Билет 2 сурак - Түркі тілдеріндегі жан-жануар атаулары

6 билет 3 сурак корланда болу керек

7 билет 1 сурак - Қ ытайда тү ркітілдес ұ лттардың ішінде лобнор, мекит, долан, қ ыпшақ секілді ө зге ұ лттарғ а сің істі болғ ан немесе жойылудың аз алдында тұ рғ ан ұ лттардан ө зге сү йекті деген ұ йғ ыр, қ азақ, қ ырғ ыз, татар, ө збек, салар, сарыұ йғ ыр, тә жік (тү ріктескен) ұ лттары ө мір сү реді. Олар негізінен Қ ытайдың Шынжаң ұ йғ ыр автономиялы ауданы жә не Ганьсу провинциясында орналасқ ан.

Онда тұ ратын тү ркі тілдес ұ лттардың санын, орналасуын, негізгі қ ұ рылымын білу біз ү шін ерекше қ ажет. Себебі, тү біміз тү рік деген идея аясында жалпытү ркілік бірегейлікті сақ тап, нығ айту ү шін ә лемдегі тү ркі тілдес халық тардың жағ дайына талдау жасаудың айрық ша маң ызы болмақ. Тұ тас дү ниежү зі тү ркітілдес ұ лттардың таралуын жаратылыстық орта ерекшелігіне сә йкес қ арағ анда, ол Орта жә не Батыс Азияның ұ лан-байтақ ө ң ірін алып жатады. Шынжаң дағ ы тү ркі тілдес халық тардың дү ниетанымы мен ө мірлік кө зқ арасы ислам дінінің шариғ аты негізінде қ алыптасты, сондық тан олардың діни ұ станымдары мен ө мірлік кө зқ арастары бір-бірімен сә йкесіп жатады. Десе де, бұ л халық тардың ә рқ айсысының қ оғ амдық ө ндіріс формасы мен тұ рмыс формасының ұ қ самайтынына байланысты олардың дү ниетанымы мен ислам дінін қ абылдауы да ә ркелкі болып келеді. Сонымен, Шынжаң дағ ы олардың ә рқ айсысына жеке-жеке тоқ талайық.

Тү ріктану ғ ылымында саларлар ХІХ ғ асырдың соң ында ғ ана белгілі бола бастады, арнаулы саларлардың ортасына барып, материалдар жинап, ғ ылыми зерттеулер жү ргізген Г: Н: Потанин, Э: Р: Тенишев болды.(Тү ріктануғ а кіріспе.Алматы.2004)

Саларлардың бү гінде жан саны бү кіл қ ытайлық 1990 жылғ ы санақ негізінде 88мың (Сыхай энциклопедиясы.Шанхай.1999) тілдері тү рік тілінің Оғ ыз тобына жатады. Тү ркітанушылардың пікірінше, ертеде саларлардың жазба тілі болғ ан жә не ол тек кө не кітаптарда ғ ана сақ талғ ан. Бұ л кітаптардың кө пшілігі мұ сылмандық діни кітаптар болып келген. Саларлардың қ олданыстағ ы тө л жазуы болмағ андық тан, жазба жә не ә деби тілі жоқ. Салар тілі тек ауызекі сө йлесу формасында ғ ана болмаса, оку педагогикалық мақ сатта қ олданылмайды. Қ оғ амдық ө мірдегі негізгі тілі — қ ытай тілі. Отбасында да салар тілін қ олдану аясы ө з тілін білетін қ арттардың азаюына байланысты тарылғ ан.

