Органикалық заттарды оқып, үйретудегі әдістемелік методикасы

Жоспар:

1. Органикалық химия курсының оқ у -ә дістемелік маң ызы мен міндеттері.

2. Ораникалық химия курсының маң ызы мен қ ұ рылымы.

3. Органикалық заттардың қ ұ рылысы туралы ұ ғ ымды қ алыптастыру.

4. Изомерия жә не гомолигия ұ ғ ымдарын қ алыптастыру.

5. Атомдардың ө зара ә сері ұ ғ ымдарының қ алыптасуы.

Органикалық химия курсының оқ у-ә дістемелік маң ызы мен міндеттері. Орта мектепте органикалық заттар немесе кө міртегі қ осылыстарының химиясы арнайы курс ретінде ө тіліп, бірқ атар оқ у- тә рбиелік міндеттерді шешеді.

Органикалық химияда заттардың сан алуандығ ы жә не оның себептері жө нінде ұ ғ ым қ алыптасады, органикалық жә не бейорганикалық косылыстардың бірлігі мен айырмашылығ ы ашып кө рсетіледі. Органикалық заттар саны жағ ынан кө п, қ азіргі кезде белгілі қ осылыстардың тө рттен ү ші органикалық заттарғ а жатады. Органикалық заттардың қ ұ рамына негізінен кө міртегі, сутегі, оттегі, азот, кү кіріт жә не фосфор элементтері, яғ ни санаулы ғ ана элементтер кіреді. Кейінгі кезде металорганикалық жә не электоорганикалық қ осылыстар кө птеп алынуда, бірақ олар орта мектепте оқ ытылмайды.

Органикалық қ осылыстрадың қ ұ рамына оқ ушыларғ а таныс элементер кіргенмен ә р алуан болуы кө міртегі атомдарының бір жә не еселенген химиялық байланыстар тү зуге бейімділігімен тү сіндіріледі.

Органикалық химияда заттардың қ ұ рылымы мен қ асиеттерінің арасындағ ытә уелділікті нақ тылауғ а кө бірек назар аударылады. Бұ л салада бейорганикалық химиядан алғ ан білім терең деп, одан ә рі дамытылады.

Заттардың жіктелуі жө ніндегі білім кең ейеді. Оқ ушылар органикалық қ осылыстрадың маң ызлы кластары туралы жаң а ұ ғ ым алады, олардың қ ұ рамының кү рделенуімен жә не генетикалық байланысымен танысады.

Химияның халық шаруашылығ ындағ ы қ олданылуы, ғ ылым мен ө ндірістің ө зара шарттастығ ы жө ніндегі білім дамытылады. Пластмасса, жасанды торқ алар, былғ ары, каучук, ауыл шаруашылғ ында, медецинада қ олданылатын заттар ө ндірудегі органикалық синтездің жетістіктері баяндалады. Бұ л салада жә не экологиялық жағ айды жақ сартуда елімізде жү зегеасырылатын шаралармен таныстырылады.

Органикалық химияның теориялық кө зқ арастарын дамытуда жә не ғ ылыми жаң алық тарын ашуда ғ алымдардың қ осқ ан ү лесіне баса назар аударылып, интернационалдық жә не патриоттық тә рбие беру жү зеге асыылады. Оқ ушылардың теориялық білімі жаң а сатығ а кө теріледі. А.М.Бутлеровтың органикалық заттардың қ ұ рылыс теориясы, В.В.Марковниковтың атомдардың ө зара ә сері жө ніндегі ережесі, Н.Н.Зининнің аналин алу реакциясы, М.Т.Кучеровтың ацетиленді гидраттау реакцияларының маң ызы тү сіндіріледі.

Органикалық химияда ғ ылымаралық жә не пә наралық байланыстарды жү зеге асыруғ а зор мү мкіндік туады. Органикалық химия тірі организмдердің қ ұ рамына кірә тә н, олардың денесін қ ұ райтын, биохимиялық бағ ыттарғ а қ атысатын заттарды зерттейді, тіршілік барысын молекулалық дең гейде тү сінуге жә рдемдеседі. Биологиялық аса маң ызды заттар: кө мірсулардың, майлардың жә не ақ уыздың химиялық қ ұ рамы жә не олардың қ асиеттерімен таныстыру арқ ылы органикалық химия оқ ушыларды жалпы биологияның оқ у материалдарын жете игеруге ә зірлейді.

