Кесте Бейорганикалық қосылыстар жөніндегі білімнің көлемі және реті

Оксидтер туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым оттегінің қ асиеттерін ө ткенде беріледі. Металдарғ а жә не бейметалдарғ а жататын жай заттардың оттегімен тотығ уының нә тижесінде кү рделі заттар− оксидтер тү зіледі. Тә жірибелерді бақ ылау нә тижесінде оқ ушылар тү зілген кү рделі заттар екі элементтен тұ ратыны, оның біреуі оттегі екені жө нінде қ орытындығ а келеді. Осы белгі оксидтерді анық тауғ а негіз болады. Оксидтер туралы жалпы ұ ғ ым металл оксидтері жә не бейметалл оксидтері деп екіге жіктеледі. Олардың физикалық қ асиеттерін зерттейтін зертханалық жұ мыс ө ткізіледі. Бақ ылау нә тижелері кесте тү рінде жазылады.

Алғ ан білімді бекіту ү шін оксидтердің химиялық формулаларын қ ұ руғ а жаттығ улар орындалады. Аталуы, формуласы жә не керісінше ауысулары бойынша химиялық диктант жазылады. Бұ л арада оксидтердің химиялық қ асиеттері қ арастырылмайды, генетикалық байланыстың бір буыны ғ ана элемент→ оксид жү зеге асады.

“Сутегі. Қ ышқ ылдар. Тұ здар” тақ ырыбында бейорганикалық қ осылыстардың екі класы жө нінде бастапқ ы ұ ғ ым қ алыптасады. Қ ышқ ылдармен алғ ашқ ы танысу оқ ушылардың ө мір тә жірибесіне жә не индукциялық тә сілге негізделеді. Оқ ушылар лимон, қ ымыздық, сірке, сү т, т.б. қ ышқ ылдардың дә мін біледі. Бұ ғ ан қ осымша зертханалық жұ мыс жасау арқ ылы жиі кездесетін тұ з қ ышқ ылының жә не кү кірт қ ышқ ылының индикаторларғ а металдарғ а жә не металл оксидтеріне ә серін сынайды. Қ ышқ ылдармен жұ мыс істеу кезіндегі сақ тық шараларын, оларды ажырата білу тә сілдерін ү йренеді. Қ ышқ ылдардың металдармен ә рекеттесуі жалпы қ асиет еместігі туралы ұ ғ ым қ алыптастыру ү шін іс жү зінде жү ретін (Mg, Fe, Zn) жә не жү рмейтін (Cu) реакциялардың тә жірибелері жасалып нә тижелері нақ тылы талданады: 1. Қ ышқ ылдар барлық металдармен ә рекеттесе ме? Бұ л сұ рақ ты талдағ анда металдардың активтік қ атары жө нінде алғ ашқ ы ұ ғ ым беріледі. 2. Металдар мен қ ышқ ылдар арасындағ ы реакциялар қ алай жү реді, оларды қ ай типке жатқ ызуғ а болады? Оқ ушылардың орнын басу реакциясы жө ніндегі ұ ғ ымы кең ейеді.

Қ ышқ ылдардың металл оксидтерімен ә рекеттесуі реакцияның бұ рын кездеспеген жаң а типіне жатады, оны орын басу реакциясымен салыстырып, ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ы сараланады. Екі кү рделі зат қ атысып, екі кү рделі зат шығ атын алмасу реакциясына анық тама беріледі.

Тә жірибелер кезіндегі бақ ылаулардан: а) қ ышқ ылдардың қ ұ рамына сутегі жә не қ ышқ ыл қ алдығ ы кіретіні, оның валенттілігі; ә) химиялық қ асиеттері жә не реакция ө німдері жө нінде сызбанұ сқ ағ а сә йкес ұ ғ ымдар қ алыптасады.

Оқ ушылар біліп алуғ а тиісті қ ышқ ылдардың аты, формуласы, қ ышқ ыл қ алдық тарының валенттіліктері тұ здардың номенклатурасы, тұ здардың формуласын қ ұ ру алгоритмі кесте тү рінде жазылады. Алынғ ан білімді бекітетін, тексеретін жаттығ улар жә не химиялық диктанттар орындалады.

Негіздерді оқ ып ү йренуге оқ ушылар едә уір зор дайындық пен кіріседі. Алғ ашқ ы ұ ғ ым судың активті металдармен реакциясының механизмін талдау арқ ылы беріледі:

H₂O +Me → Me(OH)_n + H₂

Осы сызбанұ сқ ағ а сә йкес негіздің қ ұ рамы, индикаторғ а ә сері, матаны бү лдіруі, физикалық қ асиеттері тү сіндіріледі, анық тама беріледі, гидроксотоп жә не оның валенттілігі туралы бастапқ ы ұ ғ ым қ алыптастырылады.

