп біледі. Мә селен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туғ ан) билік бір адамғ а екінші адамды ө з еркімен жасамайтын іс-ә рекетті жасауғ а мә жбү р ету мү мкіндігін береді дейді.

4. Структурсистік анық тама билікті басқ арушы мен бағ ынушының арасындағ ы қ атынастың ерекше тү рі деп ұ ғ ады. Олар кейбір адамдарды туғ анынан, табиғ атынан ә міршіл, басқ арғ ысы келіп тұ ратын болады, ал басқ алары кө нбіс, кө нгіш, басқ а біреу ө з ырқ ын билеп, басқ арып, жол кө рсетіп тұ рғ анын ұ натады, қ алайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қ атынастары туады.

5. Конфликтілік анық тама билікті дау-жанжал жағ дайында игілікті бө луді реттейтін мү мкіндік, шиеленісті шешудің қ ұ ралы деп тү сіндіреді.

6. Біраз ғ алымдар билікті кең мағ ынасында басқ аларғ а тигізілетін жалпы ық пал ретінде қ арайды.

7. П. Моррис, А. Гидденс сияқ тылар, жоғ арыдағ ы кө зқ араспен келіспей, билікті біреуге немесе бірдең еге тигізетін жай ғ ана ық пал, ә сер емес, оларды ө згертуге бағ ытталғ ан іс-ә рекет дейді.

8. Америка саясаттанушылары Г. Лассуэлл мен А. Каплан " Билік жә не қ оғ ам" деген кітабында билікті шешім қ абылдауғ а қ атысу мү мкіндігі ретінде сипаттайды.

Сонымен, біз билік туралы ғ алымдардың арасында ортақ пікір, анық тама жоқ екенін байқ адық. Батыстың ә леуметтанушысы Р. Мартин билік махаббат сияқ ты, кү нделікті тілімізде жиі пайдаланылады, іштей сезіледі, бірақ сирек анық талады деп бекер айтпағ ан. Оның себебі, француздың саясаттанушысы Ж. К. Шевалье айтқ андай, адамдарды биліктің жалпы ұ ғ ымының айналасындағ ы айтыс-тартыстан гө рі нақ тылы, шын мә ніндегі биліктің ө зі кө бірек ойландырғ ан, магнитше тартқ ан.

Дегенмен, ғ ылым болғ андық тан анық тама беріледі. Мысалы, " Философиялық энциклопедиялық сө здікте" билік туралы былай делінген: " Сө здің жалпы мағ ынасында билік ө з еркінде жү зеге асыруғ а қ абілеттілік пен мү мкіндік, адамдардың жү ріс-тұ рысы, іс-ә рекетіне қ айсыбір амал-ә дістер — бедел, қ ұ қ ық, кү штеу арқ ылы шешуші ық пал жасау" (" Фшософский энциклопедическийсловоръ". М., 1983, 85-бет). Біздінше, билік деп біреудің екіншілерге ә мірін жү ргізіп, олардың іс-ә рекеті, қ ызметіне ық пал етуін айтады.

Билік адамзат қ оғ амымен бірге пайда болады жә не оның даму барысында бола бермек. Ол ең алдымен коғ амдық ө ндірісті ұ йымдастыру ү шін керек. Онсыз барлык, катысушы адамдарды біртұ тас ерікке бағ ындыру қ иын. Билік адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастарды, адамдар, қ оғ ам жә не мемлекеттік саяси институттар арасындағ ы қ атынастарды реттеуге міндетті. Ол қ оғ амның тұ тастығ ы мен бірлігін қ олдау ү шін керек.

Алғ ашқ ы қ ауымдық коғ амда билік қ оғ амдық сипатта болды. Ол кезде билікті қ ауым бастығ ын сайлайтын ру-ру мен тайпалардың барлық мү шелері бірігіп іске асыратын. Ә леуметтік бө лшектену ө рістеп, мемлекеттің пайда болуына байланысты ру басшыларының адамгершілік беделі тө мендеп, оның орнына ақ сү йектер билігінің беделі ұ лғ айды. Биліктің аппараты дү ниеге келді, адамдарды еркінен тыс, ыктиярсыз еркіне кө ндірген мекемелер пайда болды. Олар мемлекет ретінде қ оғ амнан дараланып, оқ шауланып, оның ү стінен қ арайтын органғ а айналды. Қ ұ лдық қ оғ амда саясат, саяси билік пайда болды. Сондық тан саяси биліктің пайда болуын қ азіргі саясаттануда мемлекеттің пайда болуымен байланыстырады.

Ә детте, " билік" деген сө з ә р тү рлі мағ ынада қ олданылады. Оны ық пал ету бағ ытына, объектісіне байланысты былай етіп бө леді: ата-аналар билігі, мемлекеттік, экономикалық, саяси, ә леуметтік, қ ұ қ ық тық, ә скери, рухани билік жә не т.т. Бірақ биліктің толық мағ ынасы мемлекеттік-саяси салада ғ ана айқ ындалады. Сондық тан саяси билік биліктің ең басты тү ріне жатады.

Биліктің басқ а тү рлерімен салыстарғ анда саяси биліктің мынадай ерекшеліктері бар: оның ө ктемдік сипаты (ол басқ а биліктерден жоғ ары тұ рады, оның шешімдерін қ алғ андары орындайды), оның бү кіл қ оғ амның атынан билік жү ргізуі, басқ арумен кә сіби айналысатын адамдардың ерекше тобының болуы, оның кө пшілік адамдардың мү ддесін козғ ауы, басқ а мекемелерге қ арағ анда билік органдарының тә уелсіздігі, қ оғ ам ө мірінің жұ мыс тә ртібін белгілеуде жеке-дара қ ұ қ ығ ы, мемлекет шең берінде ашық кү ш қ олдана алуы жә не т.б.

