Кейбір элемент атомдарының қосылыстарындағы валенттілігі

Тотығ у дә режесі туралы ұ ғ ымның қ алыптасуы. Тотығ у дә режесі туралы ұ ғ ым жай жә не кү рделі заттардағ ы химиялық байланыстарды салыстыру арқ ылы беріледі. Элемент атомының тотығ у дә режесі иондық қ осылыстардағ ы ион зарядтары, ковалентті полюсті қ осылыстардағ ы шартты зарядтар санымен анық талады. Ол бір атомдардан екінші атомдарғ а ауысқ ан немесе ығ ысқ ан электрон санымен есептелінеді. Ө зінен электрондары кеткен атомдардың тотығ у дә режесі –оң, электронды тартып алғ ан атомдардың дә режесі теріс болады. Электрондары симмитриялы орналасқ ан жай заттардағ ы элементтердің тотығ у дә режесі нө лге тең. Қ осылыстағ ы элементтер атомдарының оң жә не теріс тотығ у дә режелерінің қ осындысы нө лге тең болады:

Ca⁺²F₂^-1

(+2)+(-2)=0

Атомдардың электртерістігіне жә не тотығ у дә режесіне сү йеніп, химиялық формула қ ұ рудың алгоритмі тү сіндіріледі.

1) электртерістілігінің ө суіне қ арай элементтер таң баларын жазу;

2) теріс тотығ у дә режесінің мә нін табу;

3) оң тотығ у дә режесін анық тау;

4) табылғ ан тотығ у дә режелерінің ең кіші еселіктері бойынша индекстер есептеп шығ ару.

Қ осылыстағ ы атомдардың тотығ у дә режесін анық тауғ а жаттығ улар орындалады.

Fe⁺³Br^-1, Ca₃⁺²P₂^-3, Al₂⁺³O₃^-2

Оттекті қ ышқ ылдармен тұ здардағ ы элементтердің тотығ у дә режесі оттегі бойынша анық талады. Фтордан басқ а қ осылыстарда оттегінің тотығ у дә режесінің таң басы теріс болады. Кальций фосфатындағ ы фосфор элементінің тотығ у дә режесін анық тап кө рсетеді.

Ca₃⁺²(PO₄)₂^x-2 (+2*3)+2x+(-2*8)=0 2x=+10 x =+5

Кальций фосфатындағ ы фосфордың тотығ у дә режесі +5-ке тең:

Ca(+2*3)+P(+5*2)+O(-2*8)=0

Екі элементтен тү зілген қ осылыстардың номенклатурасы тү сіндіріледі. Электртерістігі ү лкен элемент атының тү бірінде –ид жұ рнағ ы жалғ анады, мысалы:

NaH H₂O HCl

Натрий гидриді сутегі оксиді сутегі хлориді

Cl₂O₇ хлор VII оксиді, ОF₂ – оттегі фториді.

Валенттілік, тотығ у дә режесі, химиялық байланыс жә не зат қ ұ рылымы ұ ғ ымдарының арасындағ ы ө зара байланыстар. Орта мектептің химия курсында химиялық байланыс, валенттілік жә не тотығ у дә режелері арасындағ ы тә уелділік нақ тылы ашылмайды. Заттың қ ұ рылымы бойынша анық талатын координация саны туралы жеке деректер келтіріледі. Ә дістемелік ә дебиеттерде валентіліктің бү тін санмен рим цифрларымен кө рсетілетініне назар аударылады. Тағ ы бір ескертетіні валенттілік пен тотығ у дә режесінің сан мә ндері сә йкес келуі де, келмеуі де мү мкін:

III III I IV I I IV II

Валенттілігі N₂ NH₃ NH₄ HNO₃

Тотығ у дә режесі N₂⁰ N^-3H₃^-1 N^-3H₄⁺¹ H⁺¹N⁺⁵O₃^-2

Дә ріс №15