Саяси тәртіп

Саяси тә ртіп деп саяси билік, қ оғ амды басқ арудың ә діс-тә сілдер жиынтығ ын, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен еркіндіктерінің демократиялық дә режесін айтады. Қ азіргі саяси тә ртіптерді демократиялық жә не демократияғ а қ арсы (анти демократиялық) деп екі топқ а бө леді.

Демократиялық тә ртіпке халық ты биліктің қ айнар кө зі деп санап, оғ ан мемлекеттік істерді шешуге қ ұ қ ық берілген жә не ол ү шін қ ажетті жағ дайлар жасалғ ан биліктің тү рі, қ оғ амның мемлекеттік-саяси қ ұ рылысы жатады. Мұ ндай тә ртіпте азаматтардың негізгі қ ұ қ ытары мен еркіндіктеріне кепілдік беріледі, ә р тү рлі мемлекеттік топтардың мү дделерін кө здеуші саяси партиялар, ұ йымдар, мекемелер кедергісіз жұ мыс істейді. Саяси ө мір демократиялық негізде кең ө ріс алады. Саясат мә селелері ашық талқ ыланады, биліктің шектен тыс шоғ ырлануына жол берілмейтіндей тетік жасалынады, азаматтарғ а қ олайлы қ ұ қ ық тар мен еркіндіктер, олардың саяси кө ң ілін білдіру тү рілері айқ ындалады, жалпығ а бірдей сайлау қ ұ қ ығ ы орнатылады.

Сонымен қ атар демократиялық тә ртіп мынандай белгілерімен сипатталады:

1. Адал, шынайы сайыс арқ ылы, жү йелі тү рде ө ткізілетін сайлау. Ол амал-айласыз, қ улық -сұ мдық сыз жү ргізілсе жә не оны шынайы ө ткізудің жолы табылғ анда ғ ана адал болады. Егер мемлекеттік билік бір партияның қ олында болса да сайлау адалдық қ а жатпайды. Шынайы сайыс арқ ылы дегенде ө зінің кандидатурасын еркін ұ сынуғ а мү мкіндігі бар ә р тү рлі топтар мен жеке тұ лғ алар болуын айтады. Егер бір топ қ атысып, екіншілері қ атыса алмайтындай болса ондай сайлау жарыс арқ ылы ө тпегені. Жү йелі тү рде деп сайлаудың белгілі бір мерзімде ө ткізілуін айтады.

2. Ү кіметтің сайлау арқ ылы дү ниеге келуі. Демократияны қ амтамасыз ету ү шін сайлаудың жү йелі тү рде жү ргізілуі жеткіліксіз. Мысалы, Латын Америкасында сайлау жиі болып тұ рады, бірақ содан кейін кө п ұ замай ә скери тө ң керіс жасалып, билік басына басқ а біреу келіп отырып алады. Бұ л дұ рыс емес. Себебі ө кімет басына сайлау арқ ылы келу керек.

3. Демократия жеке тұ лғ алар мен аз ғ ана адамдардың да қ ұ қ ығ ын қ орғ айды. Ә детте, демократияғ а азшылық тың кө пшілікке бағ ынуын айтады. Бірақ ол аз. Кө пшіліктің ү кіметі жеке тұ лғ алар мен аз ғ ана адамдардың қ ұ қ ығ ын қ орғ ағ анда ғ ана демократия бола алады.

Демократиялық тә ртіп президенттік жә не парламенттік болып екіге бө лінеді. Антидемократиялық тә ртіп тоталитарлық жә не авторитарлық болып екіге бө лінеді. Тоталитарлық (латынның бү тіндей, тұ тас, жалпы деген сө зінен) тә ртіп деп қ оғ ам, адам ө мірінің барлық салалары тұ тасымен мемлекеттік бақ ылауғ а алынғ ан, мемлекеттік-саяси қ ұ рылымды айтады. Онда ө ндіріс, экономика, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары, білім, мә дениет, адамдардың жеке ө мірі жә не т.б. бә рі тегіс бақ ылаудың астында болады.

