Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріс

Ұ дайы ө ндіріс процесінде ә лемдік шаруашылық тың дамуымен, ө ндіріс қ ұ ралдары мен тұ тыну заттарының артық бө лігі соғ ан бағ ытталатын, экономикалық ресурстар сарқ ылып алынатын сыртқ ы орта (халық аралық сауда) ү лкен рө л атқ арады.

Экономиканы басқ ару жү йесі (ө зін-ө зі реттейтін нарық, мемлекеттік аппарат) ө ндіріс, бө лу, айырбас жә не тұ тыну арасындағ ы ө зара байланысты жә не келісімді жү зеге асырады. Ұ дайы ө ндіріс процесінде: ө ндірістің материалдық -заттық факторларын ұ дайы ө ндіру, жұ мыс кү шінің ұ дайы ө ндірісі жә не ө ндірістік қ атынастар (экон­оми­калық) ұ дайы ө ндірісі сияқ ты ә леуметтік экономи­калық аспектілер ү лкен маң ызғ а ие. Қ оғ амдық капиталдың бұ л ү ш жағ ы оның тұ тастай ұ дайы ө ндірісін қ амтамасыз етеді. Олардың ең болмағ анда бірінде ұ дайы ө ндіріс болмаса - тұ тастай тү рде ол жоқ деген сө з. Ұ дайы ө ндіріс жай (қ арапайым) жә не кең ейтілген вариантта (форма­ларда) жү зеге асырылуы мү мкін. Жай (қ арапайым) ұ дайы ө ндіріс сол кө лем мен санды бұ рынғ ы ө ндірісті қ алпына келтіру. Бұ л, яғ ни қ оғ ам барлық жаң адан ө ндірілген ө німді (қ осым­ша) тұ тынуғ а жұ мсайды. Мұ ндай қ арапайым ұ дайы ө ндіріс кейбір азиялық, латынамерикалық жә не африкалық елдерде басым, ал ық шамды ұ дайы ө ндіріс қ айта қ ұ рудың алғ ашқ ы кезең індегі ТМД елдері ү шін тә н болып саналады.

Кең ейтілген ұ дайы ө ндіріс - тұ рақ ты тү рде ауқ ымы ө сіп отыратын, материалдық игіліктер мен қ ызметкердің ө ндірістегі белгілі-бір пропорциясы сақ талып отыратын, яғ ни қ оғ амдық ө нім бө ліктері: ө ндіріс қ ұ ралдары мен жұ мыс кү ші, сондай-ақ ө ндіріс қ ұ ралдары ө ндірісі мен тұ тыну заттары арасындағ ы тепе-тең дік сақ талатын, ө ндіріс процесі. Демек, қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс екі бө лім: К.Маркс бойынша тө мендегіше білдіруге болатын ө ндіріс қ ұ ралдары ұ дайы ө ндірісі мен тұ тыну заттары ұ дайы ө ндірісінен тұ рады:

І w = c + v + m

П w = c + v + m

Мұ нда:

І жә не П қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріс бө лімдері;

w - І жә не П жиынтық қ оғ амдық ө нім;

с - ө ндіріс қ ұ ралдары (тұ рақ ты капитал);

v - жұ мыс кү ші жә не ө згермелі капитал;

m - қ осымша ө нім қ ұ ны.

Нарық тық экономиканың негізгі мә селелерін шешу ү шін жиынтық қ оғ амдық ө німді ө ткізу қ ажет, яғ ни кә сіп­керлердің бү кілі ө з ө німдерін сата алатын, содан соң қ ажетті ө ндіріс қ ұ ралдары мен жұ мыс кү шін алатындай болуы қ ажет. Сонымен, бір мезгілде кә сіпкерлер мен жұ мыскерлердің ө здеріне қ ажетті тұ тыну заттарын сатып ала алатындай болуы тиіс.