Саяси билік бар жерде тең сіздік бар. Мұ нда біреулер билік етуге қ ұ қ ық ты да, екіншілері оларғ а бағ ынуғ а міндетті. Бұ л тең сіздік неден туады? Ол ү шін саяси биліктің қ арамағ ында тең сіздікті қ амтамасыз ететін ә діс-қ ұ ралдары бар. Оғ ан жататындар:

1. Экономикалық кү ш. Қ андай саяси билік болмасын оғ ан каржы-қ аражат керек. Мысалы, сайлау науқ анын ө ткізу ү шін ондағ ан миллион ақ ша жұ мсалады. Мемлекет тарапынан бө лінген қ аражат жетіспегендіктен шет елдерде ү міткерлер жеке бай адамдардың, бірлестіктердің кө мегіне сү йенеді. Билеуші аппаратты ұ стау ү шін қ аншама каржы кетеді. Оның ү стіне, ә детте, билік басына келген топ ө зінің экономикалық бағ дарламасымен келеді. Мысалы, АҚ Ш-тың кө рнекті президенттері: Ф. Рузвельт " Жаң а бағ ыт", Дж. Кеннеди " Жаң а шеп", Л. Джонсон " Кедейлікке қ арсы соғ ыс" жә не т.с.с. бағ дарламаларды алғ а тартқ ан. Оларды жү зеге асыруғ а қ ыруар ақ ша іздестіруге тура келеді.

Экономикалық қ орғ а қ оғ амдық ө ндіріс пен тұ тынуғ а керек басқ а да материалдық қ ұ ндылық тар, қ ұ нарлы, шұ райлы жерлер, пайдалы қ азба байлық тары жә не т.б. кіреді.

2. Ә леуметтік ә діс-қ ұ ралдар. Ү стемдік етіп отырғ ан билік ө зін қ олдайтын, оның одан ә рі ө мір сү руіне мү дделі адамдар іздейді. Ондай рө лді ең алдымен оның мә ртебелі, абыройлы, жалақ ысы мол қ ызметтерді аткаратын, кө птеген жең ілдіктермен пайдаланатын қ ызметкерлері орындайды. Казіргі Батыс елдерінде ү стемдік етіп отырғ ан саяси билікті сақ тауғ а халық тың кө пшілігі мү дделі. Себебі, оларда орта дең гейде тұ ратын адамдар кө п, саяси билік басына келгендер соларғ а арқ а сү йейді, кө пшілікті мұ ктаждық жағ дайғ а жібермейді, елдерінде ә леуметтік ә ділеттілік, халық ты сақ тандыру кең дамығ ан. Мысалы, зейнеткер жұ мыс істеп жү ргенде алғ ан жалақ ысының 90%-ғ а дейінгісін ала алады, неше тү рлі қ айырымдылық қ орлары жұ мыс істейді жә не т.с.с.

3. Кү ш жұ мсау қ ұ ралдары. Олар мемлекетті қ орғ айды, ішкі тә ртіпті сақ тайды, саяси билікті қ ұ латуғ а ә рекет жасаушыларғ а мү мкіндік бермейді. Оғ ан жататындар: ә скер, полиция, қ ауіпсіздік органдары, сот, прокуратура жә не т.т. Тарихи тә жірибеге сү йенсек, саяси билік оларды ө з мақ саттарына ә сіресе экономикалық жә не саяси дағ дарыстар кезінде жиі пайдаланады. Оның арнайы дайындалғ ан адамдары болады.

4. Ақ парат қ ұ ралдары. Қ оғ амдық пікір тудырып, саяси ө мірге ық пал ету жағ ынан оны тө ртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси қ айраткерлер кім теледидарды бақ ыласа, сол бү кіл елді бақ ылай алады деп санайды. Шынында да, олардың мү мкіншіліктері мол. Ә сіресе, ә рбір ү йде радио, теледидар бар кезде адамдар ө з елдеріндегі жағ дайды ғ ана емес, дү ние жү зінде не болып, не қ ойып жатқ анын кө ріп-біліп отырады. Ақ парат қ ұ ралдарының маң ызы шын мә нінде сө з, баспасө з бостандығ ы берілген, оппозициялық партиялар бар елдерде арта тү седі.

5. Ақ парат қ ұ ралдарымен қ атар билікті жү ргізуде информацилық қ ордың да маң ызы зор. Білім мен ғ ылыми мағ лұ матты алу, оларды тарату бү гінгі танда алдың ғ ы қ атарлы орындарғ а шығ уда. Кейбір ғ алымдардың (жапондық тардың) айтуынша, информация кімнің қ олында болса, XXI ғ асырда билік соның қ олында болады дейді.

Саяси билік ә леуметтік институттар арқ ылы жұ мыс істейді. Ол ұ йымдар, мекемелер, техникалық, информациялык, адамдық жайттар, қ оғ амдық катынастарды ұ йымдастыру мен реттеуді қ амтамасыз ететін ережелер аркылы іске асады.

Биліктің қ айнар кө зі, бастауына бедел, кү ш, байлык, заң, адамның қ оғ амдағ ы алатын орны, ұ йым, мү дде, білім жә не хабарлама ақ параттар жатады.

Билікті жү зеге асырғ анда қ ұ кық, бедел, сендіру, ә дет-ғ ұ рып, дә стү р, амал-айла, кұ лық, кү штеу, зорлау, еріксіз кө ндіру сияқ ты ә діс-амалдар пайдаланылады. Оны жү зеге асырудың тү рлеріне ү стемдік жү ргізу, басшылық ету, ү йлестіру, ұ йымдастыру, бақ ылау жатады.