Салар автономиялық ауданы ресми ісқ ағ аздар жү йесі қ ытай тілінде жү ргізіледі. Кө ршілес қ ытай, дү нғ ан, тибет жә не моң ғ ол аудандары тұ рғ ындарымен тығ ыз қ арым-қ атынаста болғ андық тан, Салар тілі қ оғ амдық дең гейін жоғ алта бастағ ан. Бұ ның келесі бір себебі — Салар тілін қ азір тек 60 жастан жоғ арғ ылар ғ ана біледі. 30-40 жастан жоғ арғ ылар сауаттық дең гейде білсе, ал жастары ана тілдерін ұ мытқ ан. Сондық тан да салар тілі кезекте жойылып кету қ аупінде тұ р. Антропологиялық жағ ынан саларлар біртекті емес, кө п ғ асыр бойы моң ғ ол нә сілдес халық тар қ оршауында ө мір сү ріп жатса да, олардың бір бө лігі европеиттік кескін келбетін айқ ынырақ сақ тағ ан. Тағ ы бір бө лігінде моң ғ олоидтық элемент басымдау.

Сарыұ йғ ыр. Қ ХР-ның Гансу ө лкесі, Жаң -йе қ аласының Сунан сарыұ йғ ыр автономиялы ауданындағ ы Каң ло, Ымның ғ ол, Миң хуа, Хуанң чың, Мати ауылдарына жә не Жючюан қ аласының Сарығ доруақ ұ йғ ыр автономиялы ауылына қ оныстанғ ан. Бұ дан тыс Қ ХР-ның Ланжоу секілді ірі қ алаларында да сарыұ йғ ырлар шашыраң қ ы тү рде кезігеді.

Қ ытайдағ ы 2000 жылы ө ткен 5-ші кезекті мемлекеттік халық санағ ында сарыұ йғ ырлардың саны 13 719 адам болғ ан.

Сарыұ йғ ырлар — байырғ ы Орқ он ұ йғ ырларының ұ рпақ тары. Олар тү рік тілді жә не моң ғ ол тілді екі топтан тұ рады. Тү рік тілділер ө здерін ақ йұ ғ ұ рлар деп атаумен бірге, ө здерінің шығ ысындағ ы моң ғ ол тілді йұ ғ ұ рларды қ ара йұ ғ ұ рлар деп те атайды, ал моң ғ ол тілділер ө здерін шира йоғ ұ р (сары йұ ғ ұ р) атаумен бірге, батысындағ ы тү рік тілді ағ айындарын хара йоғ ұ р (қ ара йұ ғ ұ р) деп те атайды.

Тағ ы бір қ ызық ты жайт, сарыұ йғ ырлардың тибет тілді банта руын Қ арамө рін ө зенінен батысқ а қ арай қ оныстанғ ан сарыұ йғ ырлар мен моң ғ олдар чағ ан йоғ ұ р, чағ ан нойон отоқ деп те атайды. Мұ ндағ ы чағ ан-ақ деген мағ ынадағ ы моң ғ ол сө зі. Демек, банталар ақ йұ ғ ұ рлар немесе ақ нойон отоқ деп те аталады. Этникалық тибеттер оларды банта хор деп атайды.

Ақ, қ ара, сары деп бө лінген сарыұ йғ ыр топтары туралы қ азіргі кезде нақ тылы деректемелер сақ талғ анымен, ақ йұ ғ ұ р деп Жючюан қ аласының Сарығ доруақ ауылын қ оныстайтын негізінде найман руынан тұ ратын тү рік тілді сарыұ йғ ырлардың аталатындығ ын жеткізетін деректер де бар. Сунан аудандық сарыұ йғ ыр мә дениетін зерттеу кең сесінің директоры, белгілі жазушы, фольклоршы Ежин Темір мырза Сарыдоруақ ұ йғ ырларын хораң гыд руының босқ ындарынан қ алыптасқ ан деп есептесе, Сали Янюй яғ лақ арлар мен хораң гыдтардан қ ұ ралады деп есептейді. Қ азір аталғ ан сарыұ йғ ыр топтары ө з ана тілдерін мү лдем ұ мытуғ а жеткен. Бірнеше жыл бұ рын автономиялы ауылдың ұ лтшыл азаматтары тү рік тілді сарыұ йғ ыр зиялыларының жә рдемімен тіл курстарын ашқ ан болса да, ү йренушілердің қ атары бастапқ ы 280 адамнан кү рт азайып, соң ғ ы есепте нә тижесіз қ алғ аны тағ ы бар.

