Дәріс: Қарым-қатынас психологиясы және мәдениет .

Кең мағ ынасында қ атынас сө зі адамдардың жеке жә не ә леуметтік ө мірінің шарты болып табылады. Адамдардың басқ ару ісіндегі ө зара ара қ атынасы олардың арасындағ ы қ арым – қ атынасқ а тікелей байланысты.

Қ атынас процесінің ө зінде адамның қ ұ лқ ының арнайы қ алыптасу моделі мен ү лгілері негізгі орын алады. Ә рі қ арай ол тұ лғ а қ ұ рылымына жалғ асып кетеді, яғ ни, «ішке» еніп кетеді. Қ арым – қ атынас процесінің барысынды адам ө зінің ішкі «Менін» қ алыптастырады, сонымен бірге дү ние туралы арнайы ой қ алыптастырады. Ө зімен - ө зі қ алғ ан адам ө зімен ішкі диалог кү йіне тү седі.

Ендеше, қ арым – қ атынас - бұ л барлық уақ ытта диалог: бір адамның екінші адаммен немесе адамның ө зімен - ө зі. Диалогтік қ арым – қ атынас ә р тү рлі екі дең гейде болуы мү мкін: басқ а адамдардың қ атысуымен болғ ан сырткы коммуникация, сонымен қ атар адамның ішкі субъективті ә лемінде, оның ойында, қ иялында, есінде т.б. Бұ л екі жү йе, яғ ни ішкі жә не сыртқ ы коммуникация ө зара тығ ыз байланысты, олар ө зара қ иылысады жә не бірін – бірі толық тырады.

Адамдармен қ арым – қ атынас ә р тү рлі критериилердің к ө мегімен бағ алнады. Олардың бір қ арым – қ атынастың «нә тижелілігі». Қ арым – қ атынас процесін зерттеуші белгілі поляк психологы Е.Мелибруда бұ л қ ұ былысты былайша талдайды. Қ арым – қ атынастың нә тижелілігі немесе ә серлілігіне ол белгілі бідр мә ліметті екінші біреуге ол тү сінетіндей етіп жеткізуді жатқ ызады. Ендеше, нә тижелі қ арым – қ атынас егер ол максимальды дең гейде шынайы болса, ә ріптестердің ө зара тү сінігін арттырады. Бір – бірін дұ рыс тү сіну дегеніміз не? Бұ л екінші адамның айтайын дегені нә рсесін сезе білу. Ө зара дұ рыс тү сіністік екі жақ тың қ арым – қ атынас процесіндегі мү мкіндіктеріне байланысты.

Адамдар арасындағ ы ө зара ә сер тә жірибесі екіжақ ты тү сінігінің дең гейі адамдар арасында жақ сы нә рсені қ алыптастырады. Бұ л кө бінесе адамдардың ойларын қ ате тү сінудедн, сонымен бірге ө з ә ріптестеріне оның айтпағ ан сө здергін тағ ып қ оюдан да болып жатады. Бұ ның негізінде ә р тү ұ рлі себептер жатады: кө бінесе адамдар ө з ойлағ андарын жә не нені шын мә нінде қ алайтындарын айтпайды.

Басқ а адамның сө зін дұ рыс тү сінбеудің басқ а себебі ө з ойын толық жеткізбегендіктен, яғ ни ойлардың дә л жә не бірегей жетпеуінен. Оның ү стіне кейбір адамдар ө з ойларын қ ажет болғ ан жағ дайда бас тарта алатындай етіп қ ұ райды.

Адамдар қ арым – қ атынасында кө рінетін ойлар мен сезімдер шарттылық тар мен рә сімдер себебінен қ арама – қ айшылық қ а ә кеп соғ ады. Сондық тан адамдар ө здері айтуы тиісті нә рсені айтудан гө рі айтқ ысы келгенін айтады.

Қ арым – қ атынас процесі - кү рделі қ ұ былыс. Біз айтылғ ан мә ліметтің қ абылдауда бұ рмаланғ андығ ын жиі байқ аймыз. Сұ қ баттас адам ө з ойымен, есіндегі басқ а нә рселерімен отырса, тың далғ ан ой дұ рыс қ абылданбайды, яғ ни, жай ғ ана тү рде айтатын болсақ, ол ө зіне айтылғ анды «естімейді».

Кейде адам ө зіне не айтылатынына соншалық ты сенімді болады да, ө зі ойламағ ан тү рде ө зіндегі бастапқ ы қ ұ рылғ ан ойдың ә серімен тың далғ ан мә ліметті бұ рмалап тү сінеді. Мұ ндай «мағ ан не айтайын дегенің ізді онсыз да білем» деген ішкі сенім себепті адамдар тиісті мағ лұ маттан алыстап кетеді. Мұ ндай жағ дайда олар ө зге адамдарды оғ ан бағ а беру мақ сатында тың дайды. Сө йлеушіге деген мұ ндай бағ алық тұ рғ ыдан болғ ан қ арым – қ атынас қ абылданғ ан мә ліметті талдау барысында тым қ атты сынғ а алып барады.

Ғ алымдардың дә лелдеуінше, қ атынастың бұ зылуының негізі - ә ріптестердің сө йлесу кезіндегі бір – біріне деген ө зара сенімнің болмауы болып табылады. Жеке тұ лғ алар арасындағ ы қ атынас бұ зылғ анда, оны қ алай жө ндеу керек деген ә ң гіме туады. Психологтардың пікірінше, адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынастың сә тті болуының негізгі факторлары бар. Бұ ндай факторлардың бірі – сө йлеушінің сенімділігі. Мұ нда тың дайшының айтылғ ан нә рсеге деген сенім дең гейі незарда тұ тылады. Сө йлеушінің сенімділігі егер оны тың даушы оның ө зі сө йлеп тұ рғ ан салада белсенді санағ анда ғ ана ө седі.

Қ арым – қ атынастағ ы сенім дең гейі келесідей жағ дайлар себебінен ө седі: