Кесте №50

Оқ ытудың интербелсенді ә дістерінің жіктелуі

(М.Новик бойынша )

Сонымен интербелсенді оқ удың /оқ ытудың келесідей ә дістеріне тоқ талуды жө н кө рдік: жоғ арыда кө рсетілген интербелсенді лекциялар мен семинар сабақ тары (практикалық сабақ тар), пікірталастар, рө лдік жә не іскерлік ойындар, case-study, тренингтер, компьютерлік оқ у/оқ ыту.

1. Пікірталас

Пікірталас – студенттердің аудиторияда немесе шағ ын топ ішінде нақ ты бір ө міршең ді проблема бойынша ө зіндік кө зқ арастары мен пікірлерімен алмасып, оларды дә лелдеп, ө зге позициялармен толық тыру ә рекеттері.

Қ андай да болмасын дамудың негізінде пікірлердің тоғ ысуы мен олардың қ арама-қ айшылық тары, олар туғ ызатын қ ақ тығ ыс пен даудамай жатады – бұ л диалектика заң дылығ ы. Бұ л заң дылық ә сіресе қ оғ амның ә леуметтік, саяси дамуы мен жеке адамның рухани жә не кә сіби ө суіне жан-жақ ты ық пал жасайды.

Пікірталас - оқ у/оқ ытудың тиімді тә сілдерінің бірі, ө йткені студенттер қ андай да бір ө міршең ді мә селе немесе проблеманы жан-жақ ты қ арастыру жә не талқ ылауда ө здерінің теориялық жә не практикалық білімдерін жинақ тап, оларды қ олдана отырып, ө з кө зқ арасын пайымдау мен тү йіндеуге, ө зге пікірлерді ескеруге жә не оларды ө з қ ажетіне пайдалануғ а ү йренеді.

Студенттер пікірталаста еркін қ арым-қ атынаста болып, ө з позицияларын қ алыптастыру жә не қ орғ ау, оларды ө зге пікірлермен салыстыру ә рекеттерімен айналысады. Сол арқ ылы олар демократиялық қ оғ амның басты ерекшелігі болып табылатын идеологиялардың қ ақ тығ ысуына белсенді тү рде араласады. Пікірталас студенттік аудиторияғ а ө мірдің шынайы проблемаларын ә келіп, оларды ә ртү рлі кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арастырады, ең тиімді шешімдерін табуғ а бағ ыттайды.

Лирикалық шегініс

Баяғ ыда Ү ргеніш ханы Сырым батырды мұ қ ату мақ сатында кенеттен оғ ан мынандай сауал қ ойғ ан екен: «Дау мұ раты не? Сауда мұ раты не? Қ ыз мұ раты не?»

Сонда Сырым жұ лып алғ андай: «Дау мұ раты – біту, сауда мұ раты – ұ ту, қ ыз мұ раты – кету!» деп жауап қ атқ ан екен.

Пікірталастың мақ саты жең у емей, ортақ бір мә мілеге келу, қ арастырылғ ан проблеманы шешу. Пікірталаста қ атысушылар жаң алық ашуғ а ұ мтылмайды, олар ө здері ү шін маң ызды бір пікір қ абылдайды. Ал бұ л пікір басқ а пікірлер мен кө зқ арастардың тоғ ысуы мен қ ақ тығ ысынан пайда болады. Алғ ашында қ андай да болмасын сипатта болғ ан ү йренушілердің пікірі талас пен сайыста келтірілген ө зге тұ жырымдардың ық палымен ө згереді, яғ ни олардың қ асиеттерін белгілі бір дә режеде қ абылдайды, ө зіне сің іреді.

Пікірталастың басты мақ саты - ә р ү йренушінің қ арастырылғ ан проблема бойынша ө зіндік пікір, кө зқ арасты қ абылдауы, бір байлам мен шешімге тоқ тауы. Мұ ндай проблеманың ғ ылымда, теория мен практикада нақ ты шешімі бар болғ андық тан, оны ү йренушілер аудиторияда тек ө здері ү шін ғ ана қ абылдайды.

Ә рине, оқ ытушы ү шін бұ л проблеманың шешімі ә у бастан белгілі, алайда ұ стаз студенттерді шешім қ абылдауғ а ә келетін ізденіс процесімен таныстыруды мақ сат тұ тады, оларды аяқ қ ы нә тижеге бағ ыттап, сол мә реге жетуге бағ ыттайды. Пікірталастың ө ту барысы оқ ытушы тарапынан алдын-ала жоспарлануы ық тимал, алайда оның нә тижесі алдын-ала белгіленуі міндетті емес, ө йткені пікір алмасу процесінде ә р ү йренушінің қ андай тоқ тамғ а келетіндігі беймә лім, уақ ытынан бұ рын жоспарлануы мү мкін емес нә рсе.

