Д.И.Менделеев периодтық заңның периодтық жүйесін және атом құрылысын оқып-үйрену методикасы

Жоспар:

1. Периодтық заң жә не атом қ ұ рылысы – мекттептегі химия курсының негізі

2. Тақ ырыпты оқ ып-ү йренудің методикалық тә сілдері

3. Оқ ушыларды периодтық заң ды ө туге ә зірлеу

4. Периодтық заң ды оқ уды қ орытындылау

5. Атом қ ұ рылысы туралы берілетін мә ліметтер

6. Периодтық жү йедегі заң дылық тарды атом қ ұ рылысы тұ рғ ысынан тү сіндіру

7. Химиялық байланыс жә не заттың қ ұ рылымы теориялары тұ рғ ысынан оқ ушылардың периодтық заң туралы білімін қ орыту

Периодтық заң жә не атом қ ұ рылысы – мекттептегі химия курсының негізі. Д.И.Менделеев ашқ ан периодтық заң – табиғ ат дамуының жалпы заң дарының бірі. Ол химиялық элементтер жә не олардың қ осылыстары туралы білімді бір жү йеге тү сіруге, тү сіндіруге жә не батыл болжамдар жасауғ а мү мкіндік берді. Атомның қ ұ рылысын анық тауғ а, жаң а элементтерді ашуғ а жә не синтездеуге жол-жоба кө рсетті. Периодтық заң ның негізінде атомдық физика, геохимия жә не басқ а да жаратылыстану ғ ылымы жедел дамыды.

Периодтық заң жә не периодтық жү йе – орта мектептегі химия курсының теориялық негізі. Бұ ладың негізінде қ ұ рылғ ан химияның мазмұ ны ғ ылыми жағ ынан шынайы, жү йелі жә не тү сінікті болып келеді.

Периодтық заң жә не атом қ ұ рылысы туралы оқ у материалы элементтер жә не олардың қ осылыстарының қ асиеттері периодты тү рде ө згеретіні жә не оның себептері жө нінде ұ ғ ым қ алыптастырылды.

Оқ ушыларда ғ ылыми кө зқ арас қ алыптасуына периодтық заң жә не периодтық жү йенің маң ызы зор. Басқ а ғ аламшарлар мен жердің, жердегі, тірі табиғ атпен ө лі табиғ аттың материалдың бірлігіне оқ ушылардың кө зі жетеді. Бұ ларда кездесетін заттардың барлығ ы санаулы ғ ана химиялық элементтердің қ осылыстары болып табылады. Басқ а ғ аламшарлардан ә келінген тапырақ ты зарттеуден жерде кездеспейтін химиялық элемент табылғ ан жоқ.

Периодтық заң, атом қ ұ рылысы оқ у материалын игеру барысында оқ улар ө те кө п салыстырулар жасап, қ исынды ойлау барысын ұ штай тү седі.

Периодтық заң жә не периодтық жү йе тақ ырыбының орта мектеп курсындағ ы орны ү здіксіз ө згеріске ұ шырады. Ең алғ ашқ ы ү лгі бағ дарламаларда химия курсының соң ына орналастырылды. Одан кейінгі кешендік бағ дарламада шығ ып қ алды. Химиялық тұ рақ ты бағ дарламаларындағ ы орны жө нінде екі пікір ү стем болды.

Біріншісі бойынша периодтық заң дылық ты тү сіну ү шін оқ ушылардың деректі материалдардан едә уір ү лкен ә зірлі болуы тиіс. Осы кө з қ арасқ а сә йкес периодтық заң 9-класта галогендер, оттекке ұ қ сас элементтер жә не сілтілік металдар ө тілгеннен кейін оқ ылды.

Екінші пікірді қ олдаушылар периодтық заң мен жү йені ертерек ө тіп, химиялық элементерді солардың негізінде оқ ып ү йренуі тиімді деп есептеледі. Осы пікірге сә йкес бұ л тақ ырып 8-класта оқ ылды.