Натрий гидроксидінің, кальций гидроксидінің, калий гидроксидінің қ асиеттерімен таныстыратын оқ улық пен жұ мыс, зертханалық эксперимент, ә ң гімелесу ө ткізіледі. Содан соң ерімейтін негіздің қ асиеттерімен танысады. Алынғ ан мә ліметтер кесте тү рінде жазылады: 1) аты, формуласы, 2) кү йі, 3) тү сі, 4) суда ерігіштігі, 5) индикаторғ а ә сері, 6) қ ышқ ылдармен ә рекеттесуі, 7) қ ышқ ылдық оксидтермен ә рекеттесуі, 8) қ ыздырудың ә сері. Соның нә тижесінде негіздердің бә ріне ортақ қ асиеті- қ ышқ ылдармен ә рекеттесетіні жө нінде қ орытындығ а келеді. Қ ышқ ылдық − оксидпен ә рекеттесу жә не индикатордың тү сін ө згерту сілтілердің, қ ыздырғ анда айрылу ерімейтін негіздердің айрық ша қ асиеттері деген ұ ғ ым қ алыптасады. Алмасу реакциясының жаң а бір тү рімен бейтараптану реакциясымен, титрлеу ә дісімен танысады.

Оқ ушылар тұ здармен алғ ашқ ы рет металдарды қ ышқ ылмен ә рекеттестіріп сутек алғ анда танысады. Мұ нда да ұ ғ ымды анық таудың негізгі белгісі − қ ұ рамы. Тұ здар металл атомдары мен қ ышқ ыл қ алдық тарынан тұ рады. Оқ ушылар еритін жә не ерімейтін, орта жә не қ ышқ ыл тұ здармен танысады. Қ ышқ ылдардың металл оксидтерімен, бейметалдар оксидтерінің сілтілермен ә рекеттесуін жә не бейтараптану реакциясын ө ткенде тұ здар алудың жолдары туралы оқ ушылардың білімі нығ аяды. Бұ л алғ ашқ ы кезең де тұ здардың химиялық қ асиеттері қ арастырылмайды.

Сонымен химиялық алғ ашқ ы ұ ғ ымдардан кейінгі ү ш тақ ырыпта оксидтер, негіздер, қ ышқ ылдар жә не тұ здар туралы бастапқ ы тү сініктердің қ алыптасу кезең і аяқ талады. Ә р тақ ырыпта алынғ ан шашыранды білімді жинақ тап, жү йеге келтіру қ ажеттігі сезіледі. Бұ л арнайы тақ ырыпта жү зеге асырылады.

Бейорганикалық қ осылыстардың маң ызды кластары жө ніндегі білімді қ орытындылау. Бұ л тақ ырыптың міндеттері: 1) оксидтердің, негіздердің, қ ышқ ылдардың жә не тұ здардың қ ұ рамы жө ніндегі білімді бір жү йеге тү сіру; 2) қ ұ рамы мен аталуының жә не қ асиеттерінің арасындағ ы тә уелділікті ашу; 3) жіктелу негіздерін тү сіндіру; 4) химиялық тіл туралы білімі мен білігін нығ айту; 5) эксперимент дағ дыларын жетілдіру, алғ ан білімді эксперимент есептерін шығ ара білуге қ олдану.

Бұ л міндеттерді жү зеге асыру ү шін алғ ашқ ы сабақ та оксидтердің, негіздердің, қ ышқ ылдардың жә не тұ здардың қ ұ рамы мен аталуы қ арастырылады. Алдымен оқ ушылардың білетіндерін еске тү сіру ү шін ә ң гімелесу немесе оқ улық пен ө здігінен жұ мыс ө ткізіледі. Оқ ушылар бейорганикалық қ осылыстардың жіктелуін сызбанұ сқ а тү рінде сызып, ә р класқ а мысалдар келтіреді. Содан соң мына сұ рақ тар бойынша ә ң гімелесу ұ йымдастырылады: кальций мен кө міртегі (IV) оксидтерінің қ ұ рамында қ андай ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ы бар? қ ышқ ылдар мен тұ здар қ ұ рамында қ андай ұ қ састық пен айырмашылық бар? негіздер мен тұ здар қ ұ рамында қ андай ұ қ састық пен айырмашылық бар?

Ә ң гімелесуден кейін оқ ушылардың ө здігінен істейтін жұ мыстары ұ йымдастырылады. Заттарды кластарғ а бө лу, заттың қ ай класқ а жататынын дә лелдеу (эксперимент есебі), қ ұ рамы бойынша затты атау, аты бойынша формуласын жазу тапсырмалары орындалады, мысалы: 1. Тө менде формулалары берілген заттарды кластарғ а жіктеп, кесте тү рінде жазың дар: H₃PO₄, Fe, CaSO₄, KOH, Cu, Ca₃(PO₃)₂, Cu(OH)₂, Fe₂O₃, S, KNO₃, Al₂O₃, Fe(OH)₃, HNO₃, Ca(OH)₂, SO₂, NaCl, MgO, P₂O₅, O₂, CuO, Zn(OH)₂.

2) кө рсетілген заттарды атаң дар: KOH, CuSO₄, SiO₂.

