Сase-study

Бү гінде экономикалық жә не ә леуметтік мамандық тар бойынша білім алудың тиімді ә дістерінің біріне айналғ ан сase-study ә дісі теориялық білім алғ ан студенттерді болашақ мамандық тың практикасына негізделген ә рекеттерге баулиды. Сase-study - таң дау жасау мен шешім қ абылдау дағ дыларын қ алыптастыратын тиімді ә діс. Ол нақ ты ситуацияларды (жағ даяттарды) практикалық тұ рғ ыдан талдау мен оларды ө мірде кезігетін тү рінде қ айталауғ а, «ойнап» шығ уғ а негізделеді. Сол себепті де кейс-стадиді кейде «нақ ты оқ у ситуациялар ә дісі» деп те атайды.

Ағ ылшын тілінен аударғ анда, «кейс» сө зі «жағ дай», «оқ иғ а» дегенді білдіреді (бұ л жерде оны «қ апшық», «сө мке», «шабадан» деп аударудың қ исыны жоқ). Сонда «кейс» деген сө з біздің ұ ғ ымымызда жағ даятты (ситуацияны) сипаттауды, суреттеуді білдіреді. Ол қ андай да бір субъектің (мә селен, фирма, кә сіпорын, ұ йым, аймақ, т.б.) тарихын (пайда болуы мен ө суі) жә не даму нә тижелерін сипаттайды. Ал кейс-стади дегеніміз – кейстерді қ олдану арқ ылы жү зеге асырылатын сабақ тың нысаны (формасы).

Кейс-стади мақ саты - студенттерді келесідей ә рекеттерге жұ мылдыру:

- кез келген теориялық мә лімет пен ақ паратты талдау,

- негізгі проблемаларды айқ ындау,

- проблемаларды шешудің ә ртү рлі балама жолдарын табу (ситуация - кө п шешімі жә не баламасы бар оқ иғ а екендігін ұ мытпайық),

- сараптау арқ ылы олардың ішінен ең тиімдісін таң дау,

- ө з іс-ә рекеттерін жоспарлау.

Кейс-стади практикалық мә селелерді жан-жақ ты қ арастыру арқ ылы пә ннің теориялық мазмұ нын толық тырады. Кейс-стади ә дісі кө мегімен ө мірде туындайтын проблемаларғ а жауап іздену арқ ылы студенттер ертең гі ө мірде кездесуі мү мкін жағ дайлар мен мә селелердің дұ рыс шешімін табуғ а жаттығ ады.

Кейстерді қ олдану ә дісі алғ аш рет ХХ-ғ асырдың бас кезінде Еуропа университеттерінде қ ұ қ ық тану жә не медицина пә ндері бойынша студенттерді ү йретуде қ олдана бастағ ан. Бұ л кезде кейс-стади қ ұ қ ық тық немесе медициналық практикада орын алғ ан оқ иғ аларды (преценденттерді) зерттеу тә сілі ретінде танылып, оның негізін студенттердің ө здік жұ мыстары қ ұ рады: практикалық оқ иғ аны зерттеу ү шін студенттер кө птеген теориялық мағ лұ маттарды қ арастыруғ а мә жбү р болды.

1910 жылы америкалық профессор Копленд (Copeland) нақ ты ситуацияларды талдауда пікірталасты бизнеске оқ ыту ә дісі ретінде қ олдана бастайды. Ал бизнес пә ндері бойынша оқ удың негізгі ә дісіне кейс-стади тек 1920-шы жылдарда Гарвард университетінің (АҚ Ш) Бизнес мектебінде ғ ана айналғ ан. Кейстердің бірінші жинағ ы 1921 жылы «The Case Method at the Harvard Business School» деген атпен осы университетте жарық қ а шық қ ан.

Бү гінгі кү ні кейс-стадидің екі негізгі мектебі қ алыптасқ ан: америкалық (Гарвардтық мектеп) жә не батыс еуропалық (Манчестер мектебі). Олардың айырмашылығ ы кө лемі мен дұ рыс шешім келтіру тұ рғ ысында ғ ана:

1) америкалық кейстер (20-25 бет жә не 8-10 беттен тұ ратын қ осымша мен иллюстрациялар) еуропалық тардан 1, 5-2 еседей кө лемдірек болып келеді;

2) гарвардтық кейстер студенттерден бір ғ ана дұ рыс шешім іздеуді талап етеді, ал еуропалық кейстердің шешімдері біреу емей, сан қ илы болып келеді: мұ ндағ ы ең басты мә селе - студенттердің ө з шешімдері мен кө зқ арастарын теориялық тұ рғ ыдан негіздеп, оларды дә лелдеп жә не қ орғ ап шығ уы; еуропалық кейстерде оқ ытушы кө зқ арастардың сан алуандығ ын жә не пікірталастардың ө рбуін қ олдап отырады, алайда ол студенттерді кейстердің дұ рыс шешіміне қ арай жетелемейді.

Кейстің жан-жақ ты анық тамасы 1954 жылы шық қ ан Гарвард бизнес мектебінің басылымында келтірілген: «Студенттер мен оқ ытушылардың бизнес проблемалары немесе ситуациялары бойынша пікірталастарғ а қ атынасатын оқ у/оқ ыту ә дісі. Бизнестің ө зекті проблемаларының мысалы ретінде ситуациялар жазба тү рде келтіріледі. Студенттер оларды ө зіндік тұ рғ ыдан зерттеп, қ арастырады. Студенттердің бұ л жұ мысы болашақ та оқ ытушының басқ аруымен аудиторияда бірлесе талқ ыланып, пікір таластырудың негізі болады. Сонымен Case-studу ә дісі арнайы дайындалғ ан оқ у материалдары мен бұ л материалдарды оқ у процесінде қ олданудың арнайы технологиясынан тұ рады».

Кейс-стадидің басты қ ағ идасы «Ақ иқ атты іздену - ақ иқ аттың ө зінен де маң ызды» деп тұ жырымдауғ а болады, ө йткені бұ л ә діс оқ у/ү йренуді іздену процесі ретінде қ арастырады: оның негізін проблема шешу деп танып, талқ ылау мен пікірталасты, шешім қ абылдауды оның басты қ ұ ралдары қ атарына жатқ ызады.

Кейс-стади ә ртү рлі ә дістер мен тә сілдерді біртұ тас кү рделі жү йеге біріктіреді. Олардың қ атарына келесідей бірлескен жұ мыс тә сілдерін жатқ ызуғ а болады:

- ой қ озғ ау,

- модельдеу,

- пікірталас,

- талқ ылау мен жү йелі талдау,

- іскерлік жә не рө лдік ойындар,

- тә жірибе жасау,

- проблемалық ә діс,

- жазу тә сілдері.

Бұ нымен қ атар кейс-стадидің басқ а да артық шылық тарын келтіруге тұ рарлық:

1. Студенттер білім алу процесінде таң дау еркіндігіне ие болып, оқ ытушыны, пә ндерді, оқ у тә сілдерін, тапсырмаларды жә не оларды орындау жолдарын таң дай алады.

2. Оқ ытушы студенттерге теориялық мә ліметті толығ ымен «бермей», тек негізгі ұ ғ ымдарғ а тоқ талып, студенттердің теорияны практикалық тұ рғ ыдан қ олдануын қ адағ алайды.

3. Студенттерде ө зін-ө зі басқ ару дағ дылары қ алыптасады, олар ақ паратпен тиімді тү рде жұ мыс жасауды ү йреніп, оның орасан зор кө лемінен ө зіне қ ажеттісін таң дап, шешім қ абылдауғ а, сол арқ ылы жауапкершілікке, ө з іс-ә рекеттерін жоспарлауғ а ү йренеді.

4. Оқ ытушы мен студенттер арасында тиімді қ арым-қ атынас пен ынтымақ тастық нығ аяды, оқ ытушы ә рбір студенттің қ ажеттіліктері мен ерекшеліктерін ескереді, студенттің жағ ымды қ асиеттеріне кө ң іл аударады.

5. Студенттер абстракциялы біліммен айналыспай, нақ ты нә тижеге ә келетін мә селелерді қ арастыру арқ ылы ө мірде (кә сіби практикада) кездесетін ситуацияларды зерттеу жә не талдау дағ дыларын қ алыптастырады.