Органикалық химияны ө ткенде оқ ушылардың зертханалық - сарамандық біліктері дамиды. Едә уір кү рделі сапа жә не сан тә жірибелерін жасауды, эксперимент есептерін шығ аруды ү йренеді.

Органикалық химияны игеру барысында оқ ушыларда дү ниенің материядан тұ ратыны, бірлігі, ү здіксіз дамуы, сан ө згерістерінің сапа ө згерістеріне ауысуы, оларды танып-білуге болатыны жө нінде ғ ылыми кө зқ арас қ алыптасады. Ө лі табиғ ат пен тірі табиғ аттың, бейорганикалық заттардың арасын бө ліп тұ рғ ан шекара жоқ екені жө нінде пікір туады.

Органикалық химия оқ ушыларының ақ ыл-ойының дамуына зор ә серін тигізеді. Қ исынды ойлауды дедукция, анализ жә не синтез, салыстыру жә не жалпылау тә сілдері жиі пайдаланылады.

Органикалық химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рамы. Орта мектепте оқ ытылатын органикалық химия курсының мазмұ ны мен қ ұ рлымы ұ дайы жетілдіріп келеді. Оның алғ ашқ ы тұ рақ ты бағ дарламасын, оқ улығ ын, оқ ыту ә дістемесін В.Н.Верховский, Л.М.Сморгонсий жазды. 1950 жылдардан бастап орта мектептегі органикалық химияның мазмұ ны мен ә дістемесін жетілдіруде Л.А.Цветков кө рнекті ең бек сің іріп келеді.

Алғ ашқ ы бағ дарламада оқ у материалы қ ұ рамы қ арапайым қ осылыстардан басталып, қ ұ рылысы жә не атқ аратын қ ызметі кү рделі қ осылыстарғ а дейін орыналастырылады. Кейінгі бағ дарламарда осы негізгі ә дістемелік негіз сақ талып, оқ у-тә рбиелік маң ызы аз кейбір деректі матариалдар қ ысқ артылады, жаң а теориядық кө зқ арастармен толық тырылады. 1968 жылы жаң артылғ ан бағ дарлама органикалық заттардың электродық жә не кең істіктік қ ұ рылысы туралы ұ ғ ым, химиялық байланыстың табиғ аты жө ніндегі соң ғ ы кө зқ арастар, орынбасу жә не қ осып алу реакцияларының механизмі, атомдардың ө зара ә сері туралы тү сініктер енгізіледі. 1988 жылдан бастап бағ дарламағ а пә наралық ұ штастыруды, оқ ытудың ө ндіріспен жә не ө мірмен байланысын кү шейтетін ө згертулер жасалады. Бес мү шелі моносахарид пентоза, азоты бар гетероциклді қ осылыстар, нуклеин қ ышқ ылдары туралы мә ліметтер беріледі. Этил спиртінің орнына метил спиртір ө ндіру ө тіледі. Синтездік ү лкен молекулалы заттар жә не полимер материалдар курстың соң ындағ ы жеке тақ ырыпта қ арастырылады.

Органикалық химия курсының қ ұ рылымын анық тағ анда іс жү зінде сыналғ ан дидактикалық жә не ә дістемелік ұ станымдар жү зеге асырылады.

Органикалық заттардың оқ ылатын кластарын іріктегенде организмнің қ ұ рамына кіретін жә не маң ызды тіршілік процестерін жү зеге асыратын қ осылыстарды таң дап алады. Оларғ а майлар, кө мірсулар жә не ақ уздар жатады. Май карбон қ ышқ ылдары мен кө п атомды спирттердің кү рделі эфирлері, кө мірсулар – альдегид, спирттер, акуздың қ ұ рамына кө мірсутек радикалдары, амин жә не карбоксил тобы кіреді. Демек, активті майлар, кө мірсулар жене акуздар кластарын қ арастыру ү шін кө мірсутектер, спирттер, альдегидтер мен карбан қ ышқ ылдары ө тіледі.

