Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
|
|
Биліктің қызметтері мен жіктелуі
| Саяси биліктің ө зің дік қ ызметтері болады. Оғ ан жататындар: қ оғ амның саяси жү йесін қ алыптастыру; оның саяси ө мірін ұ йымдастыру (ол мемлекет пен қ оғ ам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басқ ару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар жә не т. б. арасындағ ы қ атынастарды қ амтиды); ә р тү рлі дең гейдегі қ оғ ам мен мемлекеттің істерін басқ ару; ү кімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау; саяси жә не басқ а қ атынастарды бақ ылау жә не тү птеп келгенде, белгілі бір қ оғ амғ а сә йкес басқ арудың тү рін, саяси тә ртіпті жә не мемлекеттік қ ұ рылысты (монархиялық, республикалық), ашық не жабық (басқ а мемлекеттерден оқ шауланып, қ оршауланып алғ ан, автаркиялық) қ оғ амды қ ұ ру, қ оғ амдық тә ртіп пен тұ рақ тылық ты қ олдау; дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларғ а шек қ ою жә не дер кезінде шешу; қ оғ амдық келісімге, мә мілеге келу жә не т. б. Қ оғ амда билік ө зара тығ ыз байланыстағ ы 3 дең гейде ұ йымдастырылып, жұ мыс істейді: 1) жоғ ары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен ұ йымдар, саяси партиялар мен қ оғ амдык ұ йымдарды басқ ару органдары кіретін ө те ірі дең гей; 2) орта буынды аппараттар мен мекемелерді қ амтитын жә не аймақ тык, облыстық, аудандық шең бердегі жергілікті ә кімшілік билік (ә р тү рлі мекемелер, агенттіктер, комиссиялар, кең естер, префектуралар жә не т. б. мекемелер) кіретін орта дең гей; 3) адамдар, кішігірім топтар, ұ йымдар, одақ тар, ө ндіріс жә не басқ а ұ жымдар арасындағ ы қ оғ амдық қ атынастардың негізі, арқ ауы болып табылатын, саяси жә не қ оғ амдық ө зін-ө зі басқ ару ө рісін қ ұ райтын кіші дең гей. Билік мә селесін қ арастырғ анда саяси биліктің " субъектісі" жә не " иелік етуші" деген ұ ғ ымдарғ а назар аударуғ а тура келеді. Субъект деп іс-ә рекетті жасаушы, объекті ө згертуші жеке адам, ә леуметтік топ, тап, партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жү зеге асыру ү шін арнайы ұ йымдар мен мекемелер қ ұ рылып, субъект оларғ а ө кілдік береді. Олар билікті қ олданушы, корғ аушы, " иелік етуші" болып есептеледі. Басқ а сө збен айтқ анда, субъект билікті " иелік етушілер" арқ ылы жү ргізеді. Сондық тан мұ ны тү сінбейтін адамдар билікке " иелік етушілерді" биліктің ө зімен шатастырады немесе " иелік етушілерді" билік субъектісінен тә уелсіз деп санайды. Мысалы, мұ ндай адамдар кез келген шенеунікті, ұ йым немесе мекеменің, саяси, ә кімшілік, шаруашылық бастық тарын билік иесі деп ұ ғ ады. Олардың іс-ә рекеттері туралы шағ ым арыз беруге болмайтын сияқ ты кө рінеді. Мұ ндай тү сінік субъекті енжарлық қ а, керенаулық қ а ә келіп соқ тырады, биліктен шеттетіледі. Олар ө з тағ дырын белсенді тү рде ө зі шешетін мү мкіншілігіне сенімі азаяды. Биліктің субъектісіне жеке адам немесе партиялар, ұ йымдар жә не т. б. жатады дедік. Бірақ олар бә рі бірдей билік жү ргізе алмайды. Сондық тан мұ ндай қ ұ қ ық адамдардың, ұ жымдардың, партиялардың, таптардың, топтардың белгілі бір бө лігіне ғ ана беріледі. Бұ дан келіп билік етуге сенім білдіру мә селесі туады. Демократиялық саяси жү йе ойдағ ыдай ө з ісін атқ аруы ү шін, ә детте, мемлекеттік билікті заң шығ арушы, атқ арушы, сот билігі етіп ү ш тармақ қ а бө леді. Оның негізін салушы ағ ылшын ойшылы Джон Локк (1632—1704) пен француз ғ алымы III. Л. Монтескье (1689-1753) болды. Заң шығ арушы билік (парламент) заң шығ арумен, оны бекіту, ө згерту немесе жоюмен айналысады. Ол заң қ абылдайды, салық салуды анық тайды, ү кіметті тағ айындайды, бюджетті бекітеді, соғ ыс ашып жә не армияны қ амтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұ йымдастырады, халық аралық келісімшарттарды қ абылдайды, саясаттың маң ызды ішкі жә не сыртқ ы бағ ытын айқ ындайды. Оның жұ мысына конституция атынан ерекше органдар (конституциялық кадағ алау, конституциялык сот) бақ ылау жасайды. Атқ арушы билікке ү кімет пен ә кімшілік жатады. Оларды заң шығ арушы ө кілдік органдар қ алыптастырады. Атқ арушы билік заң шығ арушы биліктің бақ ылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұ мысы заң ғ а