Фирма және кәсіпкерлік

1. Кә сіпкерлік: экономикалық мазмұ ны, белгілері, тү рлері. Кә сіпкерліктегі тә уекел

2. Кә сіпкерлікті ұ йымдастырудың негізгі формалары, олардың жетістіктері мен кемшіліктері

3. Фирма - нарық тық қ атынастар жү йесінде. Фирма теориясы

4. Фирманың жетілген жә не жетілмеген бә секе нарығ ындағ ы экономикалық тепе-тең дігі

Кә сіпкерлік ө з бастауын ғ асырлар терең інен алып жатыр. Алайда, нарық атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезең інде айқ ын кө ріне бастады.

А.Смит кә сіпкерді коммерциялық идеяны жү зеге асыру жә не пайда алу ү шін экономикалық тә уекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттады.

Кә сіпкерлік тә уекелі ә леуетті қ ауіп-қ атерлі болады. Ресурстарды жоғ алту немесе ресурстарды тиімді пайдалану жолымен белгілегенге қ арағ анда табысты кем алу қ аупімен сипатталады. Былайша айтқ анда, тә уекелділік кә сіпкерлерге белгіленген жоспарғ а, жобағ а қ арағ анда қ осымша шығ ын жұ мсау қ аупінің тө нуі.

Егер тә уекелділік ресурстарды жоғ алту немесе кірісті азайту қ аупімен анық талатын болса, онда абсолютті тү рде анық таумен, оны материалдық -заттай формасында немесе ақ ша формасында да ө лшеуге болады.

Сө зсіз, тә уекелділік ық тималды категория, бұ л мағ ынада алғ анда ғ ылыми тұ рғ ыдан неғ ұ рлым негізделген жә не белгілі дең гейде шығ ын болуы ық тимал, сонымен қ атар оны ө лшеуге де болады.

Тә уелділікті жан-жақ ты талдап, бағ алағ анда абсолютті жә не салыстырмалы тү рде мү мкін болатын шығ ындар кө лемінің ә рқ айсысының пайда болуының ық тималдығ ын жеке қ арастырғ ан жө н.

Ық тималды қ исық сызық ты сызу - тә уекелділікке бағ а берудің алғ ашқ ы сатысы. Бірақ та шамамен мұ ны кә сіпкерлікке келтіру аса кү рделі міндет болып табылады.

Тә уекел – айтып ө ткендей кә сіпкерліктің негізгі белгілерінің бірі.

Тә уекел – жоспар немесе болжауды қ арастырылғ ан вариантпен салыстырғ анда табыс алмаудың немесе зиян шегудің ық тималдығ ы. Тә уекелдің бірнеше тү рлері бар: ө ндірістік, коммерциялық, қ аржылық, несиелік, пайыздық.

Енді тә уекелділіктің кейбір негізгі кө рсеткіштеріне тоқ талып ө телік. Осы мақ сатпен шығ ын кө леміне байланысты тә уекел жасау аймағ ын бө лу қ ажет.

Егер шағ ын қ уат болмайтын болса, онда оны тә уекел жасалмайтын аймақ қ а жатқ ызуғ а болады. Ал, тә уекел жасау аймағ ына – кә сіпкерлік қ ызмет тү рінің экономикалық жағ ынан пайдалылығ ының болуын жатқ ызуғ а болады. Мұ нда, ә рине, шығ ын болады, бірақ, оның мө лшері алынатын пайдадан аз.

Келесі неғ ұ рлым ең қ ауіпті болатын – қ иын-қ ыстау аймағ ы.

Мұ нда шығ ын кө лемі алынуғ а тиісті пайдадан асып кетуі де мү мкін, тіптен бұ л аймақ та кә сіпкерлік іске жұ мсалғ ан барлық шығ ындардың орыны толмай қ алу жағ дайына жетуі де мү мкін Мұ ндай жағ дайда кә сіпкер ө з ісінен зиян шегіп, барлық шығ ынды ө з мойнына алады.

Жоғ арыда аталғ ан мү дделерге байланысты шағ ын кә сіпкерлікке қ атысты мемлекет саясаты екі бағ ыттан тұ рады: бірінші – дамуды қ олдау, екіншісі – мемлекеттік мү дде аясына жанама реттеуді қ осу.