7 билет 2 сурак - Тү ркі тілдеріндегі жаратылыс атаулары

7 билет 3 сурак - Ық пал заң ының қ ырғ ыз тіліндегі кө рінісі

8 билет 1 сурак

Тү рік жә не моң ғ ол тілінің бірлігі жө нінде бұ ғ ан дейін ғ ылым докторы Б.Базылханның «Қ азақ жә не моң ғ ол тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы» атты монографиясы жарық кө рді (Алматы: Ы.Алтынсарин атындағ ы Қ азақ тың Білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 1999 ж. 165-б). Б.Базылхан моң ғ ол тілінің тү бір сө здерінің жетпіс пайызғ а жуығ ы тү рік тілінің тү бір сө здерімен сә йкес келетінін айтады. Алайда еліміздің тілші, тарихшы ғ алымдарының қ ай-қ айсысы болсын осы ең бекке назар аударғ анда бү гінгі таң да «Шың ғ ыс хан қ ай тілде сө йлеген?», моң ғ олдар кім деген сұ рақ тар мазаны алып, екіншіден, ХVIII ғ асырда қ алмақ тардың (жоң ғ арлардың) қ азақ тармен тілмашсыз қ арым-қ атынас жасағ анына таң қ алмас едік. Таң ғ алмайтындығ ымызғ а орта ғ асырда дү ниеге келген Махмұ т Қ ашқ ари «Сө здігін» қ азіргі моң ғ ол тілімен салыстыра зерделегенде шү бә сіз иланамыз. Моң ғ ол тілін былай қ ойып, жалпы «тү ркология» (бұ л атауды ә дейі тырнақ шағ а алдық, ө йткені «тү ркология емес, тү рікология болу керек еді») саласында 1985 жылы Алматыда «Мектеп» баспасынан шық қ ан Ә.Қ айдаров пен М.Оразовтың «Тү ркологияғ а кіріспе» оқ у қ ұ ралынан басқ а содан бергі отызғ а жуық жылда қ азақ тілінде бірде бір қ олғ а алып, шү йіле қ арар тұ шымды ең бек жарық кө рмепті. Демек тү рікология ғ ылымы елімізде тоқ ырап емес, тоқ тап тұ рғ ан сың айлы. Тү ріктану дегеніміз Кү лтегіннің кө к тасының кө шірмесін кө теріп ә келіп кө рмеге қ оюмен немесе бір топ адамнан қ ұ ралғ ан бір-екі апталық экспедиция – шынтуайтында ел кезу, саяхат жасап, бұ рыннан белгілі, кө зге қ анық, кө рген-білгенін кө лдей мақ ала жазып, есеп берумен біте салатын іс, науқ андық шаруа емес, кү рделі ә рі тұ рақ ты, тоқ таусыз жү рілетін ұ зын сонар ғ ылыми зерттеу, ө ткеннің ө ктемдік ық пал нә тижесінде жіберілген дұ рыс, бұ рысты сараптап, пайымдап ұ рпақ қ а ұ сыну болса керек.