Тақ ырыпты оқ ып-ү йренудің методикалық тә сілдері. Периодтық заң жә не атом қ ұ рылы туралы оқ у материалын қ арастырудың ү ш тә сілі қ алыптасты.

Бірінші тә сіл химия ғ ылымының даму қ исынына негізделеді. Ғ ылымды алдымен периодтық заң ашылып, периодтық жү йе жасалды, соң ынан периодтық жү йедегі заң дылық тарды тү сіндіретін атом қ ұ рылысы туралы мә ліметтер анық талды. Д.И.Менделеев периодтық заң ды тә жірибелік білімге сү йеніп қ орытты, ішкі мә нісін тү сіндіре алмады. Бірақ оның болашақ та дамитынына, жаң а кө зқ араспен толысатынына кә міл сенді. Сондық тан Д.И.Менделеевтің данышпандығ ын, жалпы заң ды ашудағ ы ғ ылыми ерлігін кө рсету ү шін алдымен периодтық заң жә не периодтық жү йе толық ө тілді. Содан соң атом қ ұ рылысы қ арастырылып, периодтық заң жә не периодтық жү йе электрондық теория тұ рғ ысынан қ айтадан оқ ытылды.

Екінші тә сіл – біріншіге керісінше жү зеге асырылады. Алдымен атом қ ұ рылысы туралы оқ у материалы ө тіледі. Соның тұ рғ ысынан периодтық заң дылық тар қ орытылып шығ арылады.

Ү шінші тә сіл бойынша периодтық заң мен атом қ ұ рылысы бір мезгілде ө тіледі. Жаң а бағ дарлама бойынша оқ ыту тә сілге негізделген. Преиодтық заң жә не атом қ ұ рылы туралы негізгі мә ліметтер 8-класта қ арастырылады да 11-кластағ ы жалпы химия курсында кең ейтіледі.

Оқ ушылар периодтық дейін химияның алғ ашқ ы ұ ғ ымдарымен танысады. Екі химиялық элементті (оттегін жә не сутегін), олар тү зетін жай жә не кү рделі заттарды оқ ып ү йренеді. Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары – оксидтер, қ ышқ ылдә р, негіздер жә не тұ здар жө нінде едә уір толық ұ ғ ым алады. Заттардың жіктелу негіздерімен танысады. Бұ ларғ а қ осымша кейбір элементтердің табиғ и топтары туралы алғ ашқ ы тү сініктер элементтерттердің қ асиеттері салыстырмалы атомдық массалардың артуына қ арай ө згеретіні жө нінде білім алады. Осының бә рі периодтық заң ды саналы қ абылдауғ а негіз болады.

Сонымен периодтық заң жә не периодтық жү йе туралы материалды ойдағ ыдай игеру шарттарына мыналар жатады.

1. Атом, элемент, салыстырмалы атомдық масса, жай жә не кү рделі зат, заттардың физикалық жә не химиялық қ асиеттері, амфотерлілік ұ ғ ымдарын жетік білу.

2. Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары жө ніндегі білімді тиімді пайдалану.

3. Тарихи негізді орынды жү зеге асыру.

4. Оқ ытудың диалектикалық сипатын қ амтамасыз ету, қ айшылық тарғ а оларды шешу жолдарына кө ң іл аудару.

5. Тү йінді мә селлелерді оқ ытуды жү зеге асыру. Периодтық заң ның қ алай ашылғ анына, оны пайдалана білу жақ тарына назар аудару.

6. Оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстарын жиі жә не тиімді ұ йымдастыру: қ осымша ә дебиеттерді оқ уғ а ұ сыну; элементтердің карточкаларын ә зірлеу жә не олармен жұ мыс жасау; кестелер жә не сызбанұ сқ алар сызу; тә жірибелер жасау, т.б.

7. Зерттеу ә дістерін жиі қ олдану; периодтық заң дылық ты қ орытып шығ ару; оқ ылмағ ан элементтер мен қ осылыстардың қ асиеттерін болжау.

