Гомологтік қатар заңы немесе Н.И.Вавилов заңына анықтама беріңіз.

Атақ ты орыс генетигі Н.И Вавилов Жер шарының бес континентінің мә дени ө сімдіктері жә не олардың жабайы тү рлерін ұ зақ жылдар бойы зерттеді. Осы зерттеулердің нө тижесінде, ол 1920 жылы тұ қ ым қ уалайтын ө згергіштіктің гомологтік катарлар заң ын ашты.

Бұ л заң ның мә ні мынада: Генотиптері жакын, шық қ ан тегі бір, туыстык, катынасы бар тү рлер мен туыстардың тү кым куалайтын ө згергіштігі ұ ксас келеді. Мысалы, астық тү қ ымдас ө сімдіктердің зерттелген 38 белгілерінің гомологтік катарлары карабидайда — 37, бидайда — 37, сұ лыда — 35, тарыда — 27, жү гері мен кү ріште — 32 ұ қ сас белгілері табылғ ан. Гомологтык қ атарлар заң ын ө сімдіктер селекциясында колданып, қ ант қ ызылшасының бір ұ рық тыкка негізделген сорттарын шығ арды. Н.И. Вавилов ө згергіштік тек гомологтық қ атарлары жакын ө сімдіктерде ғ ана емес, сонымен катар сү тқ оректілерде де кездесетінін кө рсетті. Мысалы, қ ысқ а саусақ ты белгі ірі қ ара малда, койда, итте жә не адамда, ал альбинизм белгісі барлық омыртқ алы жануарлар кластарында кездеседі. Гомологтық қ атарлар заң ы кө мегімен ә лі ғ ылымда белгісіз мутация тү рлерінін болуын алдын ала болжауғ а болады. Бұ л ө сімдіктердід жаң а сортта- рын жә не жануарлардың асыл тұ қ ымын шығ аруғ а мү мкіндік береді. Осы заң ньщ кө мегімен бү рын белгісіз болып келген катты бидайдың кү здік формасын болжап, ол бірнеше жылдан кейін Тү рікменстан жерінде табылды. Н.И. Вавиловтың пікірі бойынша, адамда туатын мута- циялар жануарларда да кездеседі. Шынында, жануарларда кездесетін кө птеген мутациялық ө згерістерді адамның тү қ ым қ уалайтын ауруының моделі ретінде қ арауғ а болады. Мысалы, иттерде жыныспен тіркесіп тұ қ ым қ уалайтын гемофилия ауруы болады. Тұ қ ым қ уалайтын тас керең ауруы тең із шошқ асында, тышқ андар мен иттерде болады. Сонымен гомологтік катарлар заң ы тұ қ ым қ уалау ө згергіштігінің жалпы заң дылығ ы бола отырып, селекция ү шін теориялык жә не практиканың маң ызы зоМә дени ө сімдіктердің шығ у орталық тарын анық тауғ а Н.И.Вавилов зор ең бек сің ірді. Ол дү ние жү зі бойынша экспедициялар ұ йымдастырып, мә дени ө сімдіктердің алуан тү рлері мен олардың географиялық таралу аймақ тарын зеріт-теді. Н.И.Вавилов мә дени ө сімдіктердің барлық географиялық аймақ тарғ а бірдей тарамайтынын жә не ә р дақ ылдың ө зінің шығ у орталығ ы болатынын анық тады.

Тұ қ ым қ уалаушылық пен ө згергіштік — бірімен-бірі қ атар жү ретін, бір жағ ынан бір-біріне қ арама-қ арсы, ө зара тығ ыз байланысты процестер.
Организмдердің тұ қ ым қ уалаушылығ ы мен ө згергіштігі туралы ғ ылымды генетика деп атайды (грекше " genetіkos” — шығ у тегіне тә н). Бұ л атауды 1906 жылы ағ ылшын биологы У.Бэтсон ұ сынды.
Тұ қ ым қ уалаушылық туралы алғ ашқ ы тү сініктер ежелгі дә уірде — Демокрит, Гиппократ, Платон жә не Аристотель ең бектерінде кездеседі. Гиппократ жұ мыртқ а клеткасы мен сперма организмнің барлық бө ліктерінің қ атысуымен қ алыптасады жә не ата-ананың бойындағ ы белгі-қ асиеттері ұ рпағ ына тікелей беріледі деп есептеді. Ал Аристотельдің кө зқ арасы бойынша белгі қ асиеттердің тұ қ ым қ уалауы тікелей жү рмейді. Яғ ни тұ қ ым қ уалайтын материал дененің барлық бө ліктерінен келіп тү спейді, керісінше, оның ә р тү рлі бө лшектерін қ ұ растыруғ а арналғ ан қ оректік заттардан жасалады.

Тұ қ ым қ уалаушылық сияқ ты ө згергіштік те барлық тірі организмдерге тә н. Ө згергіштік дегеніміз — организмнің бойындағ ы тү рлі белгілер мен қ асиеттердің сыртқ ы орта факторларының ә серінен ө згеруі, соғ ан байланысты ол жаң а белгі-қ асиеттерге ие болады немесе ө зінің кейбір белгі-қ асиеттерін жоғ алтады. Ө згергіштіктің екі тү рі бар, олар: 1) фенотиптік немесе тұ қ ым қ уаламайтын ө згергіштік, бұ ғ ан модификациялық ө згергіштік жатады; 2) генотиптік немесе тұ қ ым қ уалайтын ө згергіштік; бұ ғ ан мутациялық жә не комбинативтік ө згергіштіктер жатады.
Генотиптік ө згергіштік.Организмнің белгілері мен қ асиеттерінің ө згеруіне геннің немесе жасушадағ ы генетиаклық аппараттың басқ ада элементтерінің ө згеруіне байланысты. Мұ ндай ө згергіштікті мутация деп атайды. Кейбір жыныс жасушаларында пайда болатын мутация келесі ұ рпақ тарда да сақ талады. Мысалы, гомозиготалы ақ ү й қ ояндарынан қ ара тү сті ұ рпақ тарының ө сіп жетілуі. Генотиптік ө згергіштік кейде гендердің арасында болатын ә ртү рлі комбинацияларғ ада байланысты. Яғ ни гендер бір-бірімен орын алмастырғ анда жаң а белгілер мен қ асиеттер пайда болуы мү мкін. Мұ ндай ө згергіштікті комбинативтик ө згергіштік деп атайды. Мутациялық жә не комбинативтік ө згергіштік тек қ ана генотиптің ө згеруіне байланысты жә не ұ рпақ қ аберіледі. Сондық тан оларды генотиптік немесе тұ қ ым қ уалайтын ө згергіштік деп атайды.