3) аталғ ан заттардың формулаларын жазың дар: темір (III) хлориді, кү кіртті қ ышқ ыл, азот (V) оксиді, алюминий гидроксиді, т.б.

Тапсырмалар ә р тү рлі ә дістермен тексеріліп, қ орытынды жасалады.

Келесі сабақ та оксидтердің жіктелуі мен химиялық қ асиеттері қ орытылады. Оксидтердің анық тамасы, жіктелу негіздері, ә р типке жататын оксидтердің белгілері туралы ә ң гімелесу ұ йымдастырылғ ан соң ө здігінен жұ мыс орындалады. Оқ ушылар ө ткенде кестеге жазылғ ан оксидтерді немесе мұ ғ алім формулаларын берген оксидтерді жіктеп кесте тү рінде жазады, оксид тү зуші элементтердің валенттілігін кө рсетеді. Бір элементтің тө менгі валенттілігінде негіздік оксидтің, ал жоғ арғ ы валенттілігінде қ ышқ ылдық оксидтің қ асиеттерін білдіретініне назар аударады, мысалы: MnO − негіздік оксид, Mn₂O₇ − қ ышқ ылдық оксид.

Оксидтердің химиялық қ асиеттері туралы білімді бір жү йеге тү сіру ү шін зертханалық жұ мыс жасалады. Оқ ушылар кремний (IV) жә не кө міртегі (IV) оксидтерінің суғ а, кальций гидроксидінің ерітіндісіне, мыс (II) оксидінің жә не кальций оксидінің суғ а жә не кү кірт қ ышқ ылына қ атынасын зерттейді. Соның нә тижесінде: 1) қ ышқ ылдық оксидтердің сілтімен; 2) негіздік оксидтердің қ ышқ ылмен ә рекеттесуі жалпы қ асиеттері екені, бұ л қ асиет оларғ а анық тама беру ү шін пайдаланылатыны жө нінде қ орытынды жасалады. Суғ а қ атысы туралы тә жірибеден алынатын мә ліметтер: 3) кө міртегі (IV) оксиді жә не кальций оксиді суда ериді, бір жағ дайда қ ышқ ыл, екінші жағ дайда сілті тү зіледі; 4) кремний (IV) оксиді жә не мыс (II) оксиді суда ерімейді. Оксидтердің бә рі бірдей сумен ә рекеттеспейді, бұ л олардың ерекше қ асиеттеріне жатады.

Сабақ соң ында қ осылыстардың бір кластан екінші класқ а ауысатын жаттығ улар орындалады.

Оқ ушылар ә р негіздік оксидке − негіз, ә р қ ышқ ылдық оксидке қ ышқ ыл сә йкес келеді деген қ орытынды жасайды. Оксидтің сипатын ашатын дә лелдейтін эксперимент есептерін шығ арады, мысалы: кү кірт (IV) оксидінің қ ышқ ылдық оксид екенін тә жірибе жү зінде қ алай дә лелдеуге болады. Мыс (II) оксидінің негіздік оксид екенін дә лелдең дер.

Қ ышқ ылдардың жіктелуі мен химиялық қ асиеттерін қ орытындылауғ а арналғ ан сабақ жаппай ә ң гімелесуден басталады. Қ ышқ ылдардың қ ұ рамындағ ы ортақ белгісі, анық тамасы жә не жіктелу белгілері еске тү сіріледі, соң ғ ы сұ рақ тың жауабы сызбанұ сқ а тү рінде жазылады. Қ ышқ ылдар қ ұ рамы бойынша − оттекті жә не оттексіз, негізділігі бойынша − бірнегізді, екінегізді, ү шнегізді жә не кө пнегізді, агрегаттық кү йі бойынша − сұ йық жә не қ атты, ерігіштігі бойынша еритін жә не ерімейтін деп жіктеледі. Осылардың ә рқ айсысына бірнеше мысалдар келтіреді: H₂S, HCI, H₂SO₄, HNO₃, H₂SiO₃ (ерімейді).

Қ ышқ ылдардың қ асиеттері туралы білімді бір жү йеге тү сіргенде бә ріне ортақ жә не жеке топтарына ғ ана тә н қ асиеттеріне кө ң іл аударылады. Қ ышқ ылдардың ортақ қ асиеті − бейтараптану реакциясы, ол қ ұ рамында сутегінің болуына байланысты. Кү шті жә не қ ыздыруғ а тұ рақ ты қ ышқ ылдар металдардың ерімейтін оксидтерімен ә рекеттеседі.

Генетикалық байланыс шығ у тегі жағ ынан байланысы. Кү рделілену жағ ынан алғ анда бұ л байланыс химиялық элементтің жай затынан басталып, тұ збен аяқ талатын қ атар тү зеді: Металл → негіздік → оксид → негіз → тұ з

Химиялық элементтердің жеке топтарын, топшаларын, сутекті жә не оттекті қ осылыстарын ө ткенде ү ш теорияның тұ рғ ысынан алғ ан білім жеке қ осылысты сипаттау ү шін пайдаланылады.