Саяси билік пен мемлекеттік билік. Биліктің легитимділігі.

Билік саяси жә не мемлекеттік болып бө лінеді. Бұ л мә селенің ү лкен астары бар. Себебі, бұ рың ғ ы кең естік дә уірде бұ л ұ ғ ымдарды тең естіріп, бірың ғ айлау саяси жү йенің барлық қ ұ рылымын мемлекеттендіруінің тә сілдемелік негізі болды.

Саяси билік таптық, топтық жеке адамның саясатта тұ жырымдалғ ан ө з еркін жұ ргізу мү мкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарғ а міндетті заң дарды шығ аруғ а жеке-дара қ ұ қ ығ ы бар заң дар мен ұ йымдарды сақ тау ү шін ерекше кү штеу аппаратына сү йенетін саяси биліктің тү рі жатады. Бұ дан біз саяси биліктің мағ ынасының мемлекеттік биліктен кең екендігін байқ аймыз. Себебі, біріншіден, саяси билік адамзат тарихының барлық кезең дерінде болғ ан. Мысалы, алғ ашқ ы адамдық қ ауым кезінде ақ сақ алдар кең есінің, веченің (Ежелгі Русьтегі азаматтар жиналысының тү рі), вече соттанрының жә не т.б. билігі болды. Екіншіден, саяси билік тек мемлекеттік аппарат арқ ылы ғ ана емес, сонымен бірге партиялар, кә сіподақ тар, халық аралық ұ йымдар (БҰ Ұ, НАТО) жә не т.б. сияқ ты саяси жү йенің басқ а элементтері арқ ылы да билігін жү ргізеді. Ү шіншіден, мемлекеттік билік, жоғ арыда кө рсетілгеніндей, ерекшк кү штеу аппаратына сү йенеді жә не оның билігіне қ оғ амның барлық мү шелері тегіс бағ ынады. Мемлекеттік билік саяси биліктің ең жоғ ары, ең толық, ең дамығ ан тү рі, оның ө зегі болып табылады.

Мемлекеттік биліктің заң дылығ ы оның легитимділігінен білінеді. Легитимдік ( латын тілінде заң дылық, шындық деген мағ ынаны білдіреді) дегеніміз халық тың ү стемдік етіп отырғ ан саяси билікті мойындауы, оның заң дылығ ы мен шешімдерін растауы.

Демократиялық жағ дайда мемлекеттік билік легитимді болуы ү шін мынандай екі шарт қ ажет: 1) ол халық тың қ алауы боынша қ алыптасуы жә не кө пшіліктің еркіне қ арай орындалуы керек. Яғ ни, мемлекеттік биліктің иесін тура немесе жанама тү рде белгілі бір мезгілге халық сайлауы керек жә не оның жұ мысын бақ ылап отыруғ а мү мкіндік болуы тиіс; 2) мемлекеттік билік конституциялық қ ағ идаларғ а сә йкес жү зеге асырылуы керек.

Немістің кө рнекті ғ алымы Макс Вебер билік басына келудегі легитимдіктің мінсіз тү рлері ретінде ү ш ү лгісін кө рсетті. Ең біріншісі- ә дет ғ ұ рыптық легитимдік. Ол сонау ерте заманнан бастап халық тың санасына сің ген, ә бден бойлары ү йреніп, дұ рыс деп тапқ ан салт-дә стү рлерге сү йенді. Сондық тан, мысалы, (кейбір елдерде қ азір де) хан, сұ лтан, патша, шах, ә мір жә не т.б. билігін халық дұ рыс, заң ды деп тү сінді. Билік ә кеден балағ а мирас болып қ алып келді, оны жұ рт ата-салтымыз деп мойындап отырды.

Екінші тү рде харизматикалық легитимдік жатады. Мұ нда ө зінің ерекше батырлығ ымен, адалдығ ымен немесе басқ а ү лгілі қ абілет-қ асиеттерімен кө зге тү скен адамды басшы етіп жариялап, соның соң ынан ереді. Халық тек сол кө семге беріліп, соғ ан ғ ана сенеді. Мысалы, Мұ хаммед пайғ амбар, Ганди, Аятолла Хомейни жә не т.б. Ол адамдар жеке басқ а табыну дә режесіне жетті. Харизма деген сө здің ө зі де кө семге, мемлекеттік басқ арушының жеке басына табыну деген мағ ынаны білдіреді.

Ү шінші тү ріне Вебер ақ ыл-парасаттың, қ ұ қ ық тың легитимдігін жатқ ызады. Онда саяси билік салт-дә стү рге немесе тарихи тұ лғ ағ а байланысты емес, қ азіргі саяси қ ұ рылым орнатқ ан қ ұ қ ық тық ережелерге, тә ртіптің ақ ыл-ойғ а сыйымдылығ ына негізделеді. Мұ ндай легитимділік саяси биліктің пайда болуы жә не ө мір сү руі демократиялық талаптарғ а сә йкес келе ме, жоқ па сонымен анық талады.

Легитимдіктің алдың ғ ы екі тү рі қ ұ лдық жә не феодалдық қ оғ амдарғ а тә н болса, ү шінші тү рі қ азіргі дамығ ан елдерге тә н. Шығ ыс елдерінің саяси қ айраткерлері биліктің легитимділігіне зор назар аударады. Себебі, халық қ азіргі ү стемдік етіп тұ рғ ан саяси тә ртіпке сенуі керек. Сонда ғ ана оны жұ ртшылық қ олдайды жә не ол тиімді қ ызмет атқ арады.

