Іскерлік әңгімелесу орны мен уақыты.

Іскерлік ә ң гімелесуді ә р уақ ытта жә не ә р жерде қ атысушының ұ станымына байланысты қ ұ руғ а болады. Жоғ арыдан ↓ ұ станымы “Мен сізді кабинетімде сағ ат 16 де кү темін”. Ал, бө тен жерде бұ лай айту қ иын.

Тө менгі ↑ ұ станым ө тініш ретінде қ ұ рылады. “Менің қ ашан қ айда баратынымды сізбен ақ ылдасқ ым келіп еді”.

Ал “ ↔ горизантальді” ұ станым бойынша ол былай қ ұ рылады. “Біздің сө йлесуіміз керек. Қ ай уақ ытта келісетін жерімізді белгілеуісміз керек еді”.

Ал “ горизантальді” ұ станым бойынша ол бұ лай қ ұ рылады. “Біздің сө йлесуіміз керек. Қ ай уақ ытта келісетін жерімізді белгілеуіміз керек еді”.

Ә ң гімеге ө з ішінен мына сұ рақ тар арқ ылы дайын болуы керек!

1. Қ андай басты мақ сат қ оям.

2. кездесу жайлы сұ рағ анымда ә ң гімелесуші таң қ алды ма? Келісушілік білдірді ме?

3. Мү мкін бұ л ә ң гімеміз де боларма еді?

4. Алдағ ы қ ойылғ ан ә ң гіме мә селесіне ол дайын ба?

5. Келісімге келуіме сенімдімін бе? Қ андай объективті жә не субъективті қ айшылық тар кү тіп тұ р?

6. Мені де оны да қ орытынды қ анағ аттандырады ма?

7. Кездесу барысында қ андай тә сілдер қ олдана аламын, болмағ ан жағ дайда басқ а мекемелер тә жірибесін негізге алып, ү лгі ретінде мә селе шешіміне қ атысты

8. Қ андай сұ рақ тар қ оямын. Ол қ андай қ оюы мү мкін?

9. мен ө зімді қ алай ұ стаймын. Егер менің ә ң гімелесушім:

а) менімен толық тай келіссе;

б) дауыс ырғ ағ ын кө теріп, қ арсы шық са;

в) менің шешіміме сенімсіздік білдірсе;

г) еш жауап бермесе

д) ө з кө зқ арасын жасырып қ алғ ан қ алып білдірсе?

9-дә ріс: Қ арым – қ атынас мә дениеті жә не байланыс біліктілігі

Адам қ оғ амда ө зiн қ оршағ ан адамдар тобында ө мiр сү редi жә не дамиды, оның талаптарына сә йкес ө з ойлары мен мiнез-қ ұ лқ ын ө згертедi, топтың басқ а мү шелерiмен ө зара ә рекеттесу арқ ылы ә ртү рлi байланысты сезiнедi.

Қ арым-қ атынас психологиясы мынандай қ ұ былыстарды зерттейдi; адамдардың бiр-бiрiн қ абылдауы жә не тү сiнуi, елiктеу, сендiру жә не нандыру, ұ йымшылдық немесе жанжалдық, бiрiккен iс-ә рекет жә не тұ лғ ааралық қ атынастар. Осы психологиялық қ ұ былыстың ә р тү рлiлiгiнде, олардың пайда болуының негiзгi қ айнар кө зi болып адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынас аймағ ы болып табылады.

Егер қ арым-қ атынас болмаса, бiздiң рухани, материалды даму дең гейiмiздiң қ андай дә режеге кө терiлгенiн бiлмес едiк. Бiздiң ә рқ айсымыз ө зiмiздiң негiзгi қ ырларымызды жеке қ арым-қ атынас тә жiрбиелерiмiз арқ ылы жанұ ядағ ы, мектептегi, жұ мыстағ ы, кө шедегi тiкелей қ атынастар арқ ылы игеремiз. Бұ л микроорта. Микроортадағ ы қ арым-қ атынас арқ ылы ә рқ айсымыз ә леуметтiк ә лемдi кең iнен танимыз жә не қ арым-қ атынасқ а тү семiз, яғ ни макроорта ә серiн сезiнемiз.

