Жалпы мағлұматтар. Микробиологияның негізгі мақсаттарының бірі қандайда бір субстраттағы микроорганизм санын (КТБ – колонатүзгіш бірліктерді)

Микробиологияның негізгі мақ саттарының бірі қ андайда бір субстраттағ ы микроорганизм санын (КТБ – колонатү згіш бірліктерді) анық тау болып табылады. Дегенмен, барлық берілген субстратіде тіршілік ететін микроорганизмдер анық талатын ә мбебап орталар жоқ. Неміс ғ алымы Р. Кох микроорганизмдер, қ олданылатын органикалық қ ұ рамында азоттық қ оспалар жақ сы дамитынет сорпасынегізінде біршама ә мбебап ортаны ұ сынды.

Кешірек микробиология тә жірибесіне С. И. Виноградскимен микроорганизмдердің белгілі бір тобына арналғ ан элективті, немесе таң даулы орталары енгізілді. Олар, тек таң даулы микроорганизм ғ ана дамуы қ ажет шекті қ атаң шартқ а есептеліп қ ұ рылғ ан. Элективті орталардың негізгі принципі – дамудың ө згеше жағ дайында микроорганизмнің таң дау қ ажеттіліктерін ескеру. Микроорганизмдердің сә йкес тобының физиологиялық ерекшеліктерін біле отырып, тек ортаның химиялық қ ұ рамын ғ ана таң дап қ оймай, мекендеудің табиғ и шартының экологиялық қ уысының зертханалық еліктеуді тудыртатын культивирлеу жағ дайларын да (ортаның белсенді қ ышқ ылдылығ ын, аэрациялау шартын, температураны жә не т.б.) таң дауғ а болады. Элективті орталар ортаны алдын-ала стерилдеусіз зертханаларда жә не ө ндірісте биологиялық ү рдістерді жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді. Элективті орта ү лгісі ретінде азотбелгілегіштерді, нитрификаторларды бө ліп алуғ а арналғ ан орталар қ ызмет ете алады. Бұ л орталарды, табиғ и мекендейтін жерлерден микроорганизмдерді бө ліп алу жә не олардың жинақ дақ ылдарын алу ү шін қ олданады.

Жинақ орталар голлан ғ алымы М. Бейеринкпен ұ сынылғ ан болатын. Оларда, қ андай микроорганизм немесе микроорганизм тобы ортаны пайдаланатынын анық тау ү шін зерттеушіні қ ызық тыратын орта компоненті артығ ымен беріледі, сондай-ақ, дә л солар осы ортада басым болады.

Оптимады орталарды целлюлозаны бұ затын микроорганизмдер ү шін А. А. Имшенецкий, Aspergillus niger лимон қ ышқ ылы продуценті ү шін В. С. Буткевич ұ сынды. Оптималды орталардың негізгі принципі ө суіге жағ дай жасайтын қ осымшаларды (дә румендердің, ө сінді заттардың, микроэлементтердің) енгізе отырып, таң даулы микроорганизмдер ү шін аса қ олайлы жағ дай жасау.

Орта қ ұ рамы бойынша екі топқ а бө лінеді: табиғ и жә не синтетикалық.

Табиғ и депә детте, кү рделі анық талмағ ан химиялық қ ұ рамы бар жануар немесе ө сімдік тектес ө німдерден тұ ратын орталарды айтады. Бұ л - ө сімдіктің ә р тү рлі бө ліктері, жануар талшық тары, уыт, ашытқ ы, кө ң, тең із, кө л жә не минералды кө з сулары. Оларды жиі экстракт немесе тұ нба тү рінде қ олданады. Табиғ и орталарда кө птеген микроорганизімдер дамиды, себебі, онда ө суге қ ажетті барлық компоненттер болады. Дегенмен, белгілі емес қ ұ рамдық орталар микроорганизімдердің алмасымының физиологиясын зерттеуга аз жарамды, себебі, ортаның бірқ атар компоненттерін тұ тынуды ескеруге, сондай-ақ, микроорганизімдер қ андай заттар тү зілетінін анық тауғ а мү мкіндік бермейді. Кө рсетілген кемшіліктер мынағ ан байланысты: табиғ и ортаның қ ұ рамы ө те кү рделі жә не тұ рақ сыз, себебі шикізат тү ріне жә не дайындау ә дісіне байланысты едә уір ауытқ ып тұ рады. Бұ л микроорганизмдердің ө суіне байқ аулы ә сер етеді. Табиғ и орталарды ең алдымен микроорганизм дақ ылдарын қ олдау, олардың биомассасын жинау жә не диагностикалық мақ сат ү шін пайдаланады.