Пікірталас студентке бұ рнағ ы тә жірибесін тиімді пайдалану мен қ арастырылатын тақ ырыпты толық игеру мү мкіншілігін береді. Оқ ытушы пікірталаста ақ иқ атты дайын кү йде бермейді. Мә селенің дұ рыс-бұ рыстығ ы жө нінде студенттердің ө здері дә лелдер жинау мен келтіру, оларды жақ тау арқ ылы, қ арсы пікірлерді сараптау мен талдау арқ ылы, оларғ а қ арсы уә ж айту арқ ылы ө зіндік дербес пікір қ алыптастырады. Студенттер мұ нда басқ а пікірлермен санасып, ө здерінің икемділігі мен бейімшілдігін кө рсетеді. Топтық пікірталастар кері байланыс жасауғ а жақ сы мү мкіндік беріп, студенттердің мотивациясы мен қ ызығ ушылығ ын арттырады.

Оқ ытушы пікірталастың келесідей ережелерін қ адағ алауды талап етуі керек:

1. Пікірталаста тұ лғ аның жеке қ асиеттері сыналмай, тек пікірлер, кө зқ арастар мен пайымдаулар ғ ана сыналуы тиіс.

2. Пікірталаста басты мақ сат жең у емес – ақ иқ атқ а жету.

3. Басты этикалық ереже: басқ а пікірлермен келіспеуге болады, алайда оларды сыйлау керек.

4. Біреу сө йлегенде, оның сө зін бө луге болмайды.

5. Басқ а пікірлермен келіспеушілік болғ ан жағ дайда, оларғ а жалаң тү рде бағ а бергеннен гө рі («Бұ л дұ рыс емес!», «Бұ л қ ате ұ станым!», «Мен мұ нымен келісе алмаймын!», «Біздің пікір ғ ана дұ рыс!» деген тә різді), олардың мағ ынасы мен мазмұ нын айқ ындайтын сұ рақ тар қ ойғ ан орынды.

6. Пікірталаста икемділік пен бейімшілдіктің жоғ арғ ы дә режесін кө рсеткендер (яғ ни ө з пікірлерін басқ алардың позитивті де жағ ымды ық палы арқ асында ө згерте алатындар) жең іске жетеді.

7. Ақ иқ атқ а жету жолы біреу емес жә не олардың барлығ ы да тең дә режелі.

Пікірталасқ а 15-тен 30-ғ а дейін студенттердің қ атысқ аны тиімді. Оқ ытушының пікірталаста қ атысушы емес, ұ йымдастырушы рө лін орындайды: тө реші болмайды, студенттер пікіріне «дұ рыс» немесе «бұ рыс» деп бағ а бермейді. Оқ ытушы студенттерді белгілі бір кө зқ арасқ а ү йрету ү шін оларды сол пікірге бейімдеп, соғ ан қ арай бағ ыттайды.

Сонымен қ атар оқ ытушының «Пікірталас ойын емес, ол - ө мірдің ө зекті проблемалары бойынша даудамай» деген ұ ғ ымды ескере отырып, ө з позициясын жасырмауы орынды. Алайда бұ л жерде ол пікірталасқ а тікелей қ атынаспай, оның сә тті ө туі ү шін ө зін ерікті тү рде дауласудан шектеген жү ргізуші рө лін атқ арады. Ал жү ргізуші ө зінің позициясын ашық жарияламаса да, ө зіне қ андай кө зқ арастың жақ ын екендігін білдіре алады.

Студенттер оқ ытушыдан кез келген кө зқ арасты (позицияны, идеологияны) ұ стамдылық, тө зімділік жә не сыйластық тұ рғ ысынан қ алайша қ абылдауғ а болатындығ ын ү йрену керек. Олар пікірталастың демократиялық сипатта болуы тек сондай ұ станыммен байланысты екендігін ұ ғ уы қ ажет.

Кейде теледидарда біз ө зі жақ тағ ан позицияғ а қ арсы айтылғ ан ұ тымды дә лелді сабырлы тү рде қ абылдай алмағ ан жү ргізушілердің кү йіп-пісіп, пікір білдірушінің сө зін бө летіндігін кө ріп жатамыз. Бұ л - пікірталасты сә тсіз тұ рғ ыдан жү ргізу ү лгісі.

Ұ стаз пікірталаста шә кірттерін ө з позицияларын нақ ты айқ ындап, оларды тың даушыларғ а жеткізіп, дә лелдей білуіне ү йренуге шақ ырады. Ол студенттерге ақ иқ атты дайын кү йінде ұ сынбай, оны қ алайша іздеп тауып, қ орғ ауғ а болатындығ ын кө рсетеді.

Лирикалық шегініс

Ақ иқ ат немесе жең іс

- Молдеке, тезірек жү рің із! Шайханада еліміздің барлық данышпандары пікірталас ө ткізу ү шін жиналыпты. Сізге шынымен-ақ бұ л жарыста кімнің жең іп, кімнің ақ иқ ат сө зін сө йлейтіндігі қ ызық емес пе?!

- Жарыстарғ а келетін болсақ, мағ ан олардың ішінен бө дене тө белесі мен аламан бә йге ұ найды. Ал ессіз пікірталаста ақ иқ аттың тууы екіталай. Бұ л ү шін барлық пікірсайысты доғ ару керек, ө йткені ақ иқ ат еш дә лелдеуді қ ажет етпейді. Ал пікірсайысшылар ақ иқ атты іздеп жү рген жоқ – оларғ а тек жең іс қ ана керек. Олардың таласы барғ ан сайын ө рби тү седі, бұ л «данышпандардың» барлығ ы да басқ аларды жең бей тыншымайды, - деген екен Қ ожекең.