Мұ ндай проблемалар екі қ ұ рылымдық бө лім арасын­да­ғ ы келесідей пропорциялардың сақ талуы жағ дайында шешіледі, яғ ни нарық тың ө зін-ө зі реттейтін қ ызметі кө рініс береді:

1) І (v + m) > П с

2) І (c + v + m) > І с + П с

3) П (с + v + m) < І (v + m) + П (v + m)

Мұ нда:

Бірінші, басты жағ дай - жаң адан жасалғ ан қ ұ н (таза ө нім), І (v + m) І қ ұ рылымдық бө лімшеде П қ ұ рылымдық бө лімшенің тұ рақ ты капиталынан кө п болуы тиіс, қ алғ ан екеуі - туынды, тә уелді.

Егер екі қ ұ рылымдық бө лімшелердің кә сіпкерлері, жинақ тау ү шін қ осымша капитал табатын болса, ол орын­да­латын болады, яғ ни ө ндірісті ұ лғ айту екі жолмен: капи­тал­ды шоғ ырландыру жә не орталық тандыру жолымен шеші­леді. Мұ ндай қ ажеттілік жинақ тауды жү ргізе отырып, ө з ә ріптестерін бә секелестік кү ресте жең у ү шін туын­дай­ды, яғ ни пайданың бір бө лігінің (қ осымша қ ұ нның бө лігі) ө ндірісті ұ лғ айтуғ а, қ осымша капиталғ а айналуы:

W = c + ∆ c + v ∆ v + m;

m = m₁ + m₂

Мұ нда:

m - қ осымша қ ұ н;

m₁ - жинақ тау қ оры;

m₂ - шаруашылық субъектілерінің, кә сіпкерлердің

тұ тыну қ оры.

Ә рбір нақ ты тарихи-экономикалық бө лу пропорция­сының сә ті, яғ ни m - қ осымша қ ұ нның m₁ жә не m₂-мен қ атаң айқ ындалғ ан жә не келесідей факторлармен анық талады

- қ осымша ө німнің шамалық қ ұ ны;

- ең бек ө німділігінің дең гейі;

- ө зі қ ызмет ететін (жұ мыс істейтін) капиталдың мө лшерлері;

- капиталдың техникалық қ ұ рылысының дең гейі.

Капиталдың жинақ талу мө лшеріне оның шоғ ыр­лан­уы: жұ мыскерлердің саны; жұ мыс уақ ытының ұ зақ тығ ы; орта­ша ең бекақ ы; пайдалы кен қ азбаларының болуы; қ ұ нарлы жерлер; озық технология, ақ парат жә не т.б. белгілі бір ә серін тигізеді.

Сонымен, капиталдың шоғ ырлануы, оның жинақ ­та­л­у­ы, қ оғ амдық байлық тың ө суі - бұ л аң ыз, ішкі ә сер етуі. Қ орытынды - капитал қ осымша қ ұ н ә келетін қ ұ н, капи­тал - ү немі қ озғ алыста болатын, қ озғ алыссыз бола алмайтын ө зінен ө зі ө сетін қ ұ н.

Капиталдың ө з-ө зінен ө суінің ө зге формасы оны орталық тандыру болып саналады.

Капиталды орталық тандыру - шағ ын жә не орта кә сіп­орындарды ірі кә сіпорындарғ а кү штеп біріктіру (басып алу) немесе оларды ө з еркімен біріктіру жә не (бә секе­лестік) ү шін) қ аржы ө неркә сіп топтарын қ ұ ру, акционерлік компаниялар, холдингтер қ ұ ру, бақ ылау акция пакеттерін, сатып алу, қ атысу жү йесі жә не т.б.

Ө ндірісті екі жолмен ғ ана кең ейтуге жә не дамы­ту­ғ а болады, ө ндіріс факторларын кө бейтумен - экстенсивті тү рде немесе ө ндіріс техно­логия­сын жақ сартумен интенсивті тү рде.