Ә р класты сипаттау ү шін қ ажетті заттардың саны мен оқ ылу реті гомологтық қ атар бойынша теориялық жә не сарамандық талаптарғ а сай іріктеледі. Теориялық жағ ынан алғ анда заттың қ ұ рылысы мен қ асиеттері айқ ын білінетін жә не генетикалық байланысты ашуғ а мү мкіндік жасайтын болуы тиіс. Сарамандық талап кезінде заттың халық шаруашылығ ындағ ы маң ызды қ олайлылығ ы ескеріледі. Гомологтық қ атар жекеден жалпығ а қ арай немесе жалпыдан жекеге ауысу тә сілімен оқ ылады.

Осы талаптарғ а сә йкес гомологтық қ атарларғ а жататын заттардың ішінен кө мірсутектердің бірінші ө кілдері – метан, этилен, ацетилен, дивинил, бензол толық қ арастырылалы. Спирттер, альдегидтер жә не карбон қ ышқ ылдары кластарында гомологтық қ атардың екінші ө кілдері этил спирті, сірке алдегидң жә не сірке қ ышқ ылы оқ ылады. Ә р зат қ ұ рамы, электрондық жә не кең істік қ ұ рылысы, қ асиеттері, алынуы жә не қ олданылуы жоспармен сипатталады. Заттың қ ұ рылысы мен қ асиеттерінің, қ асиеттері мен қ олдануының арасындағ ы себеп-салдар байланысы ашылады.

Органикалық химия курсының теориялық негізі – А.М.Бутлеров жасағ ан органикалық заттардың қ ұ рылыс теориясы. Бұ л теория бензолдың Кекуле ұ сынғ ан формуласын, дивинил изопренге қ осылу реакцияларының, изобутанның хлорлану реакциясының механизмін, т.б. жеке деректерді тү сіндіре алмайды. 140 жылдан астам уақ ыттың ішінде бұ л теория стерохимиялық жә не электрондық кө зқ арастармен толық тырылады. Сондық тан қ азіргі қ ұ рылыс теориясы дә стү рлі теориядан, стерохимиялық теориядан жә не химиялық байланыстың электрондық табиғ аты жө ніндегі ілімнен тұ рады. Ү ш теорияның негізі ық шамдалғ ан, дидактикалық ө ң делген тү рде мектеп курсына кіреді.

Дә стү рлі қ ұ рылыс теориясының идеялары: кө міртегінің атомдары тізбек тү зіп байланысады; атамдар молекулағ а валенттіліктеріне яә йкес белгілі бір ретпен бірігелі; қ осылыстың қ асиеттері атомдардың байланысу ретіне жә не ө зара ә серіне тә уелді атомдардың байланыс реті химиялық тә сілдерімен анық талады, қ ұ рылысы қ ұ рылымдық формуламен кө рсетіледі.

Стерохимиялық негіздері: кө міртегі атомының тераэдр пішінді кең істікте орыналасуы; ковалентті байланыстардың баң ытталлуы; кө міртегі тізбегінің иректі қ ұ рылысы; май байланыс тө ң ірегінде атомдардың еркін айналысы; еселенген байланыстар тө ң ірегінде атомдардың еркін айнала алмайтыны транс –цис изомерлер, олардың қ асиеттеріндегі айырмашылық тары, полимер молкулардың ретсіз жә не стероретті қ ұ рылысы, т.б.

Электрондық теорияның негіздері: кө міртегі атомының қ алыпты жә не қ озғ ан кү йіндегі электрнодық қ ұ рылысы, электрон бұ лты, валенттік электрондар бұ лтының бағ ыттары: - sp³, - sp², - sp гибридтену; ковалентті байланыстардың тү зілуі – электрон бұ лттарының эсерлесуі; сигма жә не пи -байланыстар, олардың беріктігі; бос радикалдар, электрондық ә сердің тү рлері.

Органикалық химия курсына оқ ушыларғ а политехникалық ә зірлік беретін мағ лұ маттар енгізіледі. Органикалық заттарды алуғ а байланысты химиялық ө ндірістерден бағ дарламағ а сай келетін, хадық шаруашылығ ында маң ызы зор, алдың ғ ы қ атарлы технолгоиясыбарлары таң дап алынады. Бұ л талаптарғ а бұ рын этил спиртін, қ азір метил спиртін ө ндіру, бұ рын сірке қ ышқ ылын ацетиленнен алу, қ азір этиленен ө ндіру сай келеді. Кө птеген химиялық реакцияларды ө ткенде олардың ө ндірістегі маң ызына назар аударылады, мысалы: майларды, гидрогендеу, ацетилендә гидраттау, қ анық ан кө мірсутектерін гидрогендеу, парафинді тотық тырып, карбон қ ышқ ылдарын алу, эфирлену реакцичсы арқ ылы кү рделіэфирлер, майлар алу, майларды жә не кө мірсуларды гидролиздеу, т.б.