1.1 Пікірталастың ережелері

Пікірталас басында студенттермен бірлесіп ұ станатын ережелерді анық тап алғ ан дұ рыс. Бұ л ережелер ө зара сыйласымдық, тө зімділік, жанжалдардың алдын алу, тың дай білу, ортақ шешім қ абылдау идеялары тұ рғ ысынан қ ұ растырылуы керек. Сондай ережелер ү лгі ретінде тө менде келтіріледі:

1. Ә рбір қ атысушыда ө з пікірін айту мү мкіншілігі болуы керек.

Ү йренушілер ә рқ ашан да (топ ішінде, пікірсайыс кезінде) ө з ойларын ортағ а салып отыруы керек, ө йткені пікірталастың нә тижесі сан-алуан, сан қ илы пікірлердің тоғ ысуынан пайда болады.

2. Тың дай білу керек.

Топ ішінде жақ тастардың да, басқ а топтардағ ы қ арсыластардың да пікірлерін мұ қ ият тың дай білу керек.

3. Біреудің сө зін бө луге болмайды.

Жақ тастардың да, қ арсыластардың да сө здерін бө лмеу керек. Бұ л мә селеге пікірталасты жү ргізуші асыра ден қ оюы керек.

4. Ү йренушілерге ой шақ ыру немесе дә лелдерді жинақ тау ү шін уақ ыт беріп отыру керек.

Мә селен, ә рбір 10-15 минуттан кейін пікірталасты тоқ татып (2-5 минутке), студенттерге ө з ойларын немесе дә лелдерін пысық тау, толық тыру мү мкіндігін беру керек.

5. Пікірталас кезінде бастапқ ы пікірді ө згерту мү мкіндігі беріледі.

Ү йренушілердің ө з пікірін пікірталастың аяғ ына дейін ұ стануы міндетті емес. Керісінше, пікірлерін ө згерту арқ ылы олар ө здерінің икемділігін, ойларының ұ шқ ыр екендігін аң ғ артады. Мұ ндай ә рекеттерді «сатқ ындық» деп санаудың қ ажеті жоқ, ө йткені пікірталастың басты мақ саттарының бірі - ө згеру мен бейімделу екендігін ұ мытпау керек.

Пікірталас ү йренушілерде келесідей біліктерді дамытады:

- ө зіндік пікір қ алыптастыру;

- ө з пікірін қ уаттайтын нақ ты дә лелдер келтіре білу, олардың ө міршең ді, нанымды жә не ұ тымды болуын қ адағ алау;

- пікірлердің айырмашылығ ын аң ғ ару;

- басқ алардың пікірімен санасу, оны сыйлау;

- басқ алардың ө зің мен келіспейтіндікті кө ріп, олармен келісім жә не мә мілеге келу керектігін тү сіну;

- ө з пікірін ө згерте білу, басқ а пікірлерді ұ станудан «ұ ялмау», қ аймық пау, басқ аларғ а бейімделе білу;

- таң дау жасап, шешім қ абылдау.

Студенттердің топтары арасындағ ы пікірталастарды межелік немесе аралық бақ ылауды (емтиханды) алмастыратын бақ ылау нысаны ретінде де қ олдануғ а тұ рарлық.

1.2 Пікірталаста назар аударатын маң ызды мә селелер

1. Тақ ырып

Пікірталаста қ арастырылатын тақ ырып (мә селе) ә леуметтік маң ызы бар ө зекті проблема болуы тиіс. Бұ л мә селе қ атысушыларғ а белгілі бір дә режеде таныс болып, олардың қ ызығ ушылығ ын тудырып, мү дделеріне сә йкес келуі керек. Бұ дан басқ а жағ дайда студенттердің бұ л мә селе бойынша қ ызу талқ ы мен талас жү ргізуі екіталай.

Тақ ырып бинарлы сұ рақ тү рінде келтірілуі керек. «Бинарлы сұ рақ» дегеніміз бір-біріне қ арама-қ арсы екі жауап беруге болатындай сұ рақ.

2. Сұ рақ тар

Пікірталаста талқ ылау ү шін алдын-ала сұ рақ тарды дайындап алғ ан дұ рыс, ө йткені пікірталастың қ алайша ө рбитіндігі кө п жағ дайда осығ ан байланысты болады. Сұ рақ тар пікірталасты дамытуғ а бағ ытталуы керек, сол себепті де оларда даулы тұ жырымдар, кең інен тарағ ан тү сініктерге сә йкес келмейтін ұ йғ арымдар болуы керек. Сол арқ ылы пікірталас жанданады, қ атысушылар сыни тұ рғ ыдан ойлауды ү дете тү седі, пікірталасқ а қ атысушылар санын да осылайша ө сіруге болады.

3. Пікірталастың жоспары

Пікірталас жоспары (сценарийі) алдын-ала дайындалады. Онда талқ ылауғ а ұ сынылғ ан сұ рақ тар келтіріліп, пікірталасқ а қ атысушылардың мақ саттары, қ андай техникалық (слайдтар, диафильмдер) жә не кө рнекі қ ұ ралдар (плакаттар, диаграммалар) қ олданатындығ ы кө рсетіледі.