Экстенсивті экономикалық ө су:

- жұ мыс істейтіндер біліктілігін олардың санын арттырусыз кө теру;

- ө ндірістің материалдық факторын ұ лғ айту (шикізат, материалдар, отын, жарамды жерлер жә не т.б.);

- технологияларды жақ сартусыз капитал жұ мсауды кө бейту жолымен ө ндіріс факторларын сандық тұ рғ ыдан кең ейту есебінен ө ндірісті кө бейту.

Интенсивті экономикалық ө су:

- негізгі қ орларды (ө ндіріс қ ұ ралдарын) жаң арту, Ғ ТП арқ ылы жаң а, неғ ұ рлым тиімді технологияларды енгізу есебінен материалдық байлық тар мен қ ызметтерді ө ндіруді кең ейту;

- ө ндірісті ұ йымдастыруды жақ сарту (шаруашылық байланыстарының жаң а қ ұ рылымдары, басқ ару, маркетинг, кооперация);

- негізгі жә не айналым қ орларын пайдалануды жетілдіру, олардың айналымдылығ ын, амортизациясын жеделдету жә не т.б.;

- жұ мыс кү шінің біліктілігін тұ рақ ты ө сіру, ең бегі ғ ылыми тұ рғ ыдан ұ йымдастыруды жетілдіру жолымен ө ндірістің қ олдағ ы бар факторларын неғ ұ рлым тиімді (интенсивті) пайдалану есебінен ө ндірістің ө суі.

Интенсивтік жол - неғ ұ рлым ү немді, сонымен бірге ең бек, капитал жә не ресурс сыйымдылығ ы аз ө ндіріс. Мысалы, КСРО-да соң ғ ы қ ырық жылда мемлекеттік астық ө ндірісі, ескі техника негізінде, экстенсивті жолмен, тың игеру есебінен 2, 5 есе ө сті. Сонымен бір мезгілде Батыста астық ө ндіру тура сол кө лемде ө сті, бірақ та ол интенсивті технология нә тижесінде жалпы егістік жер кө лемін қ ысқ арту жағ дайында болды. Қ азіргі уақ ытта ә лемде Ғ ТП дамуын ескергендегі екі жолдың комбинациясы орта есеппен интенсивтік факторлар есебінен ө ндіріс дамуының 70-75%-ын береді, экстенсивтілік есебінен - 25-30%. ХІХ ғ асырдың соң ында, капитализм терең жә не кең ауқ ымда дамығ ан кезде экономиканың дамуы керісінше болды.

Ө ндіріске салынғ ан барлық кез келген капитал ө зінің қ озғ алысын ақ ша сомаларының (А) ү здіксіз айналысын (ақ шаның ө зі ә лі капитал болмаса да), тауар формасында (Т¹) қ осымша қ ұ нғ а енгізілген белгілі бір тауарларды (…О…) ө ндіру мақ сатымен пайдаланылатын ө ндіріс қ ұ ралдары мен (Ө Қ) жұ мыс кү шін (ЖК) сатып алудан бастайды.

Ө ндірілген тауарларды (Т¹) ө ткізіп болғ аннан кейін, ең алдымен авансыланғ ан капитал (А) оғ ан қ осымша қ ұ н ә келе отырып (А¹-а+∆ а), ө зінің иесіне қ айтарылады. Осыдан барып капиталдың қ озғ алысы (оны авансылау, ө ндірісте қ олдану, тауарларды ө ткізу жә не бұ рынғ ы (бастапқ ы) ақ ша формасына қ айтару) капиталдың ү здіксіз айналымы деп аталады жә не мынадай формуламен жазуғ а болады:

Ө Қ

А - Т …Ө …Т¹ - А¹

ЖК

Мұ нда:

А - бастапқ ы бетте авансыланғ ан ақ ша;

Т – тауар ол:

Ө Қ - ө ндіріс қ ұ ралы;

ЖК - жұ мыс кү ші;

…Ө … - ө ндіріс;

нү кте қ озғ алыстың (айналым жасаудың)

тоқ талғ андығ ын білдіреді.