негізделіп, заң шең берінде іс істеуі керек. Сырттай қ арағ анда ол заң шығ арушы билікке тә уелді. Бірақ іс жү зінде ол саяси жү йенің маң ызды бө лігіне айналғ ан жә не қ оғ амдық ө мірде зор рө л атқ арады. Ү кімет саяси шешімдер қ абылдайды (бірақ олар конституция шең берінде болуы жә не заң ғ а негізделуі керек). Ал ә кімшілік ол шешімдерді жү зеге асырады. Соттық билік адамдардың қ ұ қ ығ ын қ орғ айды, заң ды бұ рмалаушылық тан сақ тайды, парламент не президент қ абылдағ ан заң дардың, конституциялық жарғ ылардың сә йкестігін аныктайды. Оны халық немесе ө кілетті мекемелер қ алыптастырады. Ол заң шығ арушы немесе атқ арушы билікке тә уелсіз. Ө з жұ мысында тек заң ды ғ ана басшылық қ а алады. Егер жоғ арғ ы сот мемлекеттік органның немесе қ ызмет адамының шешімін конституцияғ а қ арсы десе, ол шешім толығ ымен кү шін жояды. Соттың маң ызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің ө зін қ орғ ауғ а жә не сот ү кімін бұ здыру туралы шағ ым арыз беруге қ ұ кығ ы жатады. Біраз елдерде соттың тә уелсіздігін жә не ә ділдігін қ амтамасыз ету ү шін ант берген ә діл сот қ ұ рылады. Мұ ндай жағ дайда сот процесінде судьяларғ а тә уелсіз, арнаулы ант берген азаматтардан тұ ратын қ азылар алқ асы қ атысады. Олар айыпкердің кінә сі жө нінде шешім қ абылдайды. Соның негізінде судьялар ү кім шығ арады. Қ азіргі кезде биліктің ү ш тармағ ы жө нінде саясатшы ғ алымдардың арасында ә р тү рлі кө зқ арастар бар. Олардың кейбіреуі билік санын кө бейткісі келсе, екіншілері кеміткісі келеді. Билік санын кө бейткісі келгендер тө ртінші билік деп ақ парат қ ұ ралдарын атайды. Олардың казіргі кезде, ө мірдің демократияланып жатқ ан дә уірінде алар орны зор. Ә сіресе, сө з, баспасө з бостандығ ы шын мә нінде беріліп, радио мен теледидарды пайдалану мү мкіндігі қ амтамасыз етілген елдерде азаматтардың ө зіндік санасының ө суіне, қ оғ амның ісіне белсенді араласуына, адамдардың басшылығ ы мен жауапкершілігін тә рбиелеуде ақ парат қ ұ ралдарының мү мкіншілігі ерекше. Ел басқ арушы шенеуніктердің қ ылмысты істерін қ алт жібермей ә шкерелеп отырса (сондық тан олардан қ аймық са), халық тың мұ ң ын мұ ндаса, шынында да, тө ртінші билік емей немене? Бесінші деп сайлаушылар билігін айтады. Мұ нда сайлаушылардын еркі, талап-тілектерімен қ атар кейбір елдерде сайлаушылар соты да бар. Алтыншығ а бақ ылау билігін жатқ ызады. Кайсы бір елдерде қ арамағ ында аппараты бар Бас бақ ылаушы да болады. Жетінші саяси билік дейді. Мұ нда билікті жү ргізіп отырғ ан басқ арушы партия туралы сө з болып отыр. Кейбіреулер биліктің ерекше тү рі деп ә скери билікті атап жү р. Сонымен қ атар мемлекеттік билік санын қ ысқ арткысы келетіндер де бар. Мысалы, француздың белгілі саясаткерлері Р. Арон, Ж. Бюрдо жә не тағ ы басқ алар мемлекетте екі-ақ билік, атап айтқ анда, заң шығ арушы жә не оғ ан бағ ынышты ә кімшілік билік болады дейді. Сот билігін жоқ қ а шығ армайды, бірақ оны ә кімшілік билікке қ осады. Дегенмен, дү ние жү зінің алдың ғ ы қ атарлы елдерінде ү ш тармақ ты билік қ алыптасқ ан. Мемлекетті басқ ару ың ғ айлы болу ү шін ол биліктер орталық (жоғ ары) жә не жергілікті билік болып белінеді. Биліктің кейпін, сырт бейнесін, қ оғ амдағ ы рө лін, жұ мысын жә не болашағ ын бағ алау ү шін оны жү йелеп, топтастырудың мә ні зор. Ә р тү рлі билік ө зара байланысты бірқ атар белгілермен ө згешеленеді. Атап айтқ анда: 1) институционаланғ ан (ө зінің басқ арушы жә не тә уелді қ ұ рылым дең гейі бар ә р тү рлі мекемелер тү рінде ұ йымдасқ ан, тө мен шенділердің жоғ ары шенділерге башнышты болып, араларында билеу-бағ ыну қ атынастары орнағ ан) жә не институционалданбағ ан (биресми, басқ арушы жә не атқ арушы топтар анық, ашық кө рсетілмеген) биліктің тү рі (мә селен, саяси ассоциациялардағ ы билік, биресми топтарды жә не т. б. басқ ару); 2) жұ мыс істеу саласына байланысты билік саяси жә не саяси емес болып бө лінеді. Мысалы, соң ғ ысына экономикалық, ата-аналар, корпорациялар жә не т. б. билігі жатады; 3) қ ұ қ ық тық шегіне, қ ұ діретінің мө лшері мен саласына қ арай билік мемлекеттік, ассоциативтік (партиялық, топтық, жергілікті ә кімшіліктің жә не т. б. билігі) болып. |
Данная страница нарушает авторские права?