Органикалық химияны оқ ытудың кейбір ә дістемелік мә селері. Органикалық химияны оқ ытуда оқ у жұ мысын ұ йымдастырудың бұ рыннан келе жатқ ан тү рлері пайданалыды. Солардың ішіндегі ең негізгісі – сабақ тың типтері, мазмұ ны, ә дістері мен қ ұ ралдары материалдың сипатына, оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне қ арай елеулі ө згерістерге ұ шырайды. Жаң а материалдарды ү йрену, алғ ан білімді жетілдіру, қ айталау жә не қ ортындылау сабақ тары, кө бінесе дә ріс, семинар, пікір талас жіне конференция тү рінде ө ткізіледі, оқ удың дербестігі арттырылады. Дә ріс пен ә ң гіменің мә селелік, ә ң гә мелесудің эвристикалық тү рлері жиі қ олданылады.

Оқ ыту ә дістерінің сипаты, оларды қ олдану кезіндегі мұ ғ алім ең бегі мен оқ ушы іс-ә рекетерінің ара қ атнасы ө згереді. Сө з, кө рнекі жә не сарамандық ә дістер оқ ушылардың қ здігінен істейтін жұ мыстары кең інен жә не тиімді ұ йымдастыру жағ ына карай ауысады. Бірқ атар деректі жә несуреттеме материалдарды оқ ушылар ө здігінен оқ ып ү йренеді.

Оқ ыту қ ұ ралдарының ішінде химиялық эксперименттің мә ні артады. Органикалық химияда қ ойылатын тә жірибелердің техникасы кү рделі болуынан, кө бінесе, кө рнекі кө рсетулер жасалады.

Кө рнекі кө рсетулер тә жірибелері тиісті нә тиже бермейтін жағ дайларда ғ ана зерханалыө тә жірибелер жү ргізіледі. Тә жірибелер жасауда сурет бойынша тү сіндіру жә не зерттеу ә дістері қ олданылады. Сө з, кө рнекілік жә не тә жірибені ұ штастырудың тү рлері материалдың мазмұ нына жә не оқ ушылардың ө ткендегі ә зірлігіне қ арай анық талады. Байқ алган қ асиеттеріне сә йкес органикалық қ осылыстың қ ұ рлымын іздеп табу, алдын-ала жасалғ ан жорамалды сынау тә жірибелері кө бірек орын алады. Сарамандық тә жірибелер эксперимент есептері тү рінде беріледі. Сан есептерінен тә жірибе мә ліметтері бойынша заттың химиялық формуласын табу жиі шығ арылады.

Органикалық химияны оқ ытуда оқ ушылардың қ исынды ойлауын дамытуғ а баса назар аударылады. Органикалық қ осылыстардың жеке кластарын ө ткенде салыстыру тә сілі жиіқ олданылады. Қ анық қ ан кө мірсутектердің қ ұ рылысы жә не қ асиеттері қ анық пағ ан қ осылыстарының қ ұ рылысы мен қ асиеттері ө зара салыстырылады. Салыстыру кезінде табылң ан айырмашылық тар заттың қ ұ рылысы - қ асиеттері- қ олданылуы арасындағ ы себеп-салдар байланысы аркылы тү сіндіріледі. Тү сіндіру ү шін анализ жә не синтез, жалпылау, қ ортындылау жә не жү йелеутә сілдері пайдаланылады.