Макроорта – бұ л ө з ғ ылымы, мә дениетi, идеалогиясы, заң ы, қ оғ амдық ө лшемдерi бар қ оғ ам.

Микро жә не макроортаның кездесетiн жерi, олардың ө зара ә рекеттесетiн шек – бұ л кiшi топ, онда бiздiң ә рқ айсымыздың ө мiрiмiз ө тедi.

Қ арым-қ атынас тарихи алғ ашқ ы форма болып табылады оның негiзiнде ө ркениет дамуының кейiнгi кезең дерiнде қ арым-қ атынастың басқ а тү рлерi пайда болды. Мысалы; жазбаша қ арм-қ атынас жазбашалық тың қ ұ ралуынан кейiн ғ ана пайда бола бастады. Бiздiң ә рқ айсымыз адамдар арасында ө мiр сү рiп жә не жұ мыс iстегендiктен кез-келген жағ дайда ө з тiлектерiмiзге тә уелсiз тү рде адамдармен қ арым-қ атынасқ а тү семiз.

Егер бiз ө з ө мiрiмiздi бақ ыласақ онда мынаны байқ аймыз:

• басқ а адамдармен ө зара ә рекеттесiп оларды қ абылдаймыз жә не бағ алаймыз.

• Жиi тү рлi естiгендерiмiздi қ ызығ ушылық пен қ абылдаймыз.

• Таныстарымызбен немесе кездейсоқ адамдармен ө мiрлiк тә жiрбиелерiмiзбен алмасамыз.

• Басқ а адамдардың ә серiн сезiнiп оларғ а елiктеп ө з мiнез-қ ұ лқ ымызды ө згертемiз.

• Шешiм қ абылдағ анда кө п жағ дайда қ асың дағ ы адамдардың пiкiрiн есепке аламыз.

Қ арым-қ атынас стратегиясы

Қ арым-қ атынас стратегиясы ү шке бө лiнедi.

1-шi ашық -жабық қ арым-қ атынас. Ашық қ арым-қ атынаста ә р адам ө зiнiң кө зқ арасын жеткiзе бiлуi жә не басқ алардың позициясын тың дауғ а ә рдайым дайындық. Ал жабық қ арым-қ атынас ақ паратқ а деген ө зiнiң кө зқ арасын қ атынасын жеткiзе алмауы, қ арым-қ атынасқ а тү суге талпынбауы.

2-шi Монологты стратегия.

3-шi Рольдiк тұ лғ аарлық стратегия (мұ ғ алiм-оқ ушы, ү лкен-кiшi).

Қ арым-қ атынастың тү рлерi:

1. Маскiлi қ арым-қ атынастар; бiр кү ннiң iшiнде бiрнеше маска кию. Формалды қ арым-қ атынас, яғ ни мұ нда маскiлердi пайдаланып сұ хбаттасушылардың тұ лғ алық ерекшелiгiн тү сiнiп ескеруге талпынамыз (сыпайлық, қ аталдық, тұ йық тық). Шынайы сұ хбаттасушығ а деген сезiмдерiн, эмоцияларын қ арым-қ атынас барысында кө рсетпейдi.

2. Формалды рө лдiк қ арым-қ атынас – мұ нда сұ хбаттасушының тұ лғ асы мен ә леуметтiк рө лi маң ызды болып табылады.

3. Iскерлiк қ арым-қ атынас – мұ нда сұ хбаттасушының iске деген тұ лғ алық ерекшелiгi, мiнезi, жасы, кө ң iл-кү йi ескерiледi. Сонымен бiрге оның iске деген қ ызығ ушылығ ы мә ндiк маң ызды орын алады.

4. Достардың рухани жә не тұ лғ алық қ арым-қ атынасы – мұ нда кез келген тақ ырыпқ а ә ң гiме қ озғ ауғ а болады, тек сө з арқ ылы ғ ана емес жест, мимика арқ ылы бiрiн-бiрi жақ сы тү сiнедi.