Т¹ – шығ арылғ ан жаң а тауар;

А¹ – тағ ы да ақ ша формасындағ ы авансыланғ ан

капитал, бірақ та пайдамен (А¹ = А + ∆ а)

Капиталдың ү здіксіз айналымы 3 сатыдан ө теді:

1. Сатып алу (А-Т);

2. Ө ндіріс (…Ө …);

3. Сату (Т¹ - А¹).

Авансыланғ ан қ ұ нның (А) ө ндіріс сатысында жә не айналым сатысынан ө ту уақ ыты жә не қ осымша қ ұ нмен бастапқ ы формасына қ айтуы капитал айналымы уақ ытын қ ұ райды. Капитал айналымының жылдамдығ ы жыл ішінде авансыланғ ан айналым санымен ө лшенеді. Айналым процесінде қ ызметін жү ргізуші капитал негізгі жә не айналым капиталына тү седі.

Негізгі капитал - бұ л ө ндірісте тікелей қ атысатын жә не ө зінің қ ұ нын жаң адан жасалатын ө німге бө ліктер бойынша ауыстыратын ө німді капиталдың (ғ имарат, қ ұ рылыс, машиналар, ө зге ең бек қ ұ ралдары) бө лігі.

Айналым капиталы - бұ л ө ндіріске тұ тастай қ атысатын жә не ө зінің қ ұ нын жаң а жасалатын ө німге бірден ауыстыратын ө німді капиталдың (шикізат, қ осымша материалдар, жұ мыс кү ші жә не т.б.) екінші бө лігі.

Пайдалану процесінде негізгі капитал физикалық жә не моральдық тозуғ а ұ шырайды.

Физикалық тозу - негізгі капиталдың оларды ұ зақ уақ ыт жә не интенсивті пайдалануы нә тижесінде ө зінің тұ тыну қ ұ нын жоғ алту процесі, сондай-ақ ыстық тың, ылғ алдың, суық тың, желдің жә не т.б. табиғ ат кү штерінің ә серімен тозуы.

Моральдық тозу - негізгі капитал жаң а машиналар ө ндірісі жә не жабдық тар шығ арудан ө зінің қ ұ нын жаса­ла­тын ө нім қ ұ нына ауыстыруымен ғ ылыми-техникалық прогрестің тигізген салдары. Моральдық тозудың екі тү рі бар. Біріншісі, ө ндіріс қ ұ ралдарын ө ндіретін салалардағ ы экономикалық жағ ынан неғ ұ рлым тиімді жаң а машиналар ең бек ө німділігін кө теру нә тижесінде, тауарларды неғ ұ рлым аз шығ ынмен ө ндіруі. Мұ ндай машиналардың қ оғ амдық қ ұ ны ескі, неғ ұ рлым қ ымбат машиналарғ а қ ұ нсызданады жә не ө зінің бү кіл қ ұ нын ө німге ауыстырып ү лгере алмайды. Екінші тү рі бірдей мақ саттағ ы жабдық тардың пайда болуымен байланысты, бірақ та қ ұ рылысы жетілдірілген болады, ол ең бек ө німділігінің ө суіне жә не ө німдер бір­лі­гі­н­е, оның шығ ындарын тө мендетуге ә келеді. Нә ти­жес­інде жұ мыс істеп тұ рғ ан жабдық тар жартылай (ішінара) қ ұ нсыз­да­нады. Негізгі капиталдың тозуына қ арай амортизациялық қ ор ө зінің қ ұ нын ө ндірілетін ө німдерге бірте-бірте ауыс­тырады. Пайыздар тү рінде білдірілген негізгі капитал қ ұ нына амортизациялық аударымдар (жарналар) сомасы­ның қ атынасы амортизация нормасы болып саналады.

Негізгі капиталдың тозуы кезең іне банктерде жинақ ­талғ ан амортизациялық қ ор оны айырбастауды немесе жө ндеуді қ амтамасыз етуі тиіс.