6. Студенттер ө з шешімдерін дә лелдеуге машық танады, шешімдердің барлық баламаларын дұ рыс бағ алап, басқ а пікірлерді ескеріп, олармен санасуды ү йренеді.

7. Студенттер проблемаларды шешуде қ ажетті кө рнекі материалдармен қ амтамасыздандырылады (ғ ылыми ә дебиет, мақ алалар, видео- жә не аудиокассеталар, СD дискілері, кейсте қ ызметі қ арастырылатын компаниялардың ө німдері).

Кейстерді сабақ тарда келесідей тә ртіпте қ олдануғ а болады

1. Дайындық.

Оқ ытушы сабақ қ а дейін кейс таң дап, оның негізгі жә не қ осалқ ы материалдарын анық тайды, жұ мыс жоспарын қ ұ растырады. Кейс студенттерге сабақ алдында (бір-екі кү н бұ рын) таратылып беріледі: олар кейстің мазмұ ны мен ұ сынылғ ан ә дебиет тізімімен жеке-жеке танысады, кейс бойынша ө зіндік пікір қ алыптастырады.

2. Топтық жұ мыс.

Сабақ та студенттер аудиториясы 4-5 адамнан қ ұ рылғ ан шағ ын топтарғ а бө лініп, 1, 5-2 сағ ат ішінде кейсті талқ ылайды, онда қ ойылғ ан мә селелердің шешімдерін бірлесе іздестіреді. Бұ л кезең де студенттердің шағ ын топтары бір-біріне бө гет жасамау ү шін ә ртү рлі бө лмелерде жұ мыс жасағ аны дұ рыс.

3. Пікірталас.

Студенттер толық қ ұ рамда бір аудиторияғ а жиналып, кейс бойынша пікірталас басталады. Мұ нда ә р топтан сө йлеушілер (спикерлер) шығ ып, топтың пікірі мен кө зқ арастырын дә лелдейді. Дә лелдеуде алдын-ала ә зірлеген кестелер, схемалар, таблицаларды пайдалану керек. Басқ а топтардың студенттері ә р пікірді талқ ылауғ а қ атысады, бір-біріне сұ рақ қ ойып, проблеманы шешудің басқ а да варианттарын ұ сынады. Студенттер ө здерін белсенді ұ стап, талқ ылау мен пікірталастан қ алыс қ алмауы керек.

4. Қ орытындылау.

Пікірталас аяқ талғ ан соң оқ ытушы сабақ ты сараптап, студенттердің кө зқ арастары мен ә рекеттеріне бағ а береді.

5. Бағ алау.

Студенттер ө здерінің жасағ ан жұ мысы (пікірі, кө зқ арасы, шешімі) бойынша жазбаша есеп береді. Жазу уақ ыты мен форматын (кө лемі жә не басқ а да талаптар) оқ ытушы сабақ тың мақ саттарына сай белгілейді.

Кейс-стадиде оқ ытушы талқ ылауды ұ йымдастырушы жә не жү ргізуші рө лдерін атқ арады. Ол студенттерді ө з кө зқ арастарын қ абылдауғ а кү штемей, талқ ылау барысын сабақ мақ саттарында кө рсетілген нә тижелеріне бағ ыттап отырады, барлық студенттердің пікірталастан тыс қ алмай, жұ мысқ а белсене қ атысуын қ адағ алайды.

Кейс-стадиді оқ у процесінде қ олданғ анда келесі ережелерді ескерген орынды:

- Проблемалық ситуация бір тақ ырып немесе бір пә ннің мазмұ нымен шектелмейді, ә детте ол басқ а пә ндердің проблемалары мен мә селелерімен тығ ыз байланыста болады. Кейс-стадиде студенттер пә наралық байланыстарды табу дағ дыларын кө рсете білуі қ ажет.

- Студенттер курс (пә н) бағ дарламасында сипатталғ ан тұ жырымдар, идеялар мен тә сілдерді тү сінетіндігін, оларды нақ ты ситуацияны талдау мен ұ сыныстар жасау ү шін қ олдана білетіндігін кө рсете білуі қ ажет. Ү йренушілер проблемалық ситуацияны интерпретациялаудың (ө зіндік тұ рғ ыдан тү сінудің) бірнеше жолы болатындығ ына дайын болуы керек.