5. Маникулятивтiк қ арым-қ атынас сұ хбаттасушыдан белгiлi бiр пайда табуғ а бағ ытталғ ан. Ол ү шiн сұ хбаттасушының тұ лғ алық ерекшелiгiне байланысты тү рлi ә дiстер пайдаланады.

6. Вербалды жә не вербалды емес қ арым-қ атынас.

Коммуникациялық жү йе – бұ л алынатын жә не берiлетiн ақ паратты тү сiнудi қ амтамасыз ету мақ сатында адамдар арасындағ ы хабар алмасу.

Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар:

1.Информативтi – адамдар арасындағ ы ө зара ә рекеттесудi ұ йымдастыру.

2.Интерактивтi – адамдар арасындағ ы ө зара ә рекеттесу тү рлерiн пайдалана отырып сұ хбаттасушының кө ң iл кү йiне, сенiмiне мiнез-қ ұ лқ ына ә сер ету.

3.Перциптивтi – қ арым-қ атынасқ а тү сушi серiктестердiң бiрiн-бiрi қ абылдауы жә не ө зара тү сiнушiлiктi қ алыптастыру.

4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын ө згерту.

Хабар беру мына бағ ыттармен жү зеге асады:

-жоғ арыдан тө менге – жұ мысшыларғ а бұ йрық беру.

-тө меннен жоғ арығ а – басшылармен пiкiр алмасу жә не т.б.

Коммуникация процесi жү зеге асу ү шiн мынадай 4 элемент керек.

1. хабар берушi

2. мә лiмет

3. арнайы ақ парат беру қ ұ ралы

3. ақ парат алушы

10-дә ріс: Қ арым-қ атынас психологиясы. Қ арым-қ атынастың жақ тары мен тү рлері.

1. Жеке адам жә не қ арым-қ атынаспсихологиясы.

2. Қ арым-қ атынастың жақ тары мен тү рлері.

3. Қ арым-қ атынастың формалары мен тү рлері

Қ арым-қ атынас тек бірғ ана салада емес, керісінше жан-жақ ты зерттелген.

А.А.Леонтьов қ арым-қ атынасқ а “адамның кез-келген іс-ә рекетінің алғ ы шарты” ретінде қ арайды (14). Сонымен қ атар оның бұ ндай позициясына басқ а да авторлар қ осылады: В.Н. Панферов “кез-келген іс-ә рекет қ арым-қ атынассыз жү зеге аспайды” деп атап ө ткен.

Ал, Л.С.Выготский мен Л.Н. Анцыферова 30-шы жылдардағ ы қ арым-қ атынасқ а байланысты; “қ арым-қ атынас адамзат іс-ә рекетінің ең бірінші тү рі” деген тұ жырым жасағ ан (6).

Б.Д. Парыгин “қ арым-қ атынас – тұ лғ аның ө мір сү руі мен ә леуметтенудегі қ ажетті алғ ы шарты” деген (19).

М.С. Каган қ арым-қ атынасты “субъектінің практикалық белсенділігін айқ ындайтын іс-ә рекеттің каммуникативті тү рі” деген тұ рғ ыдан қ арастырады (10).

Қ арым-қ атынас ұ ғ ымына деген ғ ылыми кө зқ арас тұ жырымдардың кө п тү рлілігі қ арым-қ атынас процессінің адам ө мірінде жан-жақ ты ә рі орасан зор роль атқ аратындығ ын дә лелдей тү седі.