Оқ ушылар даму идеясын нақ ты игеру ү шін органикалық қ осылыстар кластарының арасындағ ы генетикалық байланысқ а ұ дайы назар аударылады. Ол ү шін ә р кезде жасалғ ан тә жірибелер еске тү сіріліп, жаң артылады, жаттығ улар орындалады, мысалы, мына сызбанұ сқ а сә йкес жү зеге асатын химиялық реакциялардың тең геулерін жазың ыздар:

С₃Н₈ → С₃Н₇Вr → С₃Н₈О → С₃Н₆О → С₃Н₆О₂

Жаттығ уды орындығ анда оқ ушылар қ анық кө мірсутектерін галагендеу, галаген туындыларын гидролиздеу, спирттер мен алдегидтердің тотығ реакцияларын еске тү сіреді, ә р класқ а кө шу мү мкіндіктері білімін нығ айтады. Есте болатын нә рсе, генетикалық байланыс, ә детте оқ ылатын класқ а жататын заттардың қ ұ рылысы мен қ асиеттері ө тілгеннен кейін қ арастырылады.

Органикалық химияның негізгі ұ ғ ымдарын қ алыптастыру жә не дамыту – аса маң ызды ә дістемелік мә селелерінің бірі. Оларғ а жататындар: химиялық тіл жә не органикалық қ осылыстардың номенклатурасы, гомологтық қ атарды оқ ып-ү йрену, заттардың алу тә сілдерін қ арастыру, заттардың қ олданылуын оқ ып-ү йрену, жаттығ уларды пайдалану. Бұ л ұ ғ ымдарды ойдағ ыдай қ алыптастыру ү шін оқ у жұ мысының ұ йымдастыру тү рлерін тиімді пайдалану, бейорганикалық химиямен пә н ішіндегі, басқ а жаратылымтану пә ндерімен пә наралық байланысты жү зеге асыру, тарихи негізді жү йелі қ олдану, теорияның жетекші мә нін, ә сіресе, зат қ асиеттерінің қ ұ рылысына тә уелділік идеясын ұ дайы кө рсету, кқ рнекіліктің алуан тү рлерін тиімді қ олдану қ ажет.

Органникалық заттардың қ ұ рлысы туралы ұ ғ ымды қ алыптастыру. Органикалық заттардың қ ұ рылысы А.М.Бутлеровтың химиялық қ ұ рылыс теориясы, электрондық теория жә не кең естік қ ұ рылысының теориясы тұ рғ ысынан қ арастырылады.

Соң ғ ы кезде бағ дарлама бойынша органикалық химияның курсы органикалық қ осылыстардың химиялық қ ұ рылыс теориясын мына жоспарғ а сә йкес оқ ып, ү йренуден басталады: қ ұ рылыс теориясы шығ уының алғ ы шарттары; қ ұ рылыс теориясының мә ні мені маң ызы; изомерия туралы алғ ашқ ы ұ ғ ым; кіші период элементтері атомдарының электрондық қ ұ рылысы жә не химиялық байланыс.

Бұ л материалдарды ү йренуге сабақ тар ә ң гімелесу кірістірілетін дә рістер тү рінде ө ткізіледі. Ө ткен ғ асырдың алпысыншы жылдарында органикалық химияның дамуына ө ндірістің, қ оғ амдық сарамандық тың тигізген ә сері, деректі материалдың кө беюі мен оларды тусіндіретін кө зқ арастар арасында қ айшылық туғ аны баяндалады. Солардың ішінде органикалық заттардың сан алуан болуын, оларда валенттілік заң дылығ ының сақ талмайтындай тә різді кө рінуін, сапалық қ ұ рамы бірдей заттар қ асиеттеріндегі ө згешеліктерді тү сіндіру қ ажет болғ аны айтылады. Бұ л қ айшылық тарды дә лелдейтін нақ тылы мысалдар келтіріледі. Бейорганикалық химияда кө птеген химиялық элементтер сутегімен бір ғ ана қ осылыс тү зетіні оқ ушыларғ а белгілі болса, кө міртегінің сутегімен қ осылыстары кө п екеніне назар аударылып, метан, этан, пропан, бутан, пентан қ осылыстарының формулалары жазылады. Ү стірт қ арағ анда этанда кө міртегі ү ш валентті, бутанда екі жарым, қ алғ андарында да бө лшек валенттілігі байқ алады. Оқ ушылардың биологиядан алғ ан біліміне сү йеіп, қ ұ рамы бірдей, қ асиеттері ә ртү рлі заттар ретінде глюкоза мен фруктоза атап ө тіледі. Бұ л қ айшылық тарлы тү сіндіретін жә не жаң а органикалық ө ксылыстарды синтездеуге жө н-жоба сілтейтін теория қ ажет болғ аны айтылады.