Синтетикалық —қ ұ рамына концентрациясы дә л кө рсетілген тек белгілі химиялық таза қ оспалар кіретін орталар. Синтетикалық орталар қ арапайым жә не қ ұ рамы бойынша жеткілікті кү рделі болады. Оларды, микроорганизімдердің зат алмасымын зерттеумен байланысты зерттеулермен кең інен қ олданады.

Қ ұ рамы анық талмағ ан орталарғ а жататын ж артылайсинтетикалық деп аталатын орталар да болады. Оларғ а белгілі химиялық табиғ атты қ оспалармен қ атар қ ұ рамы анық талмағ ан заттар кіреді. Мысалы, ет сорпасына кү рделі жә не химиялық қ ұ рамы бойынша анық талмағ ан заттарымен (ет сорпасы) қ атар пептон, глюкоза немесе сахароза, ас тұ зы, калий фосфаты; картоп орталарында глюкоза жә не пептон кіреді. Жартылайсинтетикалық орталарды микробиологиялық тә жірибеде дә румендерді, антибиотиктерді, аминоқ ышқ ылдарын жә не басқ а да тіршілік ету микроорганизмдерінің ө німдерін алу ү шін кең інен қ олданады.

Қ оректік орталар ә р тү рлі консистенциялы болады: сұ йық, тығ ыз, жартылай сұ йық.

Тығ ыз қ оректік орталар бактерия мө лшерін, таза дақ ылдардың бө лінуін жә не басқ а мақ саттарды ескеру ү шін пайдаланылады. Мұ ндай орталарды 1, 5—2, 5% агар немесе 10—15% желатин қ оса отырып сұ йық тан дайындайды. Жартылай сұ йық орта дайындау кезінде 0, 1-0, 2% агар қ осады..

Агар — кейбір тең із балдырларынан алынатын ө сімдік коллоиды. Оның қ ұ рамына ең бастысы полисахаридтер, сондай-ақ, азотты заттардың болмашы мө лшері кіреді. Агарды пластина, сабақ, ұ нтақ тү рінде шығ арады. Кө птеген микроорганизімдер оны субстрат ретінде пайдаланылмайды, сондық тан агар ортаның инертті нығ ыздағ ышы ретінде қ олайлы. Агардың еру температурасы — 100⁰С, қ атаю температурасы — 40 ⁰С.

Желатин — сү йектерді, шеміршекті, сің ірді балық қ абыршығ ын қ айнату арқ ылы алатын қ ышқ ыл қ ұ рамында азоты бар ө нім. Желатинаның балқ у температурасы (22—25 °С), кө птеген микроорганизмдерді инкубациялау температурасынан тө мен (30—37 °С). Кө птеген микроорганизімдердің протсолитикалық ферменттерді бө ле отырып желатинаны ыдырату бұ л ерекшелігі мен қ абілеті оны нығ ыздаушы қ ұ рал ретінде пайдалануды шектейді.

Тығ ыз қ оректік орта ретінде сондай-ақ, С. Н. Виноградскимен микробиологиялық тә жірибеге енгізілген гелді пластиналар да қ ызмет етеді.

Азоттың органикалық қ асиетін сің іретін микроорганизімдерді ө сіру ү шін жиі етті-пептонды орталар: етті-пептонды сорпа, етті-пептонды агар жә не етті-пептонды желатин қ олданылады.