Уоддингтон заңы

Организмнің тіршілік ә рекеті мен дамуын анық тайтын жү йелі-реттеушілік факторлары мен зат жә не энергия алмасу процестерін бақ ылайтын факторларын тірі жү йе мен қ оршағ ан ортадан келетін ақ параттар жиынтығ ының сигналы ретінде қ арауғ а болады. Сигналдардың қ андай ортадан келіп тү суіне байланысты оларды генетикалық (ішкі) жә не экологиялық (сыртқ ы) ақ параттар деп ажыратады. Тұ тастай алғ анда олар ашық жү йедегі тә різді, эволюция нә тижесінің қ ұ рамды бө лігі ретінде организмнің биологиялық ақ параттылығ ын қ ұ райды.Генетикалық жә не биохимиялық зерттеулер негізінде биологиялық ақ параттарды тасмалдаушы информатидтар немесе семантидтар деп аталатын заттар болатындығ ы анық талды. Оларғ а организмнің қ асиеті мен белгілерін анық тайтын жоғ арғ ы дең гейде маманданғ ан полимерлік заттар жатады. Информатидтерге нуклеин қ ышқ ылдары (ДНК, РНК) мен белоктар жатады.Информатидтер кө мегімен ақ параттарды тасмалдаушы олардың материкалық синтездеуі негізінде қ айта жаң ғ ырту жә не аналық клеткадан туынды клеткаларғ а немесе байланыстың басқ ада каналдары арқ ылы берілуі мү мкін. Бұ л арада ақ парат ДНК-дан ДНК-ғ а (репликация), ДНК-дан РНК-ғ а (транскрипция), РНК-дан ДНК-ғ а (керісінше транскрипция), РНК-дан белоктарғ а (трансляция) берілуі мү мкін. Кері трансляция, яғ ни қ ұ рылымдық ақ параттардың белоктан РНК-ғ а немесе ДНК-ғ а берілуі мү мкін емес, ө йткені организмдегі белок тү зілуі сияқ ты процестен тыс трансляция.Кә дімгі жағ дайда бастапқ ы информатидтер (ДНК) генетикалық ақ параттарды келесі ұ рпақ қ а жә не РНК-ғ а беру функциясын атқ арады. Аралық информатидтер (РНК) ақ параттарды ядродан рибосомаларғ а берілетін жә не арнаулы белоктар тү зілуін қ амтамасыз етеді. Белоктар тү зілуі ең соң ғ ы информатид ретінде организмнің қ асиеті мен белгілеріндегі генетикалық жә не экологиялық ақ параттардың жү зеге асырылуын қ амтамасыз етеді.Экологиялық ақ параттар бейімдеушілік ферменттері мен антидене тү зілуінде байқ алатын белокинформатидтерге адеквантты ә сер кө рсетеді. Жануарлардың кө птеген тү рлерінде экологиялық ақ параттар олардың біртұ тастығ ына қ амтамасыз ететін нерв жү йесі арқ ылы ә сер етеді. Бұ л арада ақ параттарды тасмалдаушылық ролін нейрондар атқ арады.ДНК қ ұ рылымында туындайтын спонтанды ө згерістерді (мутациялар) сыртқ ы ә серлер стимулдауы мү мкін. Егер ол ө згерістер ө лімге ә кеп соқ паса эволюциялық элементарлық материалы ретінде ұ рпақ қ а беріледі. Биологиялық популяцияларда рецессивтік, басың қ ы жағ дайдағ ы мутациялар резерві болады.Популяцияларда мұ ндай мутациялардың концентрациясы артса олар кө рініс береді.Теориялық биологияның негізін салушылардың бірі, ағ ылшын оқ ымыстысы Конрад Хэл Уоддингтон (1905-1975) тіршіліктің мә нін анық тау ү шін ақ параттар ұ ғ ымын енгізуді ұ сынады. Биологиялық ақ парат-нерв жү йесінің, қ ұ рылысын есте ұ стайтын организмнің қ ұ рылымдық информатидте онтогенездік дамуының тұ қ ым қ уалаушылық қ асиетінің таң басы, организмнің бастапқ ы даму программасын ДНК қ ұ рылымында кодталғ ан генетикалық ақ параттар жасайды. Даму барысында бұ л программағ а тұ қ ым қ уалаушылық ты анық тайтын меже дең гейінде жү ретін экологиялық ақ параттар қ абаттасады. Бұ л меже (шекара) реакция мө лшерін қ ұ рады, реакция мө лшерінің ө згерісі ДНК қ ұ рамына ә сер етуі ә бден ық тимал.Экологиялық ақ парат ұ ғ ымы сыртқ ы орта факторларының жануарлардың есте сақ тау қ абілетінен, яғ ни олардың, нерв жү йесінің еске сақ тау механизмінен жақ сы байқ алады.Температура, кү н мен тү ннің ауысуы, гравитация, жердің рельефі т.б. –организмнің онтогенездік талдауында ә сер ететін жә не экологиялық ақ параттың кө зі болып есептелетін биогеоценоздың басты факторлары. Экологиялық ақ параттың ерекше тобын организмнің даму барысындағ ы биотикалық факторлар атқ арады, мысалы ол жыртқ ыштар мен олардың қ ұ рбандары жә не насекомдар тозаң дандыратын ө сімдіктер мен оларды тозаң дандырушылар арасындағ ы ө зара қ арым-қ атынастардан кө рінеді.Экологиялық ақ параттардың кө зі жө ніндегі ұ ғ ымғ а организмнің дамуы мен метаболизм процесі барысында пайдаланатын энергиялық ресурстар кіреді. Экологиялық ақ параттар кө зіне аурулардың тарайтын кө здері, ә ртү рлі жарақ аттар мен ауытқ улар жә не улы заттар тә різді теріс ә серлі сыртқ ы факторлар жатады. Ақ параттық сигналдардың кө зі ү ш тү рлі себепке байланысты. Біріншіден, бұ л факторлардың бә рі генетикалық программаларды жү зеге асырудың жағ дайы ғ ана емес, организмнің одан ә рі дамып жә не тіршілік етуінің онтогенездік программаларының элементі.Екіншіден, генетикалық ақ параттар мә ні мен мағ ынасы жө нінен экологиялық ақ параттармен ө зара арақ атынастық та болуы мү мкін.

Ү шіншіден, экологиялық ақ параттар тарихи даму барысында табиғ и сұ рыптау механизмі арқ ылы генетикалық ақ параттармен бірігіп кетіп, оның белгісі ретінде кө рініс табуы мү мкін. Экологиялық ақ параттардың нерв жү йесінің есте сақ тау механизмі арқ ылы онтогенезге элементарлы механизм арқ ылы енуі-шартты рефлекстердің пайда болуы. Шартты рефлекстер-экологиялық ақ параттардің филогенезге енуінің мысалы. Экологиялық ақ параттардың ө згерістеріне сә йкес реакция нормаларының ө згерістерін қ амтамасыз ететін мутациялар ғ ана филогенезде тұ рақ талады. Сондық тан фидогенездік ө згерістер сұ рыптау бағ ытында жү реді, осығ ан байланысты экологиялық ақ параттар генетикалық ақ параттарғ а айналады.