Шағ ын бизнесті елеулі кө термелеуге Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Шағ ын кә сіпкерлікке мемлекеттік қ олдауды кү шейту жә не оның дамуын жандандыру шаралары туралы» Жарлығ ы оң ық пал етіп отыр. Соғ ан сә йкес мынадай кезек кү ттірмес мә селелер ауқ ымы айқ ындалғ ан:

- шағ ын кә сіпкерлікті қ олдайтын мемлекеттік институттар қ ұ ру;

- шағ ын кә сіпкерлікті дамытуды ынталандыратын жә не оны қ ұ ру тә ртібін қ арапайымдандыратын, несие бө ліп, кадрлар дайындайтын жә не т.б. мә селелер жө нінен қ ажетті нормативтік-қ ұ қ ық тық актілер қ абылдау;

- шағ ын кә сіпкерлік субъектілерінің жұ мыстарына жағ дай жасау (ө ндірістік ғ имарат, жер учаскесін бө лу жә не т.б.);

- шағ ын кә сіпкерлікті қ аржылай қ олдау жө ніндегі мә селелерді шешу – ол ү шін кә сіпкерлікті дамыту қ орын қ ұ ру, шағ ын кә сіпорындар ү шін жең ілдіктер жасау жү йесін қ арастыру.

Қ азіргі уақ ытта Ақ мола мен Қ останай облыстарынан басқ а барлық аймақ та іс жү зінде шағ ын кә сіпкерлікті қ олдау жө нінен қ ұ рылымдық бө лімшелер ұ йымдастырылғ ан.

«Жеке кә сіпкерлік туралы», «Жеке кә сіпкерлік мә селелері бойынша Қ азақ стан Республикасының кейбір заң актілеріне ө згертулер мен толық тырулар енгізу туралы», «Шағ ын кә сіпкерлік субъектілерін тіркеуді оң айлату мә селелері бойынша Қ азақ стан Республикасының кейбір заң актілеріне ө згерістер мен толық тырулар енгізу туралы» Заң дар дайындалып, қ абылданды. Ол қ ұ жаттарда фермерлік жә не шаруалар қ ожалық тарын қ амтый отырып, жеке жә не отбасылық кә сіпкерліктердің даму кепілдігіне қ атысты, сондай-ақ мемлекеттік органдардың араласуынан қ орғ айтын кепілдік секілді нормалар кө рсетілген.

Осы заң дар бойынша шағ ын кә сіпорынды дамыту оның барлық қ ызметтері салаларында ынталандырылуы тиіс.

Шағ ын кә сіпорындардың кейбір салаларындағ ы қ ызметтерді экономикалық талдау нә тижелеріне қ арағ анда статистикалық есеп бойынша қ онақ ү йлер, мейрамханалар, қ озғ алмайтын мү ліктер мен операциялар, жалдау жә не кә сіпорындарғ а кө рсетілетін қ ызметтер, яғ ни жалпы ұ ғ ым бойынша ө те рентабельді деп саналатын барлық салалар табысты болып келеді екен.

Кә сіпорындардың жә не оларда жұ мыс істейтін жұ мыскерлер санының тұ рақ тамауы, шағ ын бизнестің тиімсіз салалық жә не аймақ тық қ ұ рылымдарының қ ұ рылуы жә не оның қ ылмысқ а баруы, ұ сақ кә сіпкерлердің ө ндірістен жә не инвестициядан «қ ашуы» сияқ ты шағ ын кә сіпкерлік аясында соң ғ ы кездері кө рініс берген дағ дарыстық процестер, қ азіргі Қ азақ стан экономикасының маң ызды секторының басқ аруғ а келмейтіндігі, оның ұ йқ ы-тұ йқ ы қ алыптасқ андығ ы туралы тұ жырым жасауғ а негіз болады. Мә селен, оның жетілген инфрақ ұ рылымының жоқ тығ ы шағ ын кә сіпкерлікті қ олдауғ а бө лінген қ аржылық қ аражаттың шектеулігінде ғ ана емес, сонымен бірге шағ ын кә сіпкерлікті қ олдаудың мемлекеттік стратегиясының, тиісті салалық, аймақ тық жә не басқ адай артық шылық тың айқ ындалмауы, кә сіпкерлік қ ұ рылымдармен кері байланыстың болмауы, ө тіп жатқ ан процестерді бақ ылау жә не оларды тең естірудің жоқ тығ ында болып отыр. Шағ ын бизнес аймақ тық, жергілікті ұ лттық экономиканың айрық ша секторы тү рінде бү тін секілді ө мір сү ріп, дамып келеді, сонымен бірге нақ тылы кә сіпорын болып ә йгіленген.