Тақ ырыпты оқ ып ү йренудің жиі қ олданылатын жоспары: 1. Химиялық элементтерді жіктеудегі алғ ашқ ы ә рекеттер. 2. Асыл газдардың, сілтілік металдардың жә не галогендердің табиғ и топтары. 3. Д. И. Менделеевтің периодтық заң ы, элементтің реттік нө мірі жә не ядро заряды. 4. Атом ядроларының қ ұ рамы. Изотоптар. 5. Атомдардың электрондық қ абығ ының қ ұ рылысы. 6. Химиялық элементтердің Д. И. Менделеев жасағ ан периодтық жү йесі жә не оның қ ұ рылымы. 7. Периодтық заң ның маң ызы. Д.И.Менделеевтің ө мірі мен ең бектері. 8. Қ айталау жә не қ орыту.

Оқ ушыларды периодтық заң ды ө туге ә зірлеу. Алғ ашқ ы сабақ тарда ғ ылыми жіктелудің маң ызы, оның химияда қ алай жү зеге асқ аны, элементтерді металдар жә не бейметалдар деп жіктеудің жеткіліксіздігі, олардың арасында айқ ын шекара жоғ ын кө рсететін амфотерлі элементтер бар екені жө нінде тү сінік беріледі. Металдар жә не бейметалдар тү зетін жай заттардың физикалық жә не химиялық қ асеиттері кесте тү рінде жазылады. Онда сыныптан басқ а металдардың қ атты, металдық жылтыры болатыны, жылуды жә не электр тоғ ын жақ сы ө ткізетіні, тапталғ ыштығ ы, созылғ ыштығ ы, негіздік оксидтер жә не негіздер тү зетіні, ұ шқ ыш сутегі қ осылыстары болмайтыны кө рсетіледі. Бейметалдар сұ йық, газ жә не қ атты, бірақ жылтыры болмайтын, кө пшілігі жылуды жә не электр тогын нашар ө ткізетін, қ ышқ ылдық оксидтер, қ ышқ ылдар жә не ұ шқ ыш сутектік қ осылыстар тү зетін заттар ретінде сипатталады.

Металдар мен бейметалдар химиялық қ асиеттерін талқ ылағ анда генетикалық байланыс сызбанұ сқ асы еске тү сіріліп, реакция тең деулері жазылады.

Оксидтер мен гидроксидтердің сипаты талданды. Талдау кезінде нағ ыз металдар тү зетін қ осылыстардың негіздік, нағ ыз бейметалдар тү зетін қ осылыстардың қ ышқ ылдық сипаты барына назар аударылады.

Бұ дан соң мырыш гидросидінің қ ышқ ылдар жә не сілтілер ерітінділерімен ә рекеттесуінің зертқ аналық жұ мысы ұ йымдастырылады.Жұ мыстың нә тижесі мырыш гидроксидін: а) қ ышқ ылдарғ а ә) негіздерге жатқ ызыуғ а бола ма? Деген сұ рақ ьойынша қ ортындыланады. Оқ ушылар мырыш гидроксиді қ ышқ ылмен ә рекеттесіп негізді, сілтімен ә рекеттесіп қ ышқ ылдық қ асиет кө рсететіні жө нінде пікірге келеді, реакциялардың тең деуін жазады. Мырыш оксидін алып тә жірибелерден қ айталанады, реакция тең деулері жазылыды. Бұ л тә жрибелерден оқ ушылар қ ортынды жасайды. Химиялық элемент қ осылыстарының амфотерлі қ асиет білдіруі оның металдыр мен бейметалдарарасынан орын алатынын ілдіреді, металдардан біртіндеп бейметалғ а ауысу байқ алды.