- Ситуацияда бірнеше шешілмеген проблема болуы мү мкін, сол себепті де студенттер бір проблеманың шешімін тапқ ан соң, басқ а да проблемаларды іздестіріп, оларды талдаудың бағ ыттарын анық тауы керек.

- Студенттер ө з шешімдері мен ұ сыныстарының дұ рыстығ ын дә лелдеу ү шін ө здерінің жеке тә жірибесінен мысалдар келтіруі керек.

Кейстің форматы қ андай болады?

(https://www.elitarium.ru сайтының материалдары бойынша)

Ситуацияларды жан-жақ ты жазбаша сипаттайтын кейстердің шет елдерде кең інен тарағ ан форматы келесідей:

1. Мұ қ аба.

Мұ нда кейстің атауы, авторы, жазылғ ан жылы келтіріледі.

2. Кіріспе.

Компания немесе фирманың даму тарихы сипатталып, басты кейіпкерлер суреттеледі, оқ иғ аның басталу уақ ыты кө рсетіледі.

3. Негізгі бө лім.

Ақ параттың негізгі бө лігі беріледі. Мұ нда шешімі қ ажет проблема нақ тыланып, оның қ иындық туғ ызатын жерлері келтіріледі, студенттерге сұ рақ тар қ ойылып, тапсырмалар ұ сынылады.

Негізгі бө лімнің кең тарағ ан қ ұ рылымы келесідей:

- Субъектің жұ мысына ө згертулер енгізу (техникалық тұ рғ ыдан, жұ мыс кү ші, жұ мыс процесі, ө нім тұ рғ ысынан) қ ажеттілігі сипатталады.

- Ө згертулер негізделеді (дә лелдеу, ақ парат кө здері мен тұ жырымдарды келтіру).

- Ө згертулерді практикағ а енгізу ә дістері мен тә сілдері ұ сынылады.

- Ө згертулер қ андай тиімді нә тижелерге қ ол жеткізетіндігі келтіріледі.

- Кейс бойынша негізгі сұ рақ тар (мә селелер) беріледі.

4. Қ орытынды бө лім.

Ұ сынғ ан проблеманы шешудің талаптары келтіріліп, студенттерге тапсырмалар беріледі.

5. Қ осымша.

Проблеманы шешу ү шін қ ажетті ақ парат: компанияның қ аржылық ахуалы (есебі) немесе активтері, қ ұ жаттардың кө шірмелері, фотолар, компания ө німдерінің тізімдері немесе сипаттамасы, компанияның инфрақ ұ рылымы, т.б.

Кейстің оқ ытушыларғ а арналғ ан толық нұ сқ асына бұ лардан басқ а келесі мә ліметтер де кіреді (олар алайда студенттерге арналғ ан нұ сқ аларда жарияланбайды):

- проблемаларды шешудің мү мкін жолдары - кейстің негізінде жатқ ан оқ иғ а нақ ты ө мірден алынғ андық тан, мұ нда келтірілген ситуацияның жалғ асы ө мірде (практикада, ө ндірісте) қ андай болғ андығ ы сипатталады;

- оқ ытушығ а арналғ ан нұ сқ аулық (teaching note) - мұ нда кейс авторының талдауы келтіріліп, студенттердің талқ ылау жұ мысын қ алайша ұ йымдастыруғ а болатындығ ы туралы оқ ытушығ а арналғ ан кең естер беріледі.

Кейсте қ арастырылатын нақ ты жағ даяттар (ситуациялар) қ андай болу керек?

1. Ситуация практикадан (ө мірден) алынуы керек.

Практикалық маң ызы бар бұ л ситуация (мә селен, бизнес тарихынан немесе практикасынан алынғ ан оқ иғ а) студенттік аудиторияда талқ ылау барысында шығ армашылық атмосфера тудыруы керек, яғ ни ол барлық студенттерге қ ызық болып, пікір алмасу мен таластарғ а ә келуі керек.

Практикада кездесетін ситуацияларды екі тү рде келтіруге болады:

а) Ө мірде болғ ан оқ иғ алар мен ә рекеттердің негізінде (кейде мұ ндай кейстерді «далалық» деп те атайды).

