Табиғи сұрыпталу заңы немесе Дарвин заңын сипаттаңыз

Табиғ и сұ рыпталу табиғ и популяцияларғ а тә н ү деріс. Қ олдан сұ рыптауды адам ө з мү ддесі ү шін жү ргізеді. Ч. Дарвин теориясының пайда болуына тарихи алдын ала жағ дайлардың бірі XIX ғ асырдың басы мен ортасында Англиядағ ы ө неркө сіптік тө ң керіс болды. Сол кезде ауыл шаруашылық ө ндіріс тұ ң ғ ыш рыноктың талабына тез жә не тиімді жауап қ айтаруғ а ү йренді. Ү й хайуанаттарының жаң а қ олтұ қ ымдары жә не ө сімдіктер жаң а іріктемелері кө птеп шығ арылды. Сонымен бірге ө ндірушілер бір маусымда (керме аралығ ындағ ы мерзім - бір жыл) қ алағ ан белгілері бар жануарларды немесе ө сімдіктерді шығ аруғ а қ ол жеткізді. Бұ дан соң гү лдердің ғ ажап тү сі мен пішіндері сә нге айнала салысымен қ алағ ан белгілері бар толып жатқ ан ө сімдіктер кермелерден орын алды. Жылма-жыл орасан қ осымша салмак беретін ірі қ аралардың бірегей қ олтұ қ ымдары (қ олда бағ ылғ ан кездегі ересек дарақ тың салмағ ы 600-1000 келіге дейін жеткен) шығ арылды (8-кесте).

Сұ рыптау - бұ л адам басқ аратын эволюция. Сендер кестені талдау арқ ылы қ олдан сұ рыптаудың адам ә рекетінің нә тижесі екеніне кө з жеткізің дер. Адам қ андай да бір іріктемені (қ олтұ қ ымды) шығ ару ү шін пайдаланатын белгілер дарақ тардың жалпы тіршілікке бейімділігін едә уір тө мендете алады. Кө птеген қ олтұ қ ымды иттерде иммунитет ә лсіреп, ауруғ а кө бірек шалдығ ады. Алайда адам олардың ата тектерін тіршілікке бейімділік дә режесі бойынша емес, сыртқ ы бітім сапасы бойынша сұ рыптады. Мә дени ө сімдіктердің барлық тү рлері адам араласпаса, тіршілік ү шін кү ресте ө здерінің жабайы туыстарынан ұ тылады. Олар жеміс мө лшері немесе гү лінің сә нділігі, тағ ы басқ а белгілері бойынша сұ рыпталды. Адам жағ ымсыз белгілері бар есімдіктерді іс жү зінде кө беюден ү немі толық қ ағ ыс қ алдырады. Сү тті аз беретін сиырдан - тө л, аз жұ мырт- 8-кесте. Сұ рыптау тү рлерін салыстыру

қ алайтын тауық тан мол жұ мыртқ а алуды ойлағ ан зоотехник немесе сұ рыптамашы жағ дайының қ андай екенін елестетудің ө зі қ иын. Тек жағ ымсыз белгілері бар дарақ тарды қ атыстырмай, толық шығ арып тастау арқ ылы ғ ана ө те шапшаң жылдамдыкпен қ олдан сұ рыптауғ а мү мкіндік болады. Алайда жылдамдық, ү шін генетикалық дербестікті тө мендетіп алуғ а тура келеді. Ү й хайуанаттары қ олтұ қ ымының кепшілігі, кө птеген ө сімдік іріктемелері тә різді ө зара ойдағ ыдай жұ птаса (шағ ылыса) алады. Атап айтқ анда шағ ылыстырудан пайдалы сапалары ү йлескен жаң а қ олтұ қ ым немесе іріктеме калыптасады. (Мә скеулік кү зетші ит - қ аскыр ит пен сенбернарды шағ ылыстыру нә тижесі.)

Тұ қ ым қ уалау ө згергіштігі кезінде дарақ ө з туыстастарынан ғ ана ерекшеленіп қ оймай, осы ө згерістерді тұ қ ым қ уалауғ а береді. Ө згергіштіктің бұ л тү рі ағ заның тұ қ ым қ уалау белгілеріне қ атысымен байланысты. Ол еселену немесе мейоздың жү рісі бұ зылғ ан кездейсоқ ү рдістер нә тижесінде жә не жаң адан тұ қ ым қ уалау кө рініс берген кезде мутациялық езгеріс болады. Сондай-ақ ата-енелері жә не ата тектерінің гендері мен белгілері жаң адан ү йлескенде ү йлесімді (комбинативной) тұ қ ым қ уалау ө згергіштігі пайда болады.

Тұ қ ым қ уалау ө згергіштігінен басқ а модификациялық та ө згергіштік бар. Мұ ндай кезде езгеріс ДНҚ молекулаларына - гендер мен хромосомаларғ а қ атысы болмайды. Жаң а тұ қ ым қ уалау қ асиеттері пайда болады. Ата-енелерінде бұ рыннан бар жә не олардың ата тектерінщ гендері мен белгілері ұ рпақ тарында қ ұ рамаланғ ан болса, онда ол уйлесімді ө згергіштік болады.

Тұ қ ым қ уалау ө згергіштігінен басқ а модификациялық тұ қ ым қ уаламайтын езгергіштік те болады. Ондайда ДНҚ молекуласына - гендер мен хромосомаларғ а ә згерістің катысы болмайды. Ө згергіштік сұ рыптауғ а материал жеткізіп береді. Ө зірге тіпті бір тү р дарактарының ө згергіштігі болып тү рса да жыныстары жө не жастары бә рібір біркелкі болмайды. Демек жабайы табиғ атта дарақ тардың біреуі жақ сы, екіншілері нашар бейімделеді. Сө йтіп сұ рыптау қ айсысында тұ қ ым қ уалау сапасы жақ сы болса, сонымен бірге сапасы нашарларды жойып, дарақ тардың кө беюін сақ тап қ алады.