Периодтық заң ды оқ уды қ орытындылау. Периодтық заң ды қ ортып шығ ару ү шін атомдық массалар 1-ден 40-қ а дейінгі химиялық элементтердің карточкаларымен ө здігінен жұ мыс ұ йымдастырлады. Элеметтерді атомдық массаларының ө суі бойынша қ асиеттері ұ қ сас элменттер бірінің астына екіншісі келетіндей етіп орналастыруғ а тапсырма беріледі.

Карточкалармен жұ мыс істегенде оқ ушылар литийден неонғ а, натрийдан аргонғ а дейінгі элементтердің атомдық массаларының артуына қ арай: а) оттегі бойынша валенттіліктерінің ө суін; ә) сутегі бойынша валенттіліктерінің кемуін; б) жай заттар қ асиеттерінің ө згеруін; в) оксидтері сипатының ө згеруін; г) гидроксидтері сипатының ө згеруін салыстырады.

Оқ ушылар ө здері жасағ ан 20 элементтің карточкаларын салыстырмалы атомдық массаларынының ө суі реті бойынша орналастырғ анда ү ш қ атар пайда болғ анын, екі элемент (калий, калций) тө ртінші қ атарғ а орналасқ анын кө реді. Мұ ғ алім олардың периодтар деп аталатынын айтып, периодтық жү йе жө нінегі ұ ғ ымды енгізеді, кіші жә не ү лкен периодтар, топ жә не топшалар туралы қ ысқ аша тү сінік береді. Соның нә тижесінде оқ ушыларда мынадай мә селелі сұ рақ тар туады:

1.Химиялық элементтердің қ асиеттеріндегі ұ қ састық тармен айырмашылық тарды қ алай тү сіндіруге болады.

2.Элементтердің қ асиеттері неліктен периодты ө згереді?

3.Бір периодта кө ршілес орналасқ ан атомдық массалары жақ ын элементтердің қ асиеттері ә р тү рлі, ал бір топта орналасқ ан атомдық массаларында айырмасы ү лкен элементтердің қ асиеттері ұ қ сас болатыны неліктен?

4.Элементердің салыстырмалы атомдық массаларының бө лшек сан болып келетін себебі не?

5.Атомдық массаның кіші болғ анымен калий аргоннан кейін орналасытыны неліктен?

Бұ л сұ рақ тардың жауабы атом қ ұ рылысымен танысу кезжінде алынады.

Атом қ ұ рылысын оқ ыту. Атом термині «атомос» - грек тілінің сө зі, қ азақ шағ а аударғ анда «бө лшектенбейді» - деген ұ ғ ымды білдіреді. Осы пікір ү стем болып тұ ғ ан кездің ө зінде орыс ғ алымдары М.Г.Павлов (1819ж), Н.А.Морозов (ө ткен ғ асырдың 80 жылдарында) атомның қ ұ рылысы кү рделі деген пікір айтқ ан. Атақ ты ғ алымдар Д.И.Менделеев, А.М.Бутлеров атом бізге белгілі тә сілдермен жетілмейтінін кү рделі бө лшек деп жорамалдағ ан.

Атомның бө лшектенетіні туралы алғ ашқ ы эксперименттік мә ліметтер ХІХ- ғ асырдың соң ында алынды. Оларғ а жататындар: катод сә улелерінің, рентген сә улерінің жә не радиоактивтіліктің ашылуы. Бұ ларды зерттеу атомның бейтарап, оң жә не теріс зарядталғ ан бө лшектерден тұ ратынын кө рсет. Осығ ан орай оқ ушыларғ а альфа бө лшек, протон, нейтрон, электрон, позитрон, туралы тү сінік беріледі. Олардың массалары, зарядтары толық жә не қ ысқ а белгілеулері кесте тү рінде жазылады. Атомның қ ұ рылысы кү рделі екені анық талғ ан соң оның қ ұ рамына кіретін бө лшектер қ алай орналасқ ан деген сұ рақ туады. Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін Э.Резерфорд тә жірибесі, Мария Кюри Склодовская, Пьер Кюри тә жірибелері туралы айтылады. Бұ л ғ алымдар жә не А.Беккерль туралы оқ улық та берілген материалдарғ а оқ ушылардың назарын аударады. Соның нә тижесінде оқ ушылар атомның ядродан жә не электрон қ абығ ынан тұ ратыны, радиоактивті сә улелер шығ ару арқ ылы бір элементтің екінші элементке ауысатыны жө нінде қ орытындығ а келеді.