Ғ алымдар моң ғ ол тілін «алтай дә уірі» деген мерзімі анық талмағ ан кезең ге апарып, сол тұ ста тү ркі-моң ғ ол болып бө лінген дей келе, қ айсыбірі біртілділік бірлікті былай қ ойып, олардың тілдеріндегі ұ қ састық тарын туыстық -генетикасына байланысты емес, керісінше ұ зақ уақ ыттық қ арым-қ атынас негізінде ғ ана пайда болғ ан деп дә лелдеп бағ ады. Қ амұ қ (жалпы) тү ріктің тү рік жә не моң ғ ол болып бө ліне жарылуы орта ғ асырдың орта тұ сындағ ы айырым екенін мойындағ ылары келмейді. Осы пікірге ә бден еті ө ліп, ет-бү йрегі бұ рылып, санасы сарсығ ан ғ алымдар (қ азақ, моң ғ ол) ақ иқ атқ а жү гінер болса, моң ғ олдардың тілі де, тіні де тү рік ұ лы тү рік кең істігінің бір перзенті болып шығ атынына кү мә н келтірмейміз. Бұ л тарапта соң ғ ы кездерде моң ғ олдық тілші жә не тек тектеу (генетик) ғ алымдар арасында жарқ ын-жарқ ын ілгерілеуші ұ мтылыстар байқ алып қ алатындығ ын да атай кеткен жө н. Биомедицина инженері-ғ алым, АҚ Ш-тың адамзат баласының генетикалық тегін анық тау бағ ыттында ғ ылыми, зерттеумен айналысатын “ФамилиТрий ДНК” компаниясының (https://www.familytreedna.com/) “Монгол ДНК” жобасының кө мекші ү йлестірушісі Батбаярын Хэрлэн деген азамат «Шың ғ ыс ханның генетикалық кодын анық тау сияқ ты кү рделі істі ағ ылшын, америка, қ ытайлардың мойнына артып қ оймай, ө зіміз де ү лес қ оссақ деген ниетпен осы іске кірістім. Бұ л тарапта 2009 жылдан бері қ азақ тың Жақ сылық Сә битов қ атарлы тарихшы, антрополог жә не генетикалық зерттеу жү ргізуші ғ алымдармен байланыс жасадым. Моң ғ олдар мә нжур, қ ытай текті деген орыс зерттеушісі Сергей Каржавинге Ж.Сә битов: «Моң ғ олдар мә нжу мен қ ытайғ а генетика жағ ынан ү ш қ айнаса да сорпасы қ осылмайды» деп жауап берді. Моң ғ олдардың Ү -ДНК Гаплогруппасы С3. Бұ л жағ ынан моң ғ олғ а ең жақ ын ұ лт қ азақ» деп ағ ынан жарылады.

Осы жерде басын аша кететін бір жай, моң ғ олдар ұ зақ жылдар бойы қ олданып келген жоғ арыдан тө мен қ арай тік тү зілетін, «оқ ығ ан сайын бас шұ лғ ытып, тү сінікті, ұ ғ ынық ты дегізіп отыратын» (Б.Ринчин) найман-моң ғ ол жазуын (ұ йғ ыр-моң ғ ол емес, ө йткені Шың ғ ыс хан шапқ ыншылығ ы тұ сында Найман хандығ ының ұ лыс таң ба-мө рін қ ойнына тығ ып тасаланбақ болғ ан тұ тқ ын Тататұ ң ғ аны ешбір зертеуші найман емес деп дә лелдей алғ ан жоқ) тастап, 1946 жылы орыс графикасын (кириллица) қ абылдағ анда (қ абылдатқ анда – Б.Б) тү рік жә не моң ғ ол тілдеріндегі бірдей дыбыстар жазуда ә р тү рлі таң балануы тілдік тұ тастық қ а айтарлық тай нұ қ сан келтіріп қ ана қ оймай, бір мағ ыналы, бір ұ ғ ымды беретін тү сінікті сө здердің тү сініксіз болуына ә кеп соқ тырды. Моң ғ олдық ә ліпби қ ұ рамына қ азақ тілінің «ң», «і», «ұ», «ғ» қ атарлы дыбыстарымен бірдей дыбыстардың енбей қ алуы тү рік-моң ғ ол тілдерінің ара жігін тіпті алшақ татып жіберді. Соның салдарынан моң ғ ол тілінің ережесі бойынша «моң ғ ыл» деп айтылатын сө з «монгол» болып жазылуы керек болды. «Гар» (қ ол) деп жазып, «ғ ар» деп оқ ытты. Қ азақ тілінде қ олдың қ ары деп атаймыз. «Алтан» айтылуы «алтын», «тө мө р» айтылуы «тө мір» (темір), «булаг» (бұ лақ) айтылуы «бұ лыг», «тэнгэр» (тэң гір)…