Сценарийде пікірталасты ү ш кезең де жоспарлағ ан орынды:

1) Берілген сұ рақ ты талқ ылау, ө зіндік позицияны таң дап алу жә не айқ ындау.

Сценарий ә детте жү ргізушінің (оқ ытушы немесе студент) алғ ы сө зімен басталады. Мұ нда ол тақ ырыптың таң далуын негіздеп, оның ө зектілігіне, пікірталаста қ атысушылардың мақ саттарына тоқ талады, пікірталас ережелерін қ атысушылардың есіне салады. Осыдан кейін пікірталастың сұ рағ ы тақ тағ а жазылады да, қ атысушылар алдымен жеке, содан кейін жұ ппен немесе шағ ын топ ішінде ой қ озғ ап, ө з пікірлерін ортағ а салады. Бұ л кезең де қ атысушылар позиция таң дап, оны негіздеп алуы керек.

2) Пікір таластыру.

Қ атысушылар кө зқ арастары бойынша екі немесе одан да кө п топтарғ а бө лінеді. Топтар ө з дә лелдерін айқ ындап, спикерлерді таң дап, қ арсы жақ қ а қ ойылатын сұ рақ тарды қ арастырады. Пікірталас келесідей тә ртіппен жү ргізіледі:

- Ә р топтан спикер сө з сө йлейді.

- Оғ ан басқ а топтардан сұ рақ тар қ ойылады.

- Жауап берілгенде, пікірталасқ а топтың басқ а да мү шелері қ атысады.

3) Ой-толғ аныс.

Пікірталас аяқ талғ аннан кейін студенттер ө з ойларын ортағ а салып, талқ ылауы керек. Содан кейін оларды жазбаша келтіріп, оқ ытушығ а ө ткізеді.

4. Пікірталасқ а дайындық.

Қ атысушыларпікірталастың тақ ырыбын алдын-ала біліп, оғ ан жан-жақ ты дайындалуы қ ажет. Ол ү шін келесі ә рекеттерді атқ арғ ан орынды:

- пікірталас жү ргізу мә дениетімен жә не оның ережелерімен танысу;

- проблеманы зерттеу, оның терминологиясымен танысу;

- қ ажетті ә дебиетті зерттеу;

- мамандармен сұ хбаттасу;

- ә ртү рлі кө зқ арастарды сараптау, оларды салыстыру;

- ө з позициясын айқ ындау, оның ұ тымды жақ тарын анық тау, дә лелдер жинақ тау.

5. Жү ргізуші

Пікірталасты оқ ытушы немесе студенттер жү ргізеді. Жү ргізуші пікірталастың тақ ырыбын жақ сы мең геруі қ ажет, ө йткені ол даулы мә селелер туындағ ан мезеттерде барлығ ы да келісетіндей беделді ү кім айтуы керек.

Жү ргізуші пікірталасты талқ ыланатын сұ рақ пен бастап, оғ ан қ ысқ аша комментарий береді, сол арқ ылы қ атысушыларды пікірталасқ а шақ ырады. Пікірталас барысында ол қ атысушыларғ а сұ рақ қ ойып, талқ ылауды қ ажетті бағ ытта қ алдырып отырады: қ атысушылар тақ ырыптан немесе регламенттен ауытқ ып бара жатқ анда оларды пікірталас аумағ ында қ алдыруғ а ұ мтылады.

Алайда жү ргізуші қ арсы жақ тардың пікірлеріне бағ а беретін тө реші болмауы жә не пікірталастың басты тұ лғ асына айналып кетпеуі керек., Оның басты міндеті – барлық студенттерді пікірталасқ а қ атыстыру. Сол себепті де жү ргізуші сұ рақ қ ойып, қ атысушыларды қ уаттап, олардың назарын тақ ырыптың ең қ ызық ты ә рі ө німді жақ тарына аударып, қ арама-қ арсы пікірлерді ұ штап, аудиторияның белсенділігін жоғ арғ ы дең гейде ұ стап отыруы керек.

Пікірталасты тақ ырып ауқ ымында қ алдыру ү шін жү ргізушінің келесідей ережелерді қ адағ алағ аны орынды:

- Айтылғ ан пікірді айқ ындау, нақ тылау («Қ андай мағ ынада айтып тұ рсыз? Мысал келтіре аласыз ба?).

- Бағ ыт-бағ дар беру, қ олдау кө рсету (Бұ л қ алайша болғ ан еді? Неліктен олай деп ойлайсыз?).

- Басқ а пікірлерге жү гіну (Сіздің айтқ аның ыз алдың ғ ы пікірмен қ алайша ұ штасады? Сіз алдың ғ ы кө зқ араспен келісесіз бе?).

- Белсенділендіру (Сіз бұ л туралы не ойлайсыз? Сіздің айтайын деп тұ рғ аның ыз қ андай мә селе? Бұ л мә селе Сіздің пікірің ізге қ айшы емес пе?).

- Қ иындық тудыру (Мына мысал туралы не айтасыздар? Ал егер Сіздің бұ л пікірің ізбен келіспейтін болсақ қ айтесіз?).