^{226 222 4}

Ra → Rn + He

_{88 86 2}

Атомның ядросы центінде орналасқ ан, оның қ ұ рылысы қ андай? деген сұ рақ ты нақ тылау теор ия қ ышқ аша қ ұ растырылады, изотоптар туралы ұ ғ ым беріледі. Элементтің реттік нө мері мен ядро заряды арасындағ ы байланыс ашылады. Ядро қ ұ рамын белгілеп жазу тү сіндіріледі, мысалы: СІ (17 р, 18 n), S (8 p, 8 n), H (1 p), нуклондардың жалпы саны, Z- ядро заряды, А= Z+N, N – ядродағ ы нейтрондар саны, N = A + Z оң ай табылғ андық тан, кейде жазылмайды. Қ ұ рылымдық символ бойынша хлор атомдарының ядро қ ұ рамы былай кескінделеді:

[ ³⁵ ₁₇ Cl ₁₈] жә не [ ³⁷ ₁₇ Cl ₂₀]

Хлор, оттегі жә не сутегі атомдарының қ ұ рылымдық символдарын жазу арқ ылы ядро зарядтары бірдей, массалары ә ртү рлі атомдар – изотоптар болатыны жө нінде тү сінік беріледі. Химиялық элемент жә не салыстырмалы атомдық масса ұ ғ ымдары жаң аша анық талады, мысалы: Химиялық элемент дегеніміз – ядро зарядтары бірдей атомдарының тү рі, изотоптар – олардың тү р ө згерістері. Салыстырмалы атомдық массағ а элементтің табиғ и изотоптары орташа массаның 1/12 бө лігіне қ атынасы деген анық тама беріледі. Оқ ушыларғ а белгілі кейбір элементтердің табиғ и изотоптары жә не олардың орташа атомдық массаларын табу тә сілдері тү сіндіріледі:

1) m (¹⁶ ₈ O): m (¹⁷ ₈ O): m (¹⁸ ₈ O)= 99, 759: 0, 057: 0, 204

2) m (³⁵ ₁₇ Cl): m (³⁷ ₁₇ Cl) = 75: 25

Хлордың табиғ и изотоптарының орташа атомдық массасы:

Ar (Cl) = (35*75): 100 + (37*25): 100 = 35, 5

Бұ дан соң мұ ғ алім реттік номері 3-11 элементтердегі бө лшек сандарын кө рсететін кесте сыздырады.

Бұ л мә ліметтер атомның массасы ядроғ а жинақ талғ анын, оң зарядталғ ан бө лшектер санының теріс зарядталғ ан бө лшектер санына тең, сондық тан атом тұ тысынан алғ анда электрнейрал екенін кө рсетеді. Атом ядросының заряды (элементтің реттік номері) қ анша бірлікке артса, электрон саны соншама ө седі. Атомдағ ы электрондар энергетикалық дең гейлерге орналасады.

Кіші пеиодтар элементтерінің электрондық қ ұ рлысы қ арастырылады. Энергетикалық дең гейлер, дең гейшелер, электрон бұ талары, олардың пішіні жә не кең істікте орналасуы туралы ұ ғ ымдар қ алыптастырылады.

Электрондар энергетикалық дең гейлерде орналасады, олардың мә ні сандарымен кө рсетіледі. Ә р дең гейге болуы мү мкін электрондар саны 2n² формуласымен таң баланады. 1-дең гейде 2*1² =2.