Осындай теорияны 1861 жылы Казан университетінің професоры А.М. Бутлеров ұ сынады. Ол органикалық заттардың химиялық қ ұ рылысы туралы теория жасау ү шін жаң адан ғ ана теорияғ а айналып, ә лі кө пшілік мойындап ү лгермеген атом-молекулалық гипотезаны, валенттілік ұ ғ ымын пайдаланғ аны, заттың қ ұ рылысын анық тауғ а химиялық тә сілге кә міл сенгені туралы тартымды жә не дә лелді баяндалады. Қ ұ рылыс теориясының негізгі қ ағ идалары талқ ыланады.

Бірінші қ ағ ида – молекулада атомдардың белгілі бір ретпен байланысатындығ ы. Бұ л қ ағ иданың туынды ұ ғ ымдары: тү зу жә не тармақ талғ ан кө міртегі тізбегі, изомерия жә не изомерлер, қ ұ рылым формулалары. Ұ ғ ымды нақ тылай тү су ү шін валенттілік орнына сызық шалар қ ойып, метанның химиялық формуласы жазылады. Тө рт сутегінің атомы кө міртегінің атомдарымен байланысып, ө зара тікелей химиялық байланыс тү збейтініне оқ ушылардың назары аударылады. Бұ дан соң этанның пропанның жә не бутанның қ ұ рылым формулалары жазылады. Пропанда кө міртегінің бір атомы ө зінен басқ а екі атомымен – тү зу, ал изобутонда ү ш атомымен тармақ талғ ан тізбек тү зіп, байланысатыны анық талады. Қ арастырылғ ан қ осылыстарының бә рінде кө міртегі атомының тө ртке тең валенттілігі сақ талатыны, тізбек тү зі органикалық қ осылыстардың сан алуан болуына ә келетіні айтылады, мұ ндай қ ортындығ а оқ кшылардың ө здері де келе алады. Бутан мен изобутанның қ ұ рылысындағ ы ерекшеліктеріне, мұ ның ө зі олардың қ асиеттеріне ә сер ететініне кө ң іл бө лінеді, қ ұ рылым формуласына анық тама беріледі. Толық жә не жартылай қ ұ рылым формулалары, олар молекуладағ ы атомдардың байланыс ретін кө рсететіні, кең естік қ ұ рылысын бейнелей алмайтындығ ы туралы ұ ғ ым қ алыптастырылады.

Екінші қ ағ ида – атомдардың ө зара ә сері оқ ушыларғ а бейорганикалық химиядан таныс мысалдар арқ ылы тү сіндіріледі. Байланысып тұ рғ ан атомдарының ә серінен тұ з қ ышқ ылы, су жә не аммиак молекуларындағ ы сутегі ә р тү рлі химиялық қ асиеттер кө рсетеді. Жазылғ ан қ ұ рылым формулаларына қ арап, этанда кө міртегі қ зінен басқ а бір атомның ә серіне ұ шырайтыны, мұ ның мә нісі кейінірек тү сіндірілетіні айтылады.

Қ ұ рылыс теориясының ү шінші қ ағ идасы – зат қ асиетінің қ ұ рылысына тә уелділігі бутан мен пентанның изомерлерін қ арастыру, олардың физикалық қ асиетеріндегі ерекшеліктерді кө рсету арқ ылы нақ тыланады. Химиялық қ ұ рылыс теориясы атомдар арасындағ ы химиялық байланыстың электрондық табиғ атын жә не атомдардың кең естікте орналасу ретін зерттейтін жә не тү сіндіретін теориялармен толық тырылып, дамығ аны баяндалады. Бұ л теориялар органиқ алық қ осыылтардың жеке кластарын ө ткенде қ арастырылады.

Оқ ушыларды органикалық қ осылыстардың электрондық жә не кең естік қ ұ рылысымен таныстыру ү шін атом қ ұ рылысы жә не химиялық байланыс туралы тірек білім тү сіндіріледі. Орбита, орбиталь, ковалентті байланыстың тү зілу механизмі, байланыс эненгиясы, байланыс ұ зындығ ы жә не бағ ытталуы, байланыстың полюстілігі жә не полюстенуі туралы тү сініктер нақ тыланады, жаң а деректермен толық тырылады.