6. Сө йлеушілер

Сө йлеушілердің пікірталастың ережелерін қ атаң тү рде ұ станып, ө з ұ станымдарын жақ тап, қ арсы жақ қ а дә лелді тү рде сын айтуы ү шін оларғ а келесідей біліктерді мең геру керек:

- қ арсыластарының кө зқ арасын жақ сы тү сініп, оны дұ рыс баяндай білу;

- ө з позицияларының ұ тымды жақ тарын нақ ты білу;

- ө з пікірлерін басқ аларғ а нанымды ә рі сенімді тү рде жеткізе білу;

- қ атысушылардың қ андай мә селелер бойынша келісімді екендігін нақ тылап, дау туғ ызатын жә йттерді айқ ындай білу.

7. Пікірталасты қ орытындылау жә не бағ алау.

Пікірталасты қ орытындылау - оның тиімділігінің айғ ағ ы. Сол себепті де пікірталас соң ында қ атысушылардың қ орытынды пікірлеріне тоқ талып, проблема шешудің ең тиімді жолдары қ ысқ аша сарапталады. Бұ л жерде жү ргізушіге кейбір пікірлердің осал жақ тарына (кемшіліктеріне) тоқ талуына болады.

Талқ ылау барысында жиі келтірілген жә не ұ тымды пікірлерге де талдау жасалады. Мұ нда ұ станымдардың мазмұ ны, терең дігі мен ғ ылымилығ ы, дербестігі, дә лелдердің ұ тқ ырлығ ы, терминдер мен тү сініктердің қ олданысы сарапталады, қ атысушылар ө з ә рекеттері мен кө зқ арастары жайлы ә ң гіме қ озғ айды. Студенттер пікірталаста келтірілген дә лелдер мен оларғ а қ арсы айтылғ ан уә ждерге қ айта оралып, оларды толық тыру мү мкіншілігін алады. Бұ ғ ан қ оса олар тақ ырыптан ауытқ ып, пікірталас барысында туындағ ан басқ а да мә селелерді талқ ылауғ а ұ сынады.

Талқ ылау соң ында студенттер ө з ойларын эссе немесе басқ а да жазбаша тү рде жеткізуі керек. Олардың идеялары мен ұ сыныстары пікірталас ә дістемесін жақ сарту ү шін қ олданады.

1.3 Пікірталас тә сілдері

«Торлы талқ ылау» немесе Қ айшыланғ ан пікірталас

1) Екі жақ ты шешімі бар проблеманы келтіргеннен кейін, оқ ытушы студенттердің осы мә селе тө ң ірегіндегі ө з ойларын қ ағ азғ а тү сіріп алып, ө з кө зқ арасын айқ ындауын сұ рауы керек.

Бұ л жерде студенттер «Т-кестесін» қ олданғ аны орынды. Олар оқ ытушы ұ сынғ ан проблема (немесе сұ рақ ты) жазып алғ аннан кейін дә птерін екіге бө ліп, сол жақ бағ анғ а бірінші кө зқ арасты жақ тайтын, ал оң жақ тағ ы бағ анғ а екінші кө зқ арасты негіздейтін дә лелдерді келтіреді. Осыдан кейін олар ө здерінің қ ай позицияны жақ тайтындығ ын кестенің астына жазып қ ояды.

Ә лемдік дағ дарыстың салдары Қ азақ стан экономикасының дамуын бә сең детеді ме?

Бә сең детеді Бә сең детпейді

______________________________________________________________________

- Қ азақ стан экономикасы шикізат - Қ азақ стан экономикасы ә лемдік нарық тың

шығ аруғ а бағ ытталғ ан толық қ анды мү шесі емес

- Қ азақ стан экономикасы 80%-ке - Қ азақ станда бағ алы қ ағ аздар нарығ ы

Ресеймен байланысты қ алыптаспағ ан

- Қ азақ станда алтын қ оры жеткілікті - Қ азақ стан экономикасында ә лі де

мө лшерде нарық тың ө зін-ө зі регуляциялау

- - Ө кіметтің шаралары экономиканы механизмі қ алыптаспағ ан

тығ ырық тан алып шығ ады

Ұ станғ ан позициям: Ә лемдік дағ дарыстың салдарынан Қ азақ стан экономикасы ө з

дамуын бә сең детпейді.

2) Осыдан кейін студенттер ү ш ү лкен топқ а бө лінеді: бірінші пікірді ұ станғ андар, екінші ұ станымды жақ тағ андар жә не «Екеуі де мү мкін» деген кө зқ арастағ ылар.

3) Пікірлестер тобында студенттер ө з кө зқ арастарын дә лелдейтін тұ жырымдарды талқ ылап, дә лелдердің тізімін жасайды.

4) Ә рбір топ бү кіл топ атынан сө йлейтін спикерді таң дайды.

5) Осыдан соң топ спикерлері кезекпен ө з дә лелдерін аудиторияғ а белгіленген уақ ыт ішінде (мә селен, 2 минут) жеткізеді.

6) Спикер сө йлеп болғ ан соң, қ арсы жақ тардың сұ рақ қ оюына болады, оларғ а жауапты барлық топ мү шелері береді.