12 Биологиялық ақ параттардың ү зіліссіздігі мен дискреттілік заң ы туралы сіздің пікірің із қ андай? Тұ қ ымқ алаушылық тың дискреттік қ асиеттерінің негізгі- тұ қ ымқ алаушылық тың хромосомалық теориясының жә не ДНҚ табиғ атының ашылуына байланысты қ ұ рылды. Бұ л бағ ытта ағ ылшындық биолог- ғ алым Томас Хант Морган жә не оның мектебі кө птеген ізденістер жү ргізіп, белсенді жұ мыс атқ арды. Басқ а жағ ынан алып қ арағ анда организмнің белгілері бойынша ген ә серінің биохимиялық табиғ атын зерттеу- генетиканың биологиялық табиғ атын зерттеу-генетиканың биологиямен байланыстылығ ын анық таудың алғ ы шарты болады, ө йткені онсыз биологиялық ақ параттардың ү здіксіздігінің мә нін ашу мү мкін емес еді.

Томас Хант Морган (1866-1945) Америкалық генетик. Алғ аш рет ө з зерттеулерінде жеміс шыбыны дрозофиланы (Drosofula melanogaster) пайдаланды. Морган ө з кызметкерлерімен бірігіп, тұ қ ым қ уалаушылық тың хромосомалық теориясын ашып, гендердің хромосомаларда орналасатындығ ын дә лелдеді. Нобель сыйлығ ының лауреаты (1933 ж.).

Тұ қ ым қ уалаушылық тың хромосомалық теориясы

Томас Морган жә не оның шә кірттері тіркес тұ қ ым қ уалауды зеріттеу бағ ытында жү ргізген тә жрибелерінің нә тижесін қ орытындылай келіп тұ қ ым қ уалаушылық тың хромосомалық теориясын жариялады. Теорияның негізгі қ ағ идалары:

 Тұ қ ым қ уалауда негізгі ролді хромосомалар атқ арады;

 Гендер хромосомалар бойымен белгілі кезекпен тізбектеле орналасады;

 Ә р геннің хромосомада нақ ты белгілі орында (локуста) орналасады; аллельді гендер гомологтық хромосомалар бірдей локустарда орналасады;

 Бір хромосомада орналасқ ан гендер тіркесу топтарын қ ұ райды;

 Гомологтық хромосомалардың арасында гендер мен алмасуы (кроссиговер) болуы мү мкін;

 Кроссиговер жиілігі гендердің арақ ашық тығ ына тура пропорционалды. Адамдың тұ қ ым қ уалаушылығ ын зерттеу ә дістері. Биохимиялық процестердің генетика тарихынан бақ ыланатындығ ын алғ аш зерттегендердің бірі Борис Эфрусси болды. Оның жұ мыстары белгілі бір заттар тү зілуінің бақ ылану процесі геннің морфологиялық белгілерімен тығ ыз байланысты болатындығ ын кө рсетті. Дискреттік заң мен биологиялық ақ параттардың ү здіксіздігі немесе Морган- Эфрусси заң ы зерттеудің осы екі бағ ытын кө рсетті. Бұ л бағ ыттар биологиялық ақ параттардың молекулалық клеткалық жә не организм дең гейіндегі ү зіліссіздік пен дикреттіліктігінен туатын қ азіргі генетика мен жеке-дара даму биологиясын қ алыптастырды.Егер жекеленген ген гү лдің тү сін анық тайтын болса, онда осы гендік детерминациясын іске асыру ү шін аз дегенде кө рсетілген гү л ө сімдік онтогенезінің процесінде қ алыптастыратындығ ын ұ мытпау керек. Мұ ның ө зі кө птеген гендер ә рекетінің геномдық жә не сол сияқ ты экологиялық ақ параттар онтогензінің процесінде қ алыптастыратындығ ын ұ мытпау керек. Мұ ның ө зі кө птеген гендер ә рекетінің геномдық жә не сол сияқ ты экологиялық ақ параттар онтогензіне сырттан енетін геномү стілік детерминациялық кө рініс. Геномдық детерминация идеясы тә уелсіз мозайкалық қ осындысынан тұ ратын организм туралы қ арапайым ұ ғ ымғ а қ арсы қ азіргі генетикалық маң ызды принциптері болып саналады. Биологиялық ақ параттар дискреттілігі келсек, оның қ асиеті эволюция заң ынан басқ а, гендер мен басқ а да ақ параттар кодталғ ан қ ұ рылымдық элементтерге ажырағ ан биохимиялық заң дармен ұ штасып жатады.

Сонымен, Морган- Эфрусси заң ы жай ғ ана эмпиризмдік қ орытындылау ғ ана емес, қ андай да бір себептермен теориялық биология заң дарының логикалық салдары да болып табылады.