Азаматтардың конституциялық қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына, демократиялық ұ йымдардың жұ мыстарына тыйым салынады, жазалау, қ уғ ын сү ргін кү шейеді, террорлық полициалық бақ ылау орнайды.

Тоталитарлық тә ртіпке жалғ ыз кө пшілік партия қ алыптасады. Билікті сол жү ргізеді. Ол партия оғ ан кірген мү шелердің ө з еркімен жә не демократиялық жолмен ұ йымдаспайды. Кө семнің ырқ ымен, соның айналасында (Гитлер, Сталин) қ ұ рылады.

Ондай қ оғ амда идеологияның рө лі ү стемдік етеді. Ол барлық бұ қ ара ақ парат қ ұ ралдарын пайдаланады. Солардың кү шімен жұ ртшылық ты ө з территориясының “шындығ ына” сендіруге тырысады. Идеологияны кө сем анық тайды. Ол ө з ә рекеттерін биік бір арман, мұ ратқ а жету мақ сатымен бү ркемелейді. Ол Гитлердің айтқ анындай, басқ алармен салыстырғ анда бір нә сіл не ұ лттың (пешенесіне жазылғ ан артық шылығ ы, Франконың хрестияндық қ оғ амы, Сталинның бұ рмалағ ан социолизм идеялары сияқ ты болуы мү мкін). Басқ аша ойлауғ а мү мкіндік бермейді.

Авторитарлық тә ртіп деп кү штеуге, жеке адамның билігіне негізделген мемелекеттік-саяси қ ұ рылысты айтады. Мұ нда атқ арушы билік ү стемдік етеді. Парламент жойылмайды дегенмен, ол кең есші органғ а айналады. Тоталитарлық пен салыстарғ а авторитарлық тә ртіпте бірың ғ ай идеология, кө пшілік партия болмайды. Экономика қ атаң бақ ылауғ а алынбайд, кү штеу ә дістері де азырақ қ олданылады. Ә детте, ол саяси процеске белсенді араласатын ә скер кү шке сү йенеді. Азаматтар мен қ оғ амдық ұ йымдардың саяси қ ұ қ ық тары мен бостандық тары шектеледі, оппозицияғ а тыйым салынады. Сайланбалы мемлекет органдары азаяды. Авторитарлық тә ртіпке мысалы, Пиначет кезіндегі Чилиді, Франко кезіндегі Испанияны, қ азіргі Иорданияны, Индонезияны, марокко, Кувейтті, Сауд Аравиасын жә не т.б. жатқ ызуғ а болады. Мұ ндай тә ртіп ә сіресе Латын Америкада жиі кездеседі.

Тоталитарлық жә не авторитарлық саяси тә ртіппен демократиялық тә ртіпке кө шу ә р елде ә р тү рлі ө теді. Екінші дү ние жү зілік соғ ыстан кейін Германия, Италия, Жапонияда буржуазиялық демократиялық тә ртіп АҚ Ш-тың ә скери кү шінің кө мегінің арқ асында орнады. Португалия, Испания, Грецияда мұ ндай ауысу дамығ ан капиталистік елдердің қ аржылық -экономикалық, саяси жә не моральдық -психологиялық қ олдауының, сү йемелдеуінің арқ асында жү зеге асты. Қ азіргі шығ ыс еуропа елдерімен бұ рың ғ ы Кең ес Одағ ы республикаларының демократиялық тә ртіпке ө ту барысында, батыстың кө мегімен сенуге болады. Бірақ ол ү шін бұ л елдер батыстың талабына сә йкес дамуы шарт. Сол елдердің қ атарына біздің Қ азақ стан да қ осылады. Біз ү шін либералдық демократияғ а ө ту қ осымша қ иындық тар тудырады. Себебі, бізде нарық тық экономика айтарлық тай қ алыптаспағ ан. Оның ү стіне, еліміздің саяси мә дениеті жеткілікті дамымағ ан. Сондық тан демократиялық жолғ а тү су ұ зақ та кү рделі болмақ.