Шағ ын кә сіпкерліктің бірсыпыра сапалық ерекшеліктері бар, ол ерекшеліктер оны экономиканың ө зіндік сипаты ретінде бө лектеп кө рсетуге мә жбү р етеді. Оларғ а мыналар жатады:

- меншіктік қ ұ қ ық тың бү тіндігі жә не кә сіпорынды тікелей басқ ару, бір жағ ынан, менеджерлерді бақ ылаудың қ ажеттілігін жояды, екінші жағ ынан – басшының табысқ а жетудегі рө лі мен мә нін кү шейтеді;

- кә сіпорын ауқ ымының шектеулілігі жә не қ ожайын мен жұ мыскердің арасындағ ы тікелей байланыс, бір жағ ынан, басқ ару тиімділігін арттырады, екінші жағ ынан - ө ндіріске тұ лғ алық қ атынас ық палын кү шейтеді;

- кә сіпорын мү мкіндігі мен ресурстардың шектеулілігі, бір жағ ынан, оғ ан тауар тү ріне (жұ мыс, қ ызмет) берілген бағ ағ а жә не тауарлы нарық жағ дайына айтарлық тай ық пал ету мү мкіндігін тудырады, екінші жағ ынан – қ ызметтің тү рін тез ө згертуге жағ дай жасайды;

- тұ тынушылар шең берінің шектелінуі жә не жергілікті нарық қ а бағ дарлануы, бір жағ ынан, сатуды кең ейтуді шектейді, екінші жағ ынан – тұ рақ ты сұ ранымды қ алыптастырады жә не қ ызмет кө рсету сапасын кө теруге ынталандырады;

- қ аржылық ресурстарғ а жол ашуды шектеу, бір жағ ынан ө ндірісті кең ейту мү мкіндігін шектейді, екінші жағ ынан, қ аржылық ресурстардың бытыраң қ ы нарық тарын (жеке жинақ, таныстар мен туысқ андардың қ аражаттарын, ө сімқ орлар капиталын) пайдалануғ а итермелейді.

Шағ ын кә сіпкерлік - ө міршең дік дең гейі тө мен жә не тә уекелшілік дең гейі кө терің кі қ ызмет тү рі болып саналады. Себебі ол:

- ө те беймә лімділігімен, белгісіздігімен жә не стихиялығ ымен сипатталынатын жергілікті, бір маң айдың аумағ ынан аспайтын нарық та кә сіп етеді. Бұ л – ондай рнарық тарғ а кірудің кө п капиталды қ ажет етпейтіндігіне жә не іс жү зінде реттелмейтіндігіне байланысты;

- мемлекетпен қ атынас жү йесінде, ірі жә не орташа бизнестермен, қ аржы-несие институттарымен, ұ йымдасқ ан қ ылмыспен объективті тү рде «ә лжуаз» позицияда тұ рады, мұ ны оның экономикалық ә лсіздігі мен ә леуметтік ұ йымдаспағ андығ ымен тү сіндіруге болады;

- ө зінің айтарлық тай ішкі резерві болмағ андық тан ол сыртқ ы ортаның ә серіне ө те сезімтал келеді.

Шағ ын кә сіпкерлікті қ амтығ ан дағ дарыс елдегі экономикалық жағ дайлардың ө згерулерімен байланысты болады. Шағ ын кә сіпорындар мен кооперативтердің алғ ашқ ы толқ ыны салық салу жө ніндегі жең ілдіктерді жә не экономиканың мемлекеттік секторының оралымсыздығ ын пайдалана отырып, ойдағ ыдай табысты жұ мыс істеп кетті. Инфляцияның асқ ынуы жә не айналым аясындағ ы операциялардың ү лкен тиімділігі шағ ын бизнесті экономиканың дә л осы саласына қ айтадан бағ дарлап жіберді.

Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция дең гейін тө мендету, тө лей алатын сұ ранымды жалпы қ ысқ арту, капитал айналымының аясын толтырып жіберу жә не осы аядағ ы кү шейе тү скен бә секелестік шағ ын кә сіпкерлікті айтарлық тай дағ дарысқ а ұ шыратты. Қ атал бә секе, ең алдымен, бағ асыздану жә не таза табыс мө лшерінің тө мендеуі шағ ын кә сіпкерлікті ө з табысын ө сіріп немесе сақ тау ү шін «кө лең келі» экономикағ а кетуге, салық тө леуден жалтаруғ а мә жбү р етуде.

Шағ ын кә сіпкерлік экономиканың ерекше секторы ретінде ө мір сү ріп келді жә не ә рқ ашанда ө мір сү ре береді. Оны тікелей шектеу, реттеу жә не бақ ылау жө нінен мемлекеттің мү мкіндігі діттегеннен гө рі бір мысқ алдай кемдеу шығ ады. Шағ ын кә сіпкерліктің негізгі мә селесі – салыстырмалы тү рдегі нашар ө міршең дігі оның жоғ ары ә рекетшілдігімен, қ аржылай ресурстармен жә не халық тың барша топтарынан алынғ ан кадрлармен тұ рақ ты қ амтамасыз етілуімен толық тырылады.

Экономиканың бұ л секторына мемлекеттің мү дделі болуында экономикалық, саяси жә не ә леуметтік сипаттар бар. Шағ ын кә сіпкерліктің мү ддесі мынағ ан саяды:

- ел экономикасының қ ұ рамдас бө лігі болып, экономиканың дамуы мен тиімділігі дең гейіне айтарлық тай ық пал етеді, мұ ның ө зінде орталық сыздандырылғ ан қ аржы кө здерін пайдаланады;

- бюджетке салық тө леуші болып саналады, мұ ның ө зінде экономиканың басқ а секторынан ө згешелігі – оның салық тө леу мү мкіндігі оң тайлылық дең гейге жеткен жоқ;

- орташа жә не ірі бизнестер ү шін қ ай жерде кадрлар мен капитал жинақ талса, экономиканың сол секторы болып шығ ады;

- қ ай жерде мемлекет ә рекеті немесе ірі жә не орташа бизнес тиімсіз болса, нарық тың сол секторындағ ы тауарғ а, жұ мысқ а жә не қ ызметке деген сұ ранымдарды қ анағ аттандырады;

- қ ай жерде бә секелі орта тұ рақ ты сақ талса жә не негізгі азық -тү лік пен азық -тү лік емес тауарлардың бә секелі бө лшек сауда бағ асының дең гейі қ алыптасса, экономиканың сол секторы болып саналады;

- ең бектің қ оғ амдық бө лінуін терең детеді жә не болымсыз шығ ынмен нарық тық инфрақ ұ рылымды жасауғ а мү мкіндік туғ ызады.

Шағ ын кә сіпкерліктің саяси мү ддесі мынағ ан саяды:

- болашақ тағ ы саяси жә не ә леуметтік тұ рақ тылық тың кепілі ретінде, орташа топты қ алыптастыратын кө здердің бірі болып саналады;

- кө рсеткен қ олдауынан бү гінгі кү ні бір нә тижеге жетіп, оны болашақ та ұ лғ айтуғ а ү міттенетін ә леуметтік топ секілді, нарық тық экономикағ а қ олдауды қ амтамасыз етеді.

Шағ ын кә сіпкерліктің мү ддесі мынағ ан саяды:

- ең бекке жарамды халық тың айтарлық тай бө лігін жұ мысқ а тартады жә не олардың экономикалық дағ дарыс жағ дайында тіршілік етуіне қ ол ұ шын береді;

- халық тың ең белсенді бө лігінің ділін ө згертіп, олардың ө з бизнестерін жасайды жә не олардың табысқ а жетулеріне мү мкіндік туғ ызады.