Қ азіргі тү рік тілдері мен моң ғ ол тілі уақ ыт озуына байланысты ө зіндік ерекшеліктері бар жеке-жеке тіл екенін тү сіне отырып, Махмұ д Қ ашқ аридың ө зi “таза тү рік тiлi” деп танығ ан, тек “тү рік тiлiне тә н сө здерін” қ азiргi моң ғ ол тiлiмен салыстырмалы-тарихи зертеу барысында бү гінгі қ олданыстағ ы моң ғ ол тілінде кө не тү рік тілінің дыбыстық жә не ұ ғ ымдық жағ ынан ұ қ сас, ортақ сө здердің мә н-мағ ынасы ө згерместен анағ ұ рлым мол сақ талып қ алғ андығ ы ұ зақ жылдық қ арым-қ атынастары нә тижесі ғ ана емес олардың генеологиялық туыстығ ының кө рінісі екеніне тә нті боламыз. Махмұ т Қ ашқ ари аталғ ан сө здікте ө зі-ө сіп ө нген ежелгі орта ғ асырдағ ы ислам дінінің жеткен ө лкелерін ғ ана санатқ а алып отыр. Егерде ғ алым Алтай тауын асып, Қ ұ бының қ ұ мын жиектей, Тамыр ө зеніне жеткенде бұ дан ә лденеше есе ауқ ымды таң ғ ажайып табысқ а тап болар едік. Ө йткені тап осы уақ ытта анау ұ ланғ айыр ү стіртте қ алың тү рік қ ара нор болып тапжылмай жатқ ан еді. Сонымен, мысал, мысал болғ анда барлық сө зді тү гел тізіп беру міндет емес, тек басты-бастысын ғ ана атап ө теміз. Сө здіктегі қ андық туысқ андық тың негізі болатын сө здер: «тө ркун» (тө ркiн) сө зі моң ғ ол тілінде «тө рхө м» (айтылуы тө ркім), «умай» (жаң а туғ ан баланың жолдасы) моң ғ ол тілінде «умай» (айтылуы ұ май), қ азақ тілінің «жатыр» мағ ынасын береді. «Уруқ» – «уураг» (урыг) – ұ рық, ер – ер – эр, қ атун – қ атын – хатан (айтылуы қ атын), тамур – тамыр – тамир (айтылуы тә мір), еркек – еркек – эрэгтэй (айтылуы эрігтей) «ерекек тақ ағ ұ – еркек тауық – эрігтей такиа», амрақ – ынтызар, ғ ашық тық – амараг (айтылуы амырыг) т.б. Мұ ның сыртында абу(ә ке), ижий (ә же), эхэ (ене, ана), ах-а (ағ а), бү л (бө ле) қ атарлы туыстық атаулардың кө не тү рік тілімен толық сә йкесетіндігін атаумен ғ ана шектелсек лазым.

8 билет 2 сурак

Тү ркі тілдері — Шығ ыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қ ытайғ а дейінгі кең аумақ та тұ ратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, кө бі бір біріне ө те жақ ын болғ ан 40 тілден тұ ратын тілдер тобы. Тү ркі тілдер жанұ ясы Алтай тілдері ә улетіне жатады. Қ азақ тілі соның бірі боп табылады.
Кө рнекті тү ркітанушы Н.А. Баскаков Тү ркі тілдері-нің фонет., граммат. ерекшеліктерін сол тілде сө йлейтін халық тардың тарихи даму, геогр. орналасу жағ дайымен ұ штастыра отырып, бұ л тілдердің тарихын тө мендегідей кезең дерге бө леді:

•) алтай дә уірі;

•) ғ ұ н дә уірі;

•) кө не тү ркі дә уірі (5 – 6 ғ -лар);

•) орта тү ркі дә уірі немесе негізгі тү ркі тайпаларының қ алыптасу кезең і;

•) жаң а тү ркі дә уірі немесе тү ркі халық тарының қ алыптасуы мен даму дә уірі (16 – 19 ғ -лар);

