Билет 2 сурак

Оғ ызнама – тү ркі халық тарының ежелгі шежіресін генеалогиялық аң ыздар негізінде баяндайтын эпостық дастан.

Шығ арма алғ аш ауызша туындап, бертін келе қ ағ азғ а тү сірілген. «Оғ ызнаманың» екі нұ сқ асы бар: бірі – кө не ұ йғ ыр ә рпімен 13 – 14 ғ асырларда кө шірілген, Париждің Ұ лттық кітапханасында сақ таулы. Оның кө лемі небә рі 42 бет, ә р беті 9 жолдан ғ ана тұ рады. Бұ л нұ сқ аны алғ аш В.В. Радлов орыс тіліне аударғ ан. Кейін А.М. Щербак тілдік тұ рғ ыдан зерттеп, ғ ылыми тү сініктерін жаза отырып, қ айта аударғ ан, ол қ олжазбаны тү пнұ сқ а деп танымай, оның кө шірмесі деген пікірге келген. Екіншісі – араб ә рпімен жазылғ ан, тарихшы, Хиуа ханы Ә білғ азы нұ сқ асы. Ә білғ азыдан мұ рағ а қ алғ ан екі ең бек бар, бірі – «Шежіре-и тарахима», («Тү рікмен шежіресі, 1661), екіншісі – «Шежіре-и тү рк» («Тү ркі шежіресі»). Екі шығ арма да Оғ ыз батырдың ерлік жорық тары, ұ рпақ тарының игілікті істері, оғ ыз тайпаларының шығ у тегі, тұ рмыс-тіршілігі, ә дет-ғ ұ рпы, т.б. жайлы жазылғ ан. «Оғ ызнамада» батыр ұ йық тап жатқ анда шатырына кө ктен нұ р сә улесінің тү суі, сә уле ішінен кө кжал қ асқ ыр шығ ып, оның қ алың қ олды бастап жү руі, аспаннан тү скен сә уледен сұ лу қ ыздың шығ уы секілді діни-мифологиялық кө ріністер орын тепкен. «Оғ ызнаманы» ақ иқ ат пен аң ызғ а бірдей негізделген шығ арма деп қ арастыруғ а болады. Мұ нда алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс кезінде, сақ тар мен ғ ұ ндар дә уірінде, орта ғ асырларда орын алғ ан сан қ илы тарихи оқ иғ алар ө зара жалғ аса мазмұ ндалғ ан. Оғ ыз қ ағ анды белгілі бір адам бейнесіне телу, яғ ни тарихтағ ы нақ ты тұ лғ асын тану мү мкін емес. Бірақ Оғ ыздың ә деби бейнесі белгілі тарихи тұ лғ алар іс-ә рекетінің жиынтығ ы деуге негіз бар, себебі дастан тарихи оқ иғ алар желісі бойынша жазылғ ан. Оғ ыз қ ағ анның анасы Айқ ағ ан бейнесін ғ алымдар отбасы қ амқ оршысы Ұ май-ана бейнесімен байланыста қ арайды. Дастандағ ы мә ліметтерді:

• Оғ ыз-тү рікмен эпосына негізделген (Оғ ыз бен оның ұ рпақ тарының жорық тары туралы аң ыздар);

• Тарихи негізі бар, бірақ бізге аң ыз кү йінде жеткен (оғ ыз тайпаларының кө шіп-қ онуы, қ оғ амдық -ә леум. ө мірі туралы деректер);

• Оғ ыз елінің кө рші тайпалармен, тайпа бірлестіктерімен қ арым-қ атынасы жайлы аң ыздар деген топтарғ а бө луге болады.