2 - дең гейде 2*2² =8. ү шінші дең гейде 2*3² =18. тө ртінші дең гейде 2*4² = 32. т.бт электрондар орналасады.

Бір дең гейде орналасқ ан электрондардың энергиясы бірдей еместігі анық талғ ан, ө йткені энергетикалық дең гей энергиясы бойынша дең гейшілерге (l) жіктеледі. Олардың саны мә ні 0-ден n=1-ге дейін ө згереді. n=1 болғ анда l=0, n=2 болғ анда 0, 1, n=3 болғ анда l=0, 1, 2 – мә ндері санмен немесе ә ріптермен кө рсетіледі:

0, 1, 2, 3, 4

s, p, d, f, q

Бірінші энергетикалық дең гейде s – дең гейше, екінші энергетикалық дең гейде s, p – дең гейшелері, ү шінші энергетикалық дең гейде s, p, d - дең гейшелері, тө ртінші энергетикалық дең гейде s, p, d, f – дең гейшелері, т.с.с.болады.

Бір энергетикалық дең гейде орналасқ ан электрондардың энергиясы ә р тү рлі болуы электрон бұ лттарының пішініне байланысты, s – электрондары бұ лтың пішіні шар тә різді, p – электрондарының бұ лты кө лемдік сегіз пішінді, ал d жә не f электрондар бұ лттарының пішіні кү рделі болып келеді. Электрон бұ лттары кең істікте ә р тү рлі орналасады. Олардың орналасуы (т) l – дан +1 – ғ а дейін болуы мү мкін. Шар тә різді s – бұ лтының кең істікте орналасуының бір ғ ана жағ дайы бар. p – электрон бұ лттары кең істікте ү ш тү рлі (-1, 0+1) ү ш тү рлі орналасады. d – электрондар орналасуының 5 мә ні (- 2, -1, 0, +1+2) бар. f - электрондар бұ лтының мә ні – 7 (-3, -2, -1, 0, +1, +2+3).

Ә р электрон ядро тө ң ірегінде ядро тө ң ірегінде жә не ө з ө сінен айналады, бұ л айналыс сағ ат тілінің бағ ыты бойынша жә не керісінше болуы мү мкін, осығ ан орай электрон спинінің екі бағ ыты шартты тү рде қ арама – қ арсы бағ ыттағ ы бағ даршаммен белгіленеді: Электрон бұ лтының ә р жағ дайының клетка арқ ылы таң балайды:

Бір атомды электронның тө рт сипаттамасы: энергия қ оры жә не бұ лтының мө лшері, бұ лтының пішіні., электрон бұ лтының кең істікте орналасуы жә не спині бірдей екі электрон кездесуі мү мкін емес (Паули пікірі). Атомның қ алыпты жағ дайына энергиясы аз энергетикалық дейгейлерге орналасады.

Осындай тү сініктемеден кейін оқ ушылар І – ІІІ период элементтерінде электрондардың жалпы саны цифрмен кө рсетілді, атом қ ұ рылысының электрондық жә не графикалық формулалары берілмейтін. Соң ғ ы Г. Е. Рудзитис, Ф. Г. Фельдман оқ улығ ына дейін энергетикалық дең гейлердегі электрондардың жалпы саны цифрмен кө рсетілді, атом қ ұ рылысының электрондық жә не графикалық формулалары берілмейтін. Соң ғ ы оқ улық та электрондардың орналасу ү ш тү рлі кеcкінделеді.

Бұ дан соң ІІІ период элементтері атомдарының электрондық жә не графикалық формуласы жазылады.

Энергетикалық дең гейлерге электорндардың орналасу жө нінде оқ ушылар жалпы қ орытынды жасайды.

1. Бірінші период элементтерінде бірінші энергетикалық дең гейдің s – дең гейшесі екі электронмен толады.

2. Екінші период элементтерінде екінші энергетикалық дең гейдің 2 s – дең гейшесі екі, 2 р – дең гейше алты электрон мен толады.