•) ең жаң а дә уір (20 ғ.) немесе тү ркі тілдерінің Қ азан тө ң керісіне дейінгі жә не одан кейінгі даму дә уірі

Ғ ұ ндар - кө шпелі халық. Ғ ұ ндар тә ң і HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/w/index.php? title=%D0%A2%D3%99%D2%A3%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA& action=edit& redlink=1" р HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/w/index.php? title=%D0%A2%D3%99%D2%A3%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BA& action=edit& redlink=1" ілік дінді ұ станып, тү ркі жазуын тұ тынғ ан. Сө йлеу тілі де тү ркі тіліболғ ан. Шығ ыста Мө де «шыгыс ху» тайпаларын бағ ындырды, ал оның қ ұ рамына, шамамен алғ анда, Керулен жә не Онон алқ аптарында мекендеген сянби жә не ухуань тайпалары кіретін еді. Мө де батыста юеди (юечжи) тайпаларына қ арсы жорық тар жасады. Бұ л кезде қ азіргі Кореядан Тибетке жә не Шығ ыс Тү ркістаннан Хуанхэнің орта ағ ысына дейін созылып жатқ ан аумақ ғ ұ н шаньюйлерінің қ ол астына тү сті, ал солтү стікте ғ ұ н конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғ ы оң тү стік аудандарғ а дейінгі аумақ ты алып жатты. Деректемелерде ғ ұ ндардың Саян-Алтай тайпаларына жасағ ан жорық тары туралы да айтылғ ан. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің солтү стікке жә не солтү стік-батысқ а қ арай жорығ ын жалғ астырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь жә не Синьли елдерін бағ ындырғ анын хабарлайды. Мә тінде берілген тү сініктемеде ә лгі айтылғ ан бес елдің сюннулердің солтү стік жағ ында жатқ аны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) ө зенінен Іле алқ абына дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылғ ы жорық та ғ ұ ндар Алтай тайпаларын тү гелдей дерлік бағ ындырды, бірақ олар бұ л аумақ ты толық қ ол астына каратқ ан жоқ. Қ алай дегенмен де, сол кезде осылай болғ анын жазбаша деректемелер де, архео-логиялык материалдар да кө рсете алмады.

Одан кейінгі онжылдық тарда ғ ұ н тайпаларының кү шеюіне қ оса олар батыста да қ ызу кимыл кө рсете бастайды. Б. з. б. 177 жылы Мө де кө ршілеріне қ арсы оз бетімен қ имыл жасады деген сылтаумен ө зінің батыстағ ы туктерін (князьдарын) юедилерге қ арсы жорық қ а аттандырды. Ғ ұ ндардың атты ә скерлері Чжанье-Ганьчжоу ауданы маң ында юедилерді жең іліске ұ шыратты жә не сонымен бірге ғ ұ ндардың қ алыптасып жаткан бірлестігінің шет аймағ ындағ ы бірнеше ү лесті бағ ындырды. Келесі жылғ ы жазда бұ л жө нінде шаньюй былай деген: «Аспанның рақ ымымен жауынгерлер аман, ал аттар мық ты шық ты: олар юедилерді жойып, жуасытты; семсердің ұ шына іліп немесе багындырып, (оз билігін) ныгайтты. Лоулань, Усун, Хуцзе жә не оларга шектес 36 ү лес (князьдік) сюннулерге қ аратылды. Олардын бә рі сюннулердің армиясына кіріп, бір ә улетке айналды».