«Оғ ызнама» – тарихи ә рі ә деби ескерткіш. Онда тү ркі халық тарының кө птеген аң ыз ә ң гімелері кө рініс тапқ ан. Оғ ыз тө ң ірегіндегі Қ ыпшақ бек, Қ алаш, Қ анғ алық, Қ аң лы, Қ арлық, Сақ таб тә різді есімдердің қ азақ ру-тайпа атауларымен сә йкестігі дастанның қ азақ ертегілерімен, эпостық жырларымен этностық жағ ынан жақ ындығ ын айқ ындай тү седі

Батырлық жырлар, батырлар жыры — ауыз ә дебиетіндегі ең бай да кө не жанрлардың бірі.^[1] Қ аһ армандық эпос деп те аталады. Батырлық жырлархалық ө мірінің тұ тас бір дә уірін жан-жақ ты қ амти отырып, сол тарихи кезең дегі батырлардың сыртқ ы жауларғ а қ арсы ерлік кү ресін, ел ішіндегі ә леум. қ айшылық тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Бірақ онда тарихи оқ иғ алар тізбегі ө мірде болғ ан қ алпында емес, жырдың кө ркемдік шешіміне лайық ты ө ріледі.^[2] Бас кейіпкердің жү ріс-тұ рысына, ө зге елге ерлік сапарғ а шығ уына жә не ө з елін жаудан азат етуіне байланысты оқ иғ алар бір қ аһ арманның маң ына топталып, соның бейнесін ашуғ а қ ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи дә уірге табан тіреп, соны кө рсетіп отырғ анымен, оғ ан кө біне тү рлі заманның оқ иғ аларын бір қ аһ арманғ а теліп жырлап беру тә н. Батырлық жырлардың осы ө згешелігіне байланысты ғ ылыми ортада кө птен бері тү рлі тұ жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) жә не кейбір қ азақ ғ алымдары (Ә лкей Марғ ұ лан, Ә уелбек Қ оң ыратбаев, т.б.) эпостық жырлардағ ы тарихи оқ иғ алар мен тарихи тұ лғ аларғ а сү йене отырып, жыр мен тарихтың жақ ындығ ын тілге тиек етсе, енді бір топ ғ алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпостың нақ ты тарихи оқ иғ аларғ а қ атысы жанама тү рде ғ ана кө рінеді деген пікірді алғ а тартады.

Соң ғ ы кездері, эпостық жырларда тарихтың да, кө ркемдік шарттылық тың да белгілі бір дә режеде орын алатынын, бұ л екеуінің ү немі бірге ә діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жарық қ а шық ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). Қ алай болғ анда да, Батырлық жырлар — ең алдымен кө ркем шығ арма. Ол ө зінің жанрлық нысанасына қ арай шындық ты ө зінше қ орытып, оны ө зінің кө ркемдік ө згешелігіне қ арай ө ріп отыратыны даусыз. Эпостық жырлар адамзат қ оғ амының тарихи даму ү рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпостық жырларды кейде тарихи кезең дерге қ арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпостық жырларды іштей саралап, жанрлық белгісіне, шығ у дә уіріне қ арай топтастырып отыру ғ ылымның жеткен дең гейін танытады жә не мұ ндай жинақ таушылық сипаты бар ой-пікірлер бұ рын-соң ды жү ргізілген ізденістердің нә тижесіне сү йенеді. Қ азақ эпосын пайда болғ ан дә уіріне қ арай топтастыру ү лгісін Шоқ ан Уә лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, Ә. Диваев, Ахмет Байтұ рсынұ лы зерттеулерінің тә жірибесіне сү йеніп Марғ ұ лан ұ сынғ ан болатын. Ол эпосты бес салағ а бө лсе, кейіннен Қ оң ыратбаев эпосты он салағ а бө леді. Мың дағ ан жылдық тарихы бар қ азақ эпосының шығ у дә уірін, жанрлық тү рлерін ішкі кө птеген ерекшеліктеріне қ арай топтастыру оң ай іс емес.
Батырлық жырларын пайда болу кезең деріне қ арай ірі ү ш топқ а жинақ тауғ а болады:

• 1) “Ең кө не заманғ ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалық эпос”, “кө не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ғ ылымда алғ ашқ ы кезең дегі эпостық жырларды атау ү шін қ олданылып жү р. Бұ лардың қ атарына “Ергенеқ он”, Аттилла, Ер Тө HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80_%D0%A2%D3%A9%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA" ст HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D1%80_%D0%A2%D3%A9%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA" ік, мергендер туралы эпостық жырлар жатқ ызылады.

• 2) Тарихи кезең дердің эпосы: Тү HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D1%96%D0%BA_%D2%9B%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%8B" р HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D1%96%D0%BA_%D2%9B%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D1%8B" ік қ ағ анаты, Оғ ыз хандығ ы, ноғ айлы дә уірі, Қ азақ хандығ ы кезең індегі эпостар (“Қ орқ ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “Қ амбар”, “Қ обыланды”, “Ер Тарғ ын”, т.б.).

