Парэміялогія.Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя выслоўі. Перыфразы.

Нацыянальны характар, светаўспрыманне нельга зразумець, не пазнаёміўшыся з

прыказкамі, прымаўкамі і крылатымі фразамі. Фальклорныя сваімі вытокамі, яны

адлюстроўваюць шматвекавы вопыт народа, яго вобразнае бачанне свету, раскрываюць

духоўную культуру, выступаюць як своеасаблівы маральна-этычны кодэкс.

Прыказка - гатовае сінтаксіна аформленае выслоўе, якое заключае ў сабе важны

іншасказальны сэнс і змяшчае глыбокую філасофскую думку. Сэнс прыказкі, выражаны ў вобразнай форме, вынікае з літаральнага значэння слоў, але тыповасць з’яў, у ёй адлюстраваных, дае магчымасць ужываць прыказку па аналогіі ў розных жыццёвых сітуацыях. Звялікай хмары малы дождж бывае. Прыказкі – гэта мудрасць народа, якая назапашвалася стагоддзямі, у ім адбіўся багаты вопыт чалавека. Пад ляжачы камень вада не цячэ. Пугай абуха не пераб’еш.

Прымаўкі – маюць незавешаную сінтаксічную будову і выступаюць часткай выслоўя,

якое канчаткова афармляецца ў пэўнай сітуацыі маўлення, калі становіцца вядомым

аб’ект трапнай характарыстыкі. Жыве гарох пры дарозе; хто ідзе, той і скубе;

мякка сцеле, ды мулка спаць.

Вобраз, на якім заснавана прымаўка, часта мае эмацыянальна-экспрэліўную ацэнку:

ні млеўЮ, ні пацеў, а рот разявіў; паспееш з козамі на торг.

Маюць шмат агульнага з фразеалагізмамі, але большасць вучоных лічыць, што іх

трэба разбіраць асобна.

Крылатыя словы - шырока вядомыя выслоўі, якія прышлі ў мову з літаратурнай,

публіцыстычнай, навуковай крыніцы і “набылі крылы” – сталі вядомымі амаль

кожнаму чалавеку. Ёсць яшчэ порах у парахаўніцах. Гогаль. Чалавек – гэта гучыць

горда. Горкі. Я чалавек і нічшто чалавечае мне... не чуждо))) Менандр.

Калі крылаты выраз выраждае абагульненую думку ў сціслай і дасканалай форме, яго

называюць афарызмам. Маюць кантэкстуальная паходжанне і ўзнікаюць стыхійна, калі

яны вычляняюцца зтвора і пачынаюць існаваць самастойна. “каб сонца засланіць –вушэй

асліных мала”

Устойлівыя выразы са структурай члянення папалам на аснове такога паказчыка, як

наяўнасць у іх аўтара, або адсутнасць. Адсутнасць аўтара назіраецца ў прыказках,

прымаўках, якія з’яўляюцаа здабыткам народа, а ў навуцы аб’ядноўваюцца тэрмінам

парэмія. Другую частку сказаў-выразаў, аўтарамі якіх часцей за ўсё становяцца

вядомыя людзі (пісьменнікі, вучоныя) складаюць цытаты, афарызмы, ркылатыя выразы.

“Мой родны кут, як ты мне мілы...” Я. Колас

Першы тып даследуецца спецыяльнай дысцыплінай – парэміялогіяй, другі –

афарыстыкай. Прыказкі не заўсёды выразна адрозніваюцца ад прымавак, але ва

многіх выпадках крытэрыем адрознення служыць уласцівасць прыказак мець не прамое,

а пераноснае значэнне, абагульнены сэнс, самастойнае меркаванне, пэўнае

павучэнне (Вышэй ілба не скочыш), у той час прымаўкі ўжываюцца ў сваім прамым

значэнні, не маюць абагульненага пвучальнага сэнсу (Не ў службу, а ў дружбу).

Акрамя таго прымаўкі часта з’яўляюцца мастацкімі вобразамі, у якіх гарманічна

сумяшчаюцца праммое і пераноснае значэнні адпаведнага выразу.

Перыфраза – сэнсава непадзедьны выраз, які апісальна абазначае прадмет або

дзеянне, паказваючы адначасова яго адметнасць. Структурна перыфразы супадаюць са словазлучэннямі (бачыць вычыма памяць – успамінаць, жывы чалавечы струмень -

натоўп) або сказамі (Усюды мае сябры, камбайнёр і сталь яго вырыць…-П.Броўка).

Перыфраза найчасцей вынік індывідуальна-мастацкага бачання свету. Багаты сэнсавы

і эмацыянальны змест перыфразы робіць яе выразным стылістычным сродкам мовы

фальклору, мастацкай літаратуры і публіцыстыкі.