Қ анық кө мірсутектерін ө ткенде шар стерженді, масштабты, электрон толқ ындық моделдерді, кестелерді, оқ улық та берілген суреттерду пайдаланып, метанның химиялық, электорндық жә не кең істік қ ұ рылысы, электрон бұ лттарының пішіні, кең істіктеорналасуы, sp ³ – гибридтену арқ ылы тетрэдрдің тө белеріне бағ ытталып, сутегі атомдарымен байланыс тү зуі баяндалады. Тү зілген сигма байланыстары бұ рыштарының мө лшері, бірдейлігі, беріктігі, аз полюстенетіні айтылады. Метанның гомологтарын қ арастырғ анда модельдер жасалатын зертханалық жұ мыс ө ткізіліп, ирек тізбек тү зілетініне оқ ушылардың назары аударылады.

Қ анық пағ ан кө мірсутектерінен этиленнің жә не ацетиленнің химиялық, электрондық жә не кең істік қ ұ рылысы толық қ арастырылады. Жану ө німдерінің сандық кө рсеткіштері немесе қ ұ рамына кіретін элементтерінің массалық ү лесі бойынша этиленнің химиялық формуласы табылады, ондағ ы кө міртегі атомының валенттілігі жө нінде жоармал жасалады. Жорамалды талқ ылау барысында кө міртегі атомдарының арасында қ ос байланыс бары анық талып, қ ұ рылым жә не электрондық формулалары жазылады. Модельдер жә не оқ улық тағ ы суреттерді пайдаланып, sp² – гибридтену жә не оның нә тижесінде ү шбұ рыштың тө белеріне бағ ытталғ ан бұ рышы 120° сигма байланыстар тү зілетіні, гибридтенбеген бұ лттардан сигма байланыс жазық тығ ына перпиндикуляр пи -байланыс пайда болатыны тү сіндіріледі. Кө міртегі атомдарының арасындағ ы сигма жә не пи -байланыстың энергиялары салыстырылып, тұ рақ тылығ ы жә не оның этиленнің қ асиеттеріне тигізетін ә сері жө нінде қ орытынды жасалады.

Ацетилин молекуласында гибридтенуге бір – s жә не бір – р – бұ лты қ атысып, sp- гибридтену жү зеге асады, сызық ты пішіндегі молекула тү зіледі. Гибридтенбеген екі р-бұ лттарының бір-біріне перпиндикуляр екі пи-байланыстар пайда болады. Кө міртегі атомдарының арасында ү ш байланыс тү зілуінен олардың ұ зындығ ы едә уір қ ысқ арады. Ацетиленнің электрондық жә не кең істік қ ұ рылысы модельдер арқ ылы кө рсетіледі.

Аромат кө мірсутегі – бензолдың химиялық жә не электрондық қ ұ рылысы туралы тарихи материалдарды келтіре отырып, мә селелік ә діспен талқ ынылады. Ең алдымен бензолдың тарихи қ алыптасқ ан қ ұ рылым формуласымен электрондық қ ұ рылысының арасындағ ы ү йлеспеушілік ашылады. Бензол молекуласындағ ы қ ос байланыстар бір байланысқ а қ арағ анда қ ысқ а болуы керек еді, бірақ тә жірибе жү зінде бензолдағ ы алты байланыстың ұ зындығ ы бірдей (0, 140 нм) екені жә не бір жазық та орналасқ аны анық талғ ан. Мұ ның мә нісі - sp² гибридтену жә не молекулағ а ортақ алты электронды пи-байланысының тү зілуі.

Оттегі бар органикалық қ осылыстардың химиялық қ ұ рылысы тә жірибие жү зінде (этил спирті) немесе дедуктивті ә діспен (альдегидтер) анық талады, электрондық жә не кең істік қ ұ рылысы кө мірсутектерімен салыстырып тү сіндіріледі.

Изомерия жә не гомология ұ ғ ымдарын қ алыптастыру жә не дамыту. Органикалық химияның негізгі ұ ғ ымдарын қ алыптастыру ә дістемесі И.Н.Чертков ең бектерінде баяндалғ ан. Изомерия мен гомология заттардың химиялық қ ұ рылысының тү рлі жақ тары ретінде қ арастырылып, ұ қ састық тары мен айырмашылық тары сараланады.