ә) Жасанды ситуациялардың негізінде («кабинеттік»).

2. Ситуация бір нә рсеге ү йрету керек.

Ситуацияны талқ ылау арқ ылы пә н немесе тақ ырып бойынша белгілі бір прагматикалық нә тижелерге жетуді мақ сат тұ ту керек. «Студенттер қ андай білік, дағ ды, машық тарды игереді?» деген сұ рақ қ а жауап беру.

3. Ситуацияда шешім қ абылдауды қ ажет ететін ішкі шиеленіс немесе жұ мбақ болуы керек.

Кейсте келтірілген оқ иғ а аудиторияда талқ ыланып, ол жө нінде пікірталас ұ йымдастырумен бірге бұ л ситуация қ андай да бір шешім қ абылдаумен аяқ талуы тиіс. Басқ а сө збен айтқ анда, ситуация ө зекті бір проблеманы шешуді талап етуі керек. Сол арқ ылы студенттер ө здерінің практикалық біліктері мен дағ дыларын ұ штай тү седі.

4. Ситуацияда ақ парат мө лшері кө п болуы керек.

Ақ параттың кө птігі, біріншіден, таң дауды қ ажет ететін болса, екіншіден, студенттерден де басқ а ақ парат кө здерін тауып, қ олдануды талап етуі керек.

Сase-study ә дісі ү йренушілерде келесідей кә сіби, ә дістемелік жә не коммуникативтік қ ұ зырлылық тарды қ алыптастырады:

- Пә н аралық байланыстарды айқ ындау.

- Кө шбасшылық қ а ұ мтылу.

- Қ ысқ а уақ ыт ішінде жү йеленбеген, ретке келтірілмеген ақ паратты талдау.

- Сыни, конструктивтік, аналитикалық жә не жү йелі тұ рғ ыдан ойлау.

- Сә ттілікке бағ ытталу, жең імпаз психологиясын дамыту.

- Балама (альтернативтік) шешімдерді бағ алау.

- Нақ ты кә сіби біліктерді (мә селен, кә сіпорын жұ мысы) игеру.

- Ө здері атқ арғ ан жұ мыстың (талқ ылау, талдау, жоба, т.б.) нә тижелерін жариялау (презентациялау).

- Белгіленген уақ ыт ішінде ақ параттың жетіспеушілігі (немесе, керісінше, оның кө лемінің тым кө п болуы) мен уақ ыт тапшылығ ы жағ дайында шешім қ абылдау жә не оның салдарын бағ алау.

- Қ арым-қ атынас дағ дылары мен бірлесе (команда қ ұ рамында) жұ мыс жасау машық тарын игеру.

Кейстің ү лгісі

«Қ арғ алы» компаниясындағ ы нақ ты ситуацияны талдау

(ық шамдалғ ан нұ сқ асы)

Бұ л ситуация студенттердің «Ең бек экономикасы», «Ұ йымды басқ ару» пә ндері бойынша теориялық білімдерді қ андай дең гейде игергендігін практикалық ә рекеттерді қ олдану арқ ылы кө рсету мү мкіндігін береді.

Кіріспе.

«Қ арғ алы» компаниясы 2003 жылы қ ұ рылып, сү т ө німдері саласында 5 жылдан бері жұ мыс жасауда. Бұ л компанияның инфрақ ұ рылымдары мен активтері жылдан-жылғ а қ арқ ынды тү рде дамып, компанияны ү демелі дамып келе жатқ ан кә сіпорындардың қ атарына жатқ ызу мү мкіндігін береді. Компания ұ лттық сү т тағ амдарын (айран, қ атық, ірімшік, шалап, қ ұ рт) шығ аратын ө ң ірдегі жалғ ыз ө ндіруші. Бұ л компанияда бір ауылдың тұ рғ ындары жұ мыс жасайды, олардың кө бісі бір-бірімен бұ рыннан істесіп келе жатқ ан тамыр-жолдастар немесе туысқ андар. Сол себепті де компаниядағ ы психологиялық ахуал жоғ арғ ы дә режеде деп айтуғ а тұ рарлық.

Негізгі бө лім.