7) Осылайша ү ш топ та ө з дә лелдері мен уә ждерін келтіргеннен кейін қ арсыластар проблема жө нінде ө з ойларын жазбаша келтіреді (мә селен, эссе тү рінде).

Пікірталастың ережелері:

- біреу (мысалы, спикер) сө йлегенде, оның сө зін бө лмеу керек;

- қ арсы жақ тың кө зқ арасына жағ ымсыз тұ рғ ыдан сын жә не пікір айтпау керек («дұ рыс емес!», «келіспейміз!», «жалғ ан!», «біздің ойымыз ғ ана дұ рыс!» деген сияқ ты);

- егер келіспейтін жағ дай болса, қ арсы жақ тың кө зқ арасын айқ ындайтын сұ рақ қ ою керек.

Пікірталас соң ында студенттерден «Қ ай жақ жең ді?» деп сұ рауғ а болады. Егер студенттер жең істі біреуге беретін болса, онда оларды келесідей тү сініктерге алып келу керек (мысалы, сұ рақ қ ою арқ ылы):

- пікірталас - ақ иқ атқ а жетудің тиімді тә сілі;

- пікірталас ә ркімнің ө з кө зқ арасын айқ ындауғ а зор мү мкіншілік береді;

- пікірталаста жең ілгендер болмайды: бә рі де ұ тыста болады.

(Бұ л тә сіл «Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Бірлескен оқ у. «Сыни ойлауды оқ у мен жазу арқ ылы дамыту» жобасы ү шін ә зірленген V- қ ұ рал. - Алматы, 1998» кітабы бойынша келтірілді).

Диспут формасындағ ы пікірталас

Пікірталасқ а дайындық

Пікірталасқ а дайындық ты бірнеше кү н бұ рын бастағ ан жө н. Студенттер оқ ытушы ұ сынғ ан проблема (тақ ырып) бойынша келесі ә рекеттерді атқ арады:

1. Кө зқ арастары бойынша бө лінеді.

Студенттер пікірталас тақ ырыбы белгіленген сабақ та ө з кө зқ арастары бойынша қ арама-қ арсы позиция ұ станатын екі топқ а қ олдарын кө теру арқ ылы бө лінеді. Топтар ү шеу де болуы ық тимал: мұ ндайда ү шінші кө зқ арас «мү мкін» немесе «дербес пікір» деген позиция ұ станады.

Оқ ытушы пікірталас тақ ырыбы бойынша ә р топты бірнеше сұ рақ қ а жауап беруге міндеттейді. Бұ л ү шін ұ стаз студенттерге алдын-ала сауалдар тізімін береді.

2. Топтар жиналыс ө ткізіп, онда команда капитанын сайлап, жұ мыс жоспарын айқ ындайды.

3. Топтар ө з кө зқ арастарын айқ ындайтын қ ысқ аша тезистер дайындап, олармен қ арсы топты таныстырады.

4. Студенттер пікірталасқ а жекелей дайындалады: ақ парат кө здерімен жұ мыс жасайды, оқ ытушы ұ сынғ ан сұ рақ тарғ а жауап іздейді, дә лелдер жинақ тайды, ө з кө зқ арастарын негіздеп, ұ штайды.

5. Студенттер бір пікір ұ станғ ан топтар қ ұ рамында ө з кө зқ арастарын жан-жақ ты пысық тайды.

Диспутты ө ткізу

1. Кіріспе

- Жү ргізуші пікірталасты ашып, оның тақ ырыбы мен мақ саттарын хабарлап, оларғ а тү сініктеме береді.

- Пікірталаста сарапшылар (немесе тө решілер) алқ асын да сайлауғ а болады. Олардың қ атарына оқ ытушылар, мамандар, пікірталасқ а қ атынаспайтын студенттер кіреді. Сарапшылар пікірталастың жең імпазын анық таумен айналыспай, пікірсайыста туындауы мү мкін мә селелерді шешіп, ережелердің қ адағ алануын бақ ылайды.

- Жү ргізуші пікірталасқ а қ атысушы жақ тарды кө рермендерге таныстырып, пікірталас ережелері мен регламентін жариялайды. Осыдан кейін ол сө з сө йлеу ретін анық тайды (жеребе тастап, немесе алдымен сө зді қ андай да болмасын кө зқ арасты жақ таушыларғ а береді: мұ ндайда қ арсы шығ ушылар сө з кезегін екінші болып алады).

2. Бірінші позицияны жақ таушылардың сө зі

- Алдымен бірінші позицияны жақ таушы (шешен, спикер) сө йлеп, топ пікірін белгіленген уақ ыт аумағ ында (мә селен, 3 минут) келтіреді, оны тү сіндіреді, дә лелдейді.

- Оның сө зінен кейін екінші пікірді жақ таушылар сұ рақ тар қ ояды да, спикер берілген сұ рақ тарғ а жауап береді.

- Келесі кезек қ арсы кө зқ арас ұ станғ ан жақ қ а беріліп, оның ө кілі бірінші жақ тың позициясының кемшіліктері мен олқ ылық тарына тоқ талып, олардың кө терген проблемасы бойынша басқ а шешім ұ сынып, қ арсыластарына тағ ы да сұ рақ тар қ ояды (бұ л ә рекетке уақ ыт азырақ беріледі, мә селен, 2 минут).