• 3) Жаң а дә уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “Ө теген”, “Нарқ ыз”, т.б.).

Батырлық жырлар байырғ ы кө не эпостың жалғ асы ретінде дами отырып, қ оғ амдық қ арым-қ атынастың, саяси-ә леум. жағ дайлардың ө згеруіне, бұ рынғ ы жекелеген рулар мен тайпалардың біртіндеп халық болып қ ұ рала бастауына сә йкес қ алыптасты. Осығ ан байланысты бұ рынғ ы мифтік тү сініктердің іргетасы сө гілді. Қ айшылық, кү рес идеясының тү пқ азығ ы болып бұ рынғ ы кездегідей дию-перілер емес, енді адамдар дү ниесіндегі (басқ а діндегі, тілдегі, мемлекеттегі) қ айшылық тар тақ ырыбы алынды. Мифтік дә уірден бері қ алыптасып келе жатқ ан батырғ а қ аһ армандық дә уірде жеке отбасы, ү й-іші, қ алың дық ү шін кү реске шығ у секілді ә рекеттер жеткіліксіз еді. Енді оның ерлігі біртіндеп халық тың бостандығ ы, елдің бірлігі, кө птің тілегі мен мү ддесі ү шін қ ызмет етуі керек болды. Мұ ның бә рі байырғ ы миф пен кө не эпостың жанрлық белгілерін ө згертіп, мү лдем жаң а жанрдың — Батырлық жырлардың қ алыптасуына жағ дай жасады. Дегенмен, байырғ ы кө не эпостың дә стү рі негізінде пайда болғ ан Б. ж. бірқ атар архаикалық белгілерін сақ тап та қ алды. Солардың бірі — батырдың болашақ жарын іздеп шығ уы жә не осы сапарда кейбір қ иыншылық тарды жең уі. Мә селен, “Қ обыланды”, “Алпамыс” жырларындағ ы батырдың алғ ашқ ы жорық тары осымен байланысты. Алайда, бұ л жорық тың мә ні біршама бә сең деп, жырдың тү пқ азығ ы батырдың елі-жұ ртын азат етуге аттанғ ан сапарларына ауысқ ан. Мысалы, “Қ обыланды” жырындағ ы Қ ұ ртқ а — батырғ а ат таң дап, болашақ та қ андай қ иындық боларын алдын ала болжап отыратын кө реген адам. Қ арлығ а Қ обыландымен бірдей дә режеде ерлік кө рсетіп, батырлардан асып тү спесе, кем тү спейді. Ә йтсе де, ә йелеркі (матриархат) дә уірімен байланысты орын алғ ан белсенді ә йел қ аһ армандардың қ ызметі кейінгі Батырлық жырларда біршама шектелген. Ә йелдер отбасы, ү й-ішінің ғ ана кө ркі болып қ алғ ан. Қ олына қ ару алып, ерлермен бірге жү ретін, болмаса ағ а-інілерін ү йлендіріп, олардың орнына ө зі кек алатын ә йел қ аһ армандар мұ нда жоқ қ а тә н. Батырлардың іс-ә рекетін, жү ріс-тұ рысын, тұ лғ асын ә сірелеп, ұ лғ айтып кө рсету батырлық жырларда маң ызды орын алады. Аттың сө йлеуі, биік таулар мен қ амал-қ орғ андардан ұ шып ө туі, қ ысылғ анда батырғ а ақ ыл-кең ес беріп, қ иындық тан қ ұ тқ аруы сияқ ты байырғ ы тү сініктерге тә н белгілер Батырлық жырларда ү лкен орын алады. Алайда бұ л да біртіндеп шындық қ а, реалды ө мірге жақ ындай бастағ ан.