3. Ү шінші период элементтерінде ү шінші энергетикалық дең гейдің 3 s – дең гейшесі екі, 3 р – дең гейшесі алты электронмен толады.

Бұ лардың бә рі негізгі топ элементтеріне жатады, s жә не р- элементтер деп аталады.

Бұ дан соң мұ ғ алім ү шінш d – дең гейшенің бос қ алғ анын ескертіп, тө ртінші период элементтерінде энергетикалық дең гейшелердің толу ретін тү сіндіреді:

4s 3d 4p.Мұ нда периодтың басындағ ы екі элемент (калий жә не кальций) 4s – дең гейшесін екі электронмен толық тырады. Ү шінші элемент скандийден бастап галлийге дейінгі он элементте электрондар сыртқ ының астындағ ы ү шінші дең гейдің d – дең гейшесінде орналасады. Содан кейін ғ ана 4р дең гейшесі алты электрон мен толады. Бесінші периодта электрондардың орналасуы тө тіншіге ұ қ сас жү зеге асады:

5s → 4d → 5p. Бұ л екі периодта энергетикалық дең гейлері элетрондар мен толтыратын элементтер саны 18 –ге жетеді, s жә не р – дан басқ а d –элементтер пайда болып, қ осымша топшалар қ ұ райды.

Алтыншы жә не жетінші периодтарда электрондардың орналасуы бұ лардан да кү рделі, мына ретпен жү реді: 6s 5d 4f 6р.

Бұ л периодтардағ ы f – элементтер (лантаноидтар, актиноидтар) туралы тү сінік жалпы химия курсында беріледі.

Периодтық заң ды атом қ ұ рылысы тұ рғ ысынан тү сіндіру. Периодтық жү йе – периодтық заң ның нақ тылық бейнесі, ол жеті период, сегіз топтан тұ рады. Периодтар ү лкен жә не кіші, негізгі жә не қ осымша топшаларғ а жіктеледі.

Периодта бейметалдық қ асиеттердің кү шеюі ядро зарядының ө суіне байланысты сыртқ ы дең гейдегі электрон санының артуы жә не атом радиусының кішіреюімен тү сіндіріледі. Бұ л жағ дайда ядро мен электрондар арсындағ ы таралу кү ші артады.

Бір топта жә не топшада орналасқ ан элементердің қ асиеттерінің ұ қ сас болатын себебі электрондық қ ұ рылымы, ә сері, сыртқ ы дең гейлерінің электрондық қ ұ рылысы ұ қ сас мысалы, сілтілік металдарда: Li 2s¹, Na 3s¹, K 4s¹, Rb 5s¹, Fr 6s¹; галогендерде: F 2s² 2p⁵, Cl 3s² 3p⁵, Br 4s² 4p⁵, I 5s² 5p⁵.

Бір периодтан екінші периодтқ а ө ткенде электроны бар дең гейлер саны артады, негізгі топ элементтерінің радиусы ү лкейеді. Осығ ын орай металдарының электрон беру қ асиеті кү шейеді бейметалдардың электронды қ осып алу қ асиеті кемиді. Бұ л заң дылық қ а қ осымша топ элементтерінің бағ ынбайтынын айту қ ажет, оның себебі d-жиырылу ә серінен атом радустарының қ ысқ ару арқ ылы тү сіндіріледі.

Электрондық теория тұ рғ ысынан периодқ а жә не топқ а анық тама беріледі. Период - электронмен толатын энергетикалық дең гейлерінің саны бірдей элементтердің кө лбеу қ атары. Топ – энергетикалық дең гейлеріндегі ваенттік электрондарының саны бірдей элементтердің вертикаль қ атары. Ә р периодтың ұ зындығ ы, ү лкен период элементтеріннің қ асиеттеріндегі ерекшеліктер энергетикалық толу ретімен тү сіндіріледі. Мысалы 2, 8, 8, 18, 18, 32 электрондар саны I-VI периодтарындағ ы химиялық элементтердің санына сә йкес келеді. IV-V периодтарда 10 элемент d – дең гейшесін электрондармен толтырғ анда сыртқ ы электрон саны тұ рақ ты кү йде қ алады, сондық тан олардың металдық қ асиеті де сақ талады, дең гейшедегі электрон сандары артқ анда қ осылыстарында бей металдық қ асиеттер пайда болады.