Сучасны стан і тэдэнцыі развіцця лексікаграфіі. Прадмет і задачы лексікаграфіі. Тыпы слоўнікаў: перакладныя, тлумачальныя, дыялектныя, арфаграфічныя і арфаэпічныя, сінонімаў, паронімаў, міжмоўных амонімаў і паронімаў, паралексаў, этымалагічныя, гістарычныя, тэрміналагічныя, марфемныя, эпітэтаў, мовы пісьменніка, анамастычныя, частотныя і інш. Змест слоўнікавага артыкула. Энцыклапедычныя і лінгвістычныя слоўнікі.

Лексікаграфія – гэта раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і практыкай

укладання слоўнікаў.

Лексікаграфія – прадукт многіх стагоддзяў. Яна ўзнікла ў сувязі с патрэбамі

грамадства і вядзе свой пачатак ад тых ранніх элементаў слоўнікавай працы, якія

зарадзіліся ў асяроддзі кніжнікаў яшчэ ў старажытныя часы. Да ліку такіх

першапачатковых элементаў лексікаграфінай дзейнасці, калі гаварыць у самых

агульных рысах, адносілася лексічная праўка царкоўных тэкстаў, сінанімічная

замена цяжкіх для разумення слоў у кнігах рэлегійнага зместу, тлумачэнне пры

дапамозе глос незразумелых слоў і цэлых выразаў.

Тэрмін “слоўнік” прыйшоў на змену больш старажытным тэрмінам “лексікон”, “азбукоўнік”,

“алфавіт”. У даслоўнікавы перыяд працамі, блізкімі да лексікаграфічных, былі

гласарыі. Са станаўленнем нацыянальнай літаратурнай мовы пачынаецца перыяд

развітой беларускай лексікаграфіі.

У лексіцы адбіваецца свет рэальных уяўленняў чалавека, і ўсебакова адлюстраваць

яе сучасны стан могуць слоўнікі самага рознага зместу, прызначэння і характару

вытлумачэння слоў. Галоўнае іх размежаванне – на э нцыклапедычныя(паняцці) і лінгвістычныя(змест).

Энцыклапедычныя падаюць звесткі пра з'явы, прадметы, падзеі, асоб, краіны і

многае іншае, раскрываюць змест не слоў, а названых імі паняццяў (Беларуская

Савецкая Энцыклапедыя 1969-1975).

У лінгвістычных слоўніках аб'ектам вытлумачэння выступае слова. Інфармацыя аб ім

падаецца ў самых розных аспектах у залежнасці ад прызначэння слоўніка. Самы

пашыраны тып – тлумачальны. Ён дае не толькі вытлумачэнне значэння слоў, але

часткова характарызуе з пункту погляду граматычнага і экспрэсіўна-стылістычнага.

Апісанне паходжання слова праз яго генетычнае супастаўленне з іншым словам як

зыходным, таксама рэканструкцыя яго першаснай формы праводзіцца ў этымалагічных

слоўніках. У групу гістарычных уваходзяць слоўнікі, у якіх паказана гісторыя

слова на аснове яго ўжывання ў помніках пісьменства мінулых этапаў развіцця мовы.

Граматычныя слоўнікі раскрываюць марфалагічныя асаблівасці слова. Вымаўленчыя

нормы замацоўваюцца ў арфаэпічных слоўніках. Структуру слова з пункту погляду

сучаснага стану мовы і гістарычнае пераразмеркаванне марфем адлюстроўваюць

марфемныя слоўнікі. Семантычнае, стылістычнае, фармальнае апісанне ўстойлівых

выразаў падаюць фразеалагічныя слоўнікі. Уяўленне пра слоўнае багацце і

індывідуальнае маўленне пісьменнтка, увасобленае ў форме мастацкага твора, даюць

слоўнікі мовы пісьменніка. Лексіку, якая абслугоўвае патрэбы якой-небудзь часткі

грамадства, укладаюць дыялектныя і тэрміналагічныя слоўнікі. Для разумення

іншамоўных слоў звяртаюцца да двухмоўных слоўнікаў. Арфаграфічныя даюць

правільнае, замацаванае нормамі арфаграфіі напісанне слоў і іх формаў (Бірыла,

Лепешаў). Слоўнік сінонімаў прадстаўляе сінанімічную лексіку. Слоўнік эпітэтаў

сістэматызуе і апісвае вобразныя азначэнні. Слоўнік паронімаў дае тлумачэнне

слоў, блізкіх па гучанні, але розных паводле значэння.