Мемлекеттік қ ұ қ ық тық тә ртіптің легитимдігінің ең биік дә режесіне конституция жатады. 1995 жылғ ы 30 тамызда Республикалық референдумда қ абылданғ ан Қ азақ стан Республикасының жаң а Конституциясы саяси билікке нақ тылы легитимдік берді. Онда Қ азақ стан Республикасын демократиялық, зайырлы, қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет деп жарияланады. Оның ең қ ымбат қ азынасы-адам жә не адамның ө мірі, қ ұ қ ық тары мен бостандық тары. Қ азақ стан Республикасы-президенттік басқ ару нысанындағ ы біртұ тас мемлекет. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік билік біртұ тас, ол Конституция мен заң дар негізінде заң шығ арушы, атқ арушы жә не сот тармақ тарына бө ліну, олардың тежемелік ә рі тепе-тең дік жү йесін пайдалану арқ ылы, ө зара іс-қ имыл жасау принципіне сә йкес жү зеге асырылады. Республика президенті мемлекет басшысы, оның ең жоғ ары лауазымды тұ лғ асы болып табылады. Ол-халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғ ымастығ ының, адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының рә мізі ә рі кепілі. Парламент-заң шығ ару функциясын жү зеге асыратын республиканың ең жоғ ары ө кілді органы. Сот билігі азаматтардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ауды жү зеге асыруғ а арналғ ан. Конституциялық Кең ес республиканың бұ кіл аумағ ында Қ Р Конституциясы ү стінен қ арауды қ амтамасыз ететін мемлекеттік орган болып саналады.

Саяси билік мә селесін сө з еткенде оның принциптеріне тоқ талмауғ а болмайды. Олар қ оғ амдық ө мірдің қ олайлы, орнық ты қ алпын қ аматмасыз ету ү шін қ ажет. Оғ ан мыналар жатады: легитимдік принципі (яғ ни, билік заң ғ а, заң шығ аруғ а сү йенгенде ғ ана ө зін сенімді, еркін сезіне алады), қ орғ ау принципі(билікті сан тү рлі ә дістермен қ олда ұ стай білу жә не оны арттыруғ а білу керек), ұ тымдылық принципі (билік батымды, ө тімді, ық палды, табанды болғ аны жө н, онсыз билік билік бола алмайды), сыр бермеу принципі (билік ү шін ең қ ауіпті нә рсе-шындық ты уақ ытынан бұ рын айтып қ ою).

Қ олдағ ы билікті атқ ара білу керек. Бұ л оң ай шаруа емес, тіпті ең қ иын десе де болады. Себебі, кемшіліктің кө бі билікті қ олдану барысында жіберіледі. Билікті атқ ару тетігіне заң жү зінде рұ қ сат етілген ә леуметтік іс-ә рекеттер жатады. Оның да ө зіндік принциптері бар. Оларғ а жататындар: іштей еріксіздік (ә міршінің ө з билігі ө зінде бола бермейді), сақ тық (саяси іс-ә рекетті алдын ала парасатты тү рде дә лме-дә л есептеп алғ ан дұ рыс), қ ызметтестік (биліктің мық тылығ ы бірлесіп іс басқ ара білуде), шыдамдылық (ә мірші тө зімді, тілектес, мейірбанды болуғ а тиіс), ымырағ а келушілік (биліктің қ исыны жағ дайғ а байланысты болуы мү мкін; сондық тан ө кім жү ргізушіге келісімге, ымырағ а келіге, бірлестіктерге, блоктарғ а енуге немесе олардан іргені аулақ салуғ а тура келеді), жауапкершілік (ә мірші шексіз билікке қ ызық пай, жауапкершілігін сезінгені абзал), ұ лылық (билік жү ргізуші ө зінің ішкі маң ыздылығ ымен, ұ лылығ ымен, айбындылығ ымен бағ аланады), мә дениеттілік, табандылық, тұ рақ тылық, ө зара сындылық жә не т.с.с. Билік-дә йектілігімен, іс-ә рекетінің қ исындылығ ымен қ адірлі. Керек кезінде соң ғ ы қ орытынды сө зді айта білгеннің де маң ызы зор.

Қ оғ амдық ө мірді билік арқ ылы реттеп, жө нег келтірудің бірнеше тү рі бар. Мысалы, бұ рынғ ы Кең ес ө кіметі кезінде билік тү гелдей топтастырылғ ан болатын. Ә леуметтік бастамалар шығ ару, шешімдер қ абылдау жә не т.б. бә рі қ атал орталық танғ ан еді. Бұ л билік қ оғ амның прогресті дамуына жол бермейді. Ал кейбіреулер биліктің қ ай тү ріне болмасын қ арсы шығ ып, анархизмді уағ ыздайды. Бұ л жолдың да болашағ ы жоқ. Сондық тан алдың ғ ы қ атарлы дамығ ан елдер биліктің орталық тануы мен шоғ ырлануынан саналы тү рде бас тартып, барлық адамдардың ө кімет шешімдерін қ абылдауғ а, билікке қ атысуын қ алайды. Содан да болар қ оғ амның қ арқ ындап дамуына жағ дай жасап, халық тың тыныс-тіршілігіне жайлы саналатын қ азіргі ө ркениетті елдер деп аталып жү рген мемлекеттердегі демократиялық республика, конституциялық монархия жә не т.б. сияқ ты биліктердің тү рдері дұ рыс деп саналуда.