Химиялық байланыс жә не зат қ ұ рылымы теориялары тұ рғ ысынан оқ ушылардың периодтық заң туралы білімін қ орыту. Периодтық заң химиялық элементтердің, олардан тү сетін жай жә нә кү рделі заттар қ асиеттерінің ө згеру заң дылық тарын тү сіндіреді. Ә детте, атом қ ұ рылысы, молекула қ ұ рылысы, заттың қ ұ рылысы ұ ғ ымдарының арасына айқ ын шек қ ойылмай жалпылама айтылатындық тан, бұ л саладағ ы оқ ыушылардың білімі кө мескі болып келеді. Элемент атомының қ асиетін сол кү йінде қ осылысына апарып таң ады. Мә селен, галогенсутек қ ышқ ылдардың қ айсысы кү шті деген сұ рақ қ а оқ ушылар, кө бінесе, фторсутек қ ышқ ылының кү ші басым деген жауап қ айтарады. Мұ ның мә нісін анық тай келгенде фтор ең активті галоген, сондық тан оның қ ышқ ылыда кү шті деп теріс тү сіндіреді, малекулаларының арасында химиялық байланыс барын ескермейді қ осылыстағ ы атомның қ асиетін жеке кү йіндегі атамның қ асиетіне сайдырады.

Алтыншы жә не бесінші негізгі топтардаң элементтердің мысалғ а алып жай заттарының физикалық қ асиеттері қ ұ рылымына жә не малекулалық массаларына тә уелді екені тү сіндіріледі.

Бұ л мә ліметтерден атомның ядро зарияды ө скенде радиусы артатыны, соғ ан сайкес жай заттардың агрегаттық кү йі газдан қ аттығ а дейін ө згеретіні кө рінеді. Бұ л ө згеріс галогендерге баяу, оттек топшасының элементерінде секірмелі жү зеге асады. Мұ ның мә нісі атом радиуыстарының артуына байланысты малекуланың электрон бұ лттары сиреп, ығ ысуғ а биім келеді де, полюстенді, малекулалар арасында тартылыс кү ші пайда болады. Галогендерде малекуланың мө лшері ү лкейгенде олар тү зетін малекулалық кристал торларының тұ рақ тылығ ы артады, сондық тан иод - қ атты, бром - сұ йық кү йде кездеседі. Оттек топшысының элементерінде оттегі мен кү кірте малекулалақ тор, селен мен теллурда атомдық тор, полонийда металдық кристалдық торы бар, физикалық қ асиеттерде соларғ а сайкес ө згереді сонымен – заттың агрегаттық кү й қ ұ рлымына тә уелді.

Периодта элементердің ядро зарияды ө скенде кү рделі заттардағ ы химиялық байланыстың типі, кристал торының тү рі заң ды тү рде ө згереді.

Na₂O MgO AI₂O₃ SiO₂ P₂O₅ SO₃ CI₂O₇

атомдық тор малекулалақ тор

Мұ ндай заң дылық басқ а перодтардан да байқ алады.Иондық байланысы бар оксидтер-негіздік, ион-ковалентті байланысы бар оксидтер – негіздік, ион – ковалентті байланысы бар оксидтер – амфотерлі, ковалентті байланысы барлары қ ышқ ылдық қ асиет білдіреді. Осымен заттың қ ұ рылысы сонымен қ ұ рылысы жә не химиялық байланыс теориялары тұ рғ ысынан жай жә не кү рделі заттардың қ асиеттерін нақ ты тү сіну оқ ушылардың периодтық заң туралы білімін терең детеді.