- Бірінші кө зқ арасты ұ станушылар ө з позициясын нақ тылай тү сіп, сұ рақ тарғ а жауап береді (2 минут).

3. Екінші позицияны жақ таушылардың сө зі

- Енді тура сол ретпен екінші позицияны жақ таушы (шешен, спикер) сө йлеп, ө з пікірін белгіленген уақ ыт аумағ ында (3 минут) тү сіндіреді жә не дә лелдейді.

- Оның сө зінен кейін бірінші пікірді жақ таушылар спикерге сұ рақ тар қ ояды да, спикер берілген сұ рақ тарғ а жауап береді.

- Кезек бірінші кө зқ арас ұ станғ ан жақ қ а беріліп, оның ө кілі қ арсы жақ тың позициясына тоқ талып, солардың кө терген проблемсы бойынша басқ а шешім ұ сынып, қ арсыластарына тағ ы да сұ рақ тар қ ояды (2 минут).

- Екінші кө зқ арасты ұ станушылар ө з позициясын нақ тылай тү сіп, сұ рақ тарғ а жауап береді (2 минут).

4. Екі позицияны айқ ындайтын сұ рақ тар

- Пікірталасқ а қ атысушы екі жақ бір-біріне ұ станымдарын нақ тылайтын сұ рақ тар қ ойып, оларғ а жауап береді.

- Бұ л ә рекетке 3-5 минут берген орынды. Ә р команда сұ рақ тарғ а дайындалуғ а мұ рсат алғ андығ ы да дұ рыс болады. Олар бірлесе отырып, ө з жауаптарын талқ ылап, ө з араларынан кімнің сө йлейтіндігін белгілейді.

5. Позицияларды қ орытындылау

- Қ арсы жақ тарғ а соң ғ ы сө з беріледі. Берілген уақ ыт ішінде (мә селен, 3 минут) ә рбір жақ кезекпен ө з позициясы бойынша соң ғ ы дә лелдер мен уә ждерін келтіреді.

- Пікірталас барысында топтардың ұ станымдары қ арсы жақ тың ық палымен ө згерістерге ұ шырауы ық тимал (мү мкін мұ ндай ө згерістерді міндетті тү рде талап ету керек те болар, ө йткені бейімделу мен ө згеру - пікірталастың басты мақ саттарының бірі).

6. Пікірталасты қ орытындылау

- Жү ргізуші сарапшылар алқ асына сө з береді. Сарапшылар даудың қ алай ө ткендігі жайлы ө з пікірлерін келтіріп, ә р жақ тың позициясына тоқ тап, оларғ а бағ а береді.

- Жү ргізуші пікірталастың қ алай ө ткендігін қ орытындылайды. Ол жең імпазды анық тау ісімен айналыспай, пікірталастың ө з мақ сатына жеткен-жетпегендігі туралы сө з қ озғ айды.

7. Пікірталасты бағ алау

- Студенттер ауызша пікірталастың қ алай ө ткендігі туралы ө з ойларымен бө лісіп, пікірталасқ а жә не ө з ә рекеттеріне бағ а береді. Осыдан кейін олар ө з пікірлерінің дискуссия барысында қ аншалық ты ө згергендігі туралы жазады. Диспутты бағ алау бойынша студенттерге келесідей тапсырмалар беруге болады:

- Пікірталас қ алай ө тті? Ол Сізге ұ нады ма?

- Пікірталаста не нә рсеге ү йрендің із?

- Ө з ә рекеттерің ізді қ алайша бағ алайсыз?

- Пікірталаста қ ай кө зқ арас ұ станғ андар жең іске жетті деп ойлайсыз?

- Пікірталастың ө ту барысы бойынша қ андай пікірлерің із немесе ұ сыныстарың ыз бар?

- Келесі пікірталаста қ андай мә селелерге назар аудару керек деп ойлайсыз?

Интернет материалдары бойынша

«Бұ рыштар» пікірталасы

1. Оқ ытушы тақ ырып бойынша екі немесе одан да кө п баламалы шешімдері бар проблеманы анық тап, оларды жариялағ аннан кейін студенттерді шағ ын топ қ ұ рамында осы мә селені «Ой қ озғ ау» тә сілін қ олдана отырып талқ ылауды ұ сынады.

2. Оқ ытушы студенттерге кө зқ арастардың бірін таң дап, ү ш минут ішінде ұ станғ ан позицияларды дә лелдейтін аргументтерді жазуды тапсырады.

3. Бірінші кө зқ арасты ұ станғ ан студенттер аудиторияның бір бұ рышына, басқ а пікірді жақ тағ андар екінші бұ рышына, ал енді ү шінші немесе тө ртінші позицияны таң дағ андар бө лменің басқ а бұ рыштарына барып тұ рады.

4. Оқ ытушы талқ ыланып жатқ ан проблема бойынша алдын-ала дайындағ ан мә тінді (мақ ала, лекция, ғ ылыми монография, т.б.) студенттерге таратып береді. Студенттер шағ ын топ ішінде мә тінді ө зара бө ліп, ө здерінің позициясын қ уаттайтын дә лелдер іздейді. Ә р топтан 1-2 студент осыдан кейінгі пікірталаста топ пікірін білдіретін спикер (шешен, сө йлеуші) болып таң далады.