Бұ л кұ жат ө те маң ызды, бірақ сын кө збен қ арауды талап етеді. «Отыз алты мемлекет» деп қ азіргі Шығ ыс Тү ркістан аумағ ына орналаскан князьдіктер, яғ ни жалпы алғ анда батыстағ ы Каспий тең ізінің жағ алауына дейінгі бү кіл жер айтылғ ан. «Тарихи жазбалардың» (Шицзи) авторы Сыма Цянь юедилердің «толық» талқ андалғ аны туралы хабарды қ ұ п алып, бұ л орайда б. з. б. 177 жылы қ ытайларғ а юедилердің (юечжилердің) Хуанхэнің солтү стік ойпатынан батысырақ та мекендеген бір бө лігінің ғ ана белгілі болғ анын ескермеген. Қ ытай деректемелерінде юеди деп аталғ ан кө шпелі тайпалар Грек-Бактрияны талқ андаганнан кейін олар туралы мә ліметтер ө зінен-ө зі бү кіл Орта Азияғ а да тарала бастайды.

Сірә, б. з. б. 177 жылы сюнну-гұ ндардың Тынық мү хиттан Каспий тең ізінің жағ алауына дейінгі барлық елдерді бір князьдің атты ә скері кү шімен бағ ындыруын шындық қ а жанаспайды деп санау керек. Дегенмен де, шығ ыстағ ы юедилердің бағ ындырылғ анына кү мә н жоқ, нақ сол сияқ ты Лоулан, Усун жә не Хуцзэ бірлестіктерінің юедилерге тә уелді болғ аны туралы хабар да рас. Бұ л этникалық -саяси атаулардың географиялық орны онша айқ ын емес. Қ азіргі картағ а Лобнор ауданындагы Лоулан (Крораина) князьдігі ғ ана азды-кө пті сә йкес келеді. Қ ытай жазбаларындагы басқ а деректердің есімен тең естірілген Хуцзе жерінің немесе тайпасының этнонимі жергілікті Айғ ыр атауынан шығ уы мү мкін. Ол Усун жә не Цзянь- кунь елдерінің арасында, яғ ни шамамен Оң тү стік Алтайда болғ ан. Геродоттың аргиппейлер тайпасы осы маң айда орналасқ ан деп саналады. И. X. Дворещсийдің пікірінше, аргиппейлер деген сө з ертедегі гректерше «арғ амақ», «тұ лпар» дегенді білдірді, демек нақ сол ұ ғ ымғ а жақ ын ә лдебір жергілікті атаудың аудармасы болып табылады. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, ертедегі қ ытай тілінің жоғ арыда аталғ ан транскрипцияларын тү ркілердің «арғ ымақ» немесе «айғ ыр» деген сө здерімен салыстыру дұ рыс сияқ ты.^[1]Ғ ұ ндар бірлестігіне шыкқ ан тегі ә р тү рлі тайпалар немесе этникалық - саяси қ ұ рылымдар кірген. Конфедерацияның қ оғ амдық ө міріне бір орталық ка бағ ынғ ысы келмейтін куатты кү штер, кең -байтақ жердің ә р тү рлі аудандары арасында берік саяси жә не экономикалық байланыстардың болмауы зор ық пал жасады. Алғ ашқ ы кезде біршама бірлік ғ ұ н коғ амындағ ы фратрияаралық ұ йымның ерекше тү рі болуы арқ ылы орнағ ан.