Батырдың жең ілмейтіндігі жә не оғ ан зақ ым келмейтіндігі де — эпикалық дә HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D3%99%D1%81%D1%82%D2%AF%D1%80" ст HYPERLINK " https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D3%99%D1%81%D1%82%D2%AF%D1%80" ү р. Қ аһ арманның ө ліп-тірілуі, “атса мылтық ө тпейді, шапса қ ылыш кеспейді” сияқ ты ажалсыздық, батырғ а деген шексіз идеалдық тү сінік, ә рине, жалпы мифтерден бастау алатын “мә дени ілкі қ аһ арман” (Е.М. Мелетинский термині) ұ ғ ымымен тө ркіндес. Фольклордың ө зге жанрларына қ арағ анда, Батырлық жырлардың кө терер жү гі анағ ұ рлым ү лкен. Халық тарихында орын алғ ан, не орын алуғ а тиіс оқ иғ алар мейлінше жинақ талып, ә рі іріленіп суреттелумен бірге, олардың ел-жұ рт, мемлекет тағ дырындағ ы шешуші мә ніне де кө ң іл бө лінеді. Елді біріктірген, немесе ынтымағ ын ыдыратқ ан оқ иғ алар саяси-ә леум. тү п-тамырымен бірге ашылып кө рсетіледі. Осының бә рінің бел ортасында халық тың аң сары ауғ ан, ә сіре мадақ талғ ан, мұ раттас қ аһ арманы жү реді. Оның іс-ә рекетінде қ ара басының қ амынан мейлінше жоғ ары елдік, халық тық мү дде қ ашан да бірінші кезекте тұ рады. Сондық тан болар, жырлардағ ы ү лкенді-кішілі оқ иғ алардың бә рі де сол қ аһ арманның іс-ә рекеті мен тү сінігі арқ ылы тізбектеліп ө тіп жатады. Сол арқ ылы халық іс жү зінде тарихи оқ иғ алар мен қ оғ амдық -ә леум. жағ дайларғ а ө з кө зқ арасын білдіреді. Сө йтіп, қ аһ армандық эпос тарихтағ ы оқ иғ алардың халық тық тұ рғ ыдан бейнеленген, оның халық санасындағ ы кө ркем тілмен баяндалғ ан шежіресі қ ызметін атқ арады. Батырлық жырлардың ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан кө ркемдік дә стү рі бар. Оны жыр қ ұ рылымынан да, оқ иғ алардың орналасу ретінен де, кейіпкердің бастан-аяқ атқ арғ ан ісіндегі бірың ғ ай тектестіктен де кө реміз.

9 билет 3 сурак - Ық пал заң ының ө збек тіліндегі кө рінісі

10 билет 1сурак

Тілдер туыстығ ы орыс родство языков — екі немесе бірнеше тілдін ұ ксастығ ы, жакындығ ы сө здік коры мен грамматикалык, дыбыстык кұ рылымындағ ы тө л элементтерден кө рінетін, бастапкы негізі бір ататілден шығ атын тілдерге тә н жалпы касиет. Тілдер туыстығ ы салыстырмалы-тарихи ә діс аркылы аныкталады. Туыс тілдер тобынан тілдер семьясы (мысалы, тү ркі тілдері семьясы) жасалады. Туыстығ ы ө те алшактағ ан, ә рен байкалатын аса ү лкен тілдер семьясы макросемья деп аталады (мысалы, Орал-Алтай тілдері). Тілдер семьясына кіретін тілдер ен алғ ашкы тіл бірлігінен —негізтілден бө ліну нә тижесінде пайда болғ ан. Болашак дербес туыс тілдер бастапкы негіз тілдін бір кездегі диалектілерінен тарағ ан, олардын даму тарихы сол тілдерде сө йлеген ертедегі тайпалар тарихымен, кейін халыктар тарихымен байланысты. Тілдер туыстығ ында тілдердін бір-бірінен ажырауы немесе жакындасуы, ө зара жакын тілдердін одан ә рі шоғ ырлануы сиякты процестер болып отырады. Тілдер туыстығ ын аныктауда тілдін тек байырғ ы кұ рылымындагы тө л элементтерге сү йенеді. Мысалы, сө здік кордағ ы заттык, кимылдык уғ ымдарды білдіретін негізгі сө здерден (туыстык атаулар, дене мү шелері атаулары т. б.), грамматикалык кү рылыстағ ы септік, кө птік, тә уелдік, жіктік жалғ аулары мен сө зжасам жү йесінен, дыбыстык кү рылыстағ ы дыбыстардын ө зара сә йкестігінен тү ркі семьясына кіретін Тілдер туыстығ ын кө руге болады