Арнайы ә леуметтік – психологиялық ә дебиеттерде (19, 8) қ арым-қ атынас коммуникативтік ә рекет ретінде қ арастырылады. Коммуникативтік ә ркекет адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастың кү рделі кө п салалы жү йесін қ ұ райды. Г.М.Андрееваның ойынша (13) коммуникативті ә рекеттің негізгі процесстері: коммуникативті – қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің бір-бірімен ө зара ақ парат алмасуы; интерактивті қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің ө зара ә рекеттесуін ұ йымдастыру, яғ ни білім, идеялар жә не ә рекеттермен алмасу (ә рекеттестік). Бірлескен ә рекеттің ұ йымдастырылуы; перцептивті – қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің бір-бірін қ абылдауы, тануы (тү сінушілік), соның негізінде ө зара тү сініктің пайда болуы, қ алыптасуы. Сонымен қ атар жеке адам – аралық қ арым-қ атынас императивті манипулятивті жә не диалог болып бө лінеді. Императивті қ арым-қ атынас авторитарлы, директивті (ө ктем) жағ дайда қ арым-қ атынасқ а тү сушіге жасалатын ә сер. Бұ л жағ дайда қ арым-қ атынас партнер -ә сер етілетін объект “пассивті” объект жү йемен жү зеге асырылады. Кө птеген іс-ә рекетте мә селен ә скери ө мірде, кейбір шытырман, қ иын-қ ыстау жағ дайларда осындай қ арым-қ атынас тү рі байқ алады.

Манипуляция — қ арым-қ атынас партнерлердің ө зінің іштей мақ саттарын жасырын тү рде жү зеге асыру ү шін жасалатын қ арым-қ атынас тү рі. Қ арым-қ атынастардың бұ л тү рі, ә сіресе, бизнес, іскерлік қ арым-қ атынаста ә бден орынды болғ анымен, достық, жолдастық, сү йіспеншілік саласында орынсыз болып табылады. Императивті жә не манипулятивті қ арым-қ атынас тү рлерін біріктіріп, монологтық қ арым-қ атынас деп сипаттауғ а болады. А.А. Ухтомскийдің айтуынша: (20) “адам ө з мақ сатын жү зеге асырудағ ы қ арым-қ атынас партнерін басқ а адам емес, ө зінің “сың арлары” деп қ абылдайды. Ө зіне деген бағ дардан басқ а адамғ а деген бағ дарғ а кө шетін қ арым-қ атынас тү рі — диалогты қ арым-қ атынас болып табылады.

Диалог – тең қ ұ қ ылы субъективті қ арым-қ атынас, оның мақ саты: қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің ө зара бірін-бірі танып – тү сінуі, партнерлер арасында ө зін тү сіну ө зіндік даму. Диалогта қ арым-қ атынас жасау қ арым-қ атынастың белгілі ережелерін сақ тағ анда ғ ана мү мкін.

Қ арым-қ атынастың коммуникативті жағ ы

Қ арым-қ атынаста адамдар идеялар, қ ызығ ушылық тар, кө ң іл-кү ймен, сезімдермен т.б. бө ліседі. Мұ ның бә рін ә р тү рлі мә лімет, ақ парат ретінде қ арастыруғ а болады. Адамдар арасындағ ы коммуникативті процестер техникалық қ ондырғ ылар арасындағ ы ақ парат алмасуынан ө згеше болады, оның мазмұ ны жә не формасы бойынша ө зіне тә н ерекше, маң ызды қ асиеттері бар. Олардың ерекшелгі — кері байланыс процесі. Коммуникативті баръер, коммуникативтік ә сер жә не мә лімет берудің ә р тү рлі дең гейі (вербалды – сө з жү зіндегі, вербалды емес- сө з жү зіндегі емес) сияқ ты процестермен байланысты. Қ арым-қ атынастың вербалды дең гейінде пайдаланатын негізгі қ ұ рал —тіл. Адамдар арасындағ ы ақ парат алмасу процесі бір жақ ты болмайды, ал керісінше екі жақ ты пікір алмасу тү рінде ө теді. Мә ліметті беруші – коммуникатор, оны қ абылдаушы реципиент деп аталады. Сондық тан да негізгі мә ліметті беруден екінші бір адамғ а беру ғ ана емес, қ арым-қ атынас барысында ортақ кө зқ арас, пікір, ортақ мә неге келу маң ызды. Бұ л міндетті орындауда ерекше механизм — “кері байланыс” іске қ осылады, ол реципенттің коммуникатордың іс-ә рекетін қ алай қ абылдап, бағ алануына байланысты. Сонымен, кері байланыс дегеніміз – коммуникатордың ә рекетіне деген реакциясын кө рсететін мә лімет. Кері байланыстың берілуі ә р тү рлі