Сюнну-ғ ұ н тарихынан ә улеттік бірлестіктің ү ш, ал кейін тө рт экзогамиялық билеуші рулардан (фратриялардан) тұ рғ аны мә лім. Деректемеде былай делінген: «Хуянь руы, Лань руы, олардан кейін Сюйбу руы пайда болды; оларда ең атақ ты тармақ тар да нақ осы ү ш ә улет»11. Бұ л орайда сол қ анатты қ ұ райтын Хуянь руы ең атақ тысы болган, ал Лань жә не оғ ан еншілес Сюйбу он қ анат болга. Бір қ ызығ ы, шаньюйлік Люаньти руы атақ ты ру деп аталмағ ан. Ал Хуянь мен Лань шаньюймен қ ұ дандалы туыс болғ ан. Біздің заманымызғ а жақ ындағ анда қ ұ дандалы туыстық біраз ө згерген. Оң тү стік сюннулерде шаньюй руы Сюй-Лянь-ти деп атала бастады, баска ақ сү йектер ә улетінен Хуянь, Сюйбу, Цюлинь жә не Лань аталғ ан. «Осы тө рт ә улет олардың елінде атақ ты рулар болды жә не ә детте шаньюймен қ ұ дандалы туыс еді». Онда бұ дан ә рі былай делінген: «Хуянь руы сол (яғ ни шығ ыс жә не ү лкен) қ анат, ал Лань жә не Сюйбу рулары оң (яғ ни батыс жә не кіші) канат болды». Тағ ы екі ғ асырдан кейін олардың патшалық руы алмасқ ан жә не ө з атауын ө згерткен. Тізіп келтірілген ең атақ тысы енді Дугэ (Туглаг) руы болып шыгады, ол «ең батыр жә не ұ лығ ы болды, сондық тан шаньюйлер солардан шық ты. Олардың атақ ты тө рт руы Хуянь руы, Сюйбу руы, Лань руы, Цяо (Цюлинь) руы болды, бірақ ең атақ тысы — Хуянь руы, одан канцлерлер, сол жә не оң қ анаттағ ы жичжулер шық кан». Уақ ыт ө те келе шаньюй руының белгісіз рудан «ең ержү рек» болуы негізінде «ең ұ лық» руга айналғ ан эволюциясы ерекше кө рінеді. Тегінде, мұ нда белгілі бір кезенде сол кезде-ақ болғ ан ер адам жағ ынан мұ рага қ алатын принципті кө рсеткен еркек (патриархаттық) тегінің іс жү зінде ү стемдік етуімен дуалдық ұ йым қ алыптасқ ан болса керек.

Б. з. б. I ғ асырдың орта шенінде-ақ сюнну қ оғ амы ө зінің вассалдық иеліктерінен айырылумен бірге «байырғ ы» қ ұ рамында екі топқ а — Хуханьешаньюй бастағ ан оң тү стік жә не Чжичжи басшылық еткен солтү стік топтарғ а бө лінді. Оң тү стік сюннулер Ордос аумағ ында мекендеп қ алды да, солтү стік сюннулер ө з тайпаластарының қ ысымымен Саян мен Байкал ө ң іріне ыгысты, яғ ни солтү стік пен батысқ а қ оныс аударды.

Б. з. б. 49 жылы Чжичжи кө рші князьдікке дипломатиялық сапарғ а кеткен Хуханьенің аз уақ ыт болмауын пайдаланып, оның жерін басып алып, сол арқ ылы конфедерацияның бірлігін қ айта орнатуғ а ә рекет жасады. Алайда оның кү ші жетпейтін еді. Шежірешінің айтқ анындай, «Чжичжидің ө зі сюннуде кү шпен нығ ая алмайтынын білді». Ол ү йсін гуньмосы Уцзютудан кө мек сұ рады, бірақ соң ғ ысы оның елшісінің басын алып, Чжичжиге шабуыл жасауғ а 8000 атты ә скер жіберді. Чжичжидің атты ә скері ү йсіндердің отрядын талқ андады, бірақ одақ тассыз қ алғ ан Чжичжи оң тү стік ғ ұ ндар- дың жерінен кетуге мө жбү р болды. Одан ә рі деректемеде бұ л жә не одан кейінгі оқ иғ алар былайша суреттеледі: «Чжичжи ү йсін ә скерінің кө п екенін, ө з елшісінің ә лі оралмағ анын кө ріп, ө з ә скерін орналастырды да, ү йсіндерге лап қ ойып, оларды тас-талқ ан етті; солтү стікке бет бұ рып, Уцзеге соқ қ ы берді, Уцзе бағ ынды. Чжичжи ө з ә скерінің кә мегімен батыста Цзянькуньді қ иратты, ал солтү стікте Данлинді бағ ындырды. Ү ш князьдікті бағ ындырғ ан соң ол бірнеше рет ү йсінге ә скер жіберіп, ә детте оны жең іп жү рді»

8 билет 3 сурак - Тү ркі тілдерінің лексикасын салыстыра зерттеу мә селелері

9 билет 1 сурак -