5. Топтарғ а кезекпен сө з беріледі. Спикерлер 1-2 минут аралық та ө з топтарының позицияларын айқ ындайды.

6. Енді сө з топтардың басқ а да мү шелеріне беріліп, олар да пікірталасқ а араласады. Топтарды пікірталасқ а ынталандыру ү шін оқ ытушы тарапынан студенттерге келесідей сұ рақ тар қ ойғ ан орынды: «Неліктен бірінші топтың мү шелері ү шінші топтың кө зқ арасын қ абылдамады?», «Сіздер екінші топтың қ андай пікірімен келіспейсіздер?», «Неліктен бірінші топтың студенттері сіздерді ө з кө зқ арасына иландыра алмады?», «Неліктен сіздер ө з позицияларың ызғ а ө згеріс енгізбедің іздер (енгіздің іздер)?».

7. Пікірталас кезінде студенттерге олардың ө з кө зқ арастарын ө згертіп, басқ а топтарғ а ауыса алатындығ ын ескерту керек. Оқ ытушы тіпті студенттерді ө з пікірлерін ө згертуге ынталандыру керек. Бұ л жә йт олардың ойлану жұ мысына қ ызу тү рде қ атысқ андығ ын жә не ойлау икемділігінің жоғ ары дең гейін кө рсетіп, топтың басқ а мү шелерінің жауапкершілігін кө тереді: олар жақ тастарынан айрылып қ алмау ү шін пікірталаста дә лелді болуғ а тырысады.

8. Пікірталас соң ында ә рбір топқ а ө з позициясын қ ысқ а тү рде (1 минут) басқ алардың алдында ауызша тұ жырымдау мү мкіндігі беріледі (спикерлер сө йлеп болғ аннан соң оларғ а сұ рақ тар қ ойылмайды).

9. Пікірталас аяқ талғ аннан кейін оқ ытушы студенттерге ө з ұ станымдарын эссе тү рінде жазбаша келтіруді тапсырады.

(Бұ л тә сіл «Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Бірлескен оқ у. «Сыни ойлауды оқ у мен жазу арқ ылы дамыту» жобасы ү шін ә зірленген V- қ ұ рал. - Алматы, 1998» кітабы бойынша келтірілді).

«Академиялық даудамай» пікірталасы

1. Оқ ытушы сабақ та қ арастырылып жатқ ан тақ ырып бойынша кемінде екі шешімі бар проблеманы студенттерге жария қ ылады.

2. Студенттер тө рт адамнан тұ ратын шағ ын топтарғ а бө лінеді.

3. Топ ішінде студенттер қ арама-қ арсы кө зқ арастар бойынша екі-екіден бө лініп, жұ птаса отырып, ө з позициясын қ орғ ауғ а дайындалады (бұ л жерде студенттер жұ птарғ а ө з қ алауы бойынша немесе тіпті оқ ытушы нұ сқ ауымен бө лінуіне болады).

4. Жұ птар уақ ытша бұ зылып, студенттер аудитория ішінде ө з жақ тастарын тауып, басқ а жұ птар қ ұ рып, ө з дә лелдерімен бө ліседі, оларды толық тырады.

5. Студенттер алғ ашқ ы жұ птарына қ айта оралып, басқ а студенттерден естіген дә лелдерін ортағ а салып талқ ылайды, алдағ ы пікірталасқ а дайындалады.

6. Жұ птар топ ішінде кезекпен екінші жұ пқ а ө з позициясын жеткізеді. Қ арсы жақ мұ қ ият тың дап, туындағ ан ойларын қ ағ азғ а тү ртіп отырады.

7. Екі жұ п бір-біріне сұ рақ тар қ ойып, жауап беріп, ө з ұ станымдарын жақ тап, пікірталасқ а кіріседі.

8. Пікірталас тоқ татылып, екі жақ келісім мен мә мілеге келетіндей ортақ шешімді іздестіреді. Мұ нда ә р жақ тан ұ тымды дә лелдер ескеріледі.

9. Бағ алау. Студенттер пікірталаста туындағ ан ө з ойлары, позициялары мен ұ станымдарын қ ағ азғ а тү сіріп, ә рекеттері бойынша есеп береді.

(Бұ л тә сіл «Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Бірлескен оқ у. «Сыни ойлауды оқ у мен жазу арқ ылы дамыту» жобасы ү шін ә зірленген V- қ ұ рал. - Алматы, 1998» кітабы бойынша келтірілді).

2. ОЙЫНДАР

Жоғ ары мектептің оқ у процесінде қ олдануғ а тиімді ойындардың ішінен келесідей тү рлерін қ арастырып кетуді ұ йғ ардық:

1. Рө лдік ойындар

2. Іскерлік ойындар

а) Іскерлік оқ у ойындары

- саяхат ойындары

- блиц-ойындар

ә) Ө ндірістік ойындар

3. Имитациялық ойындар

2.1 Рө лдік ойындар

Рө лдік ойындар - тиімді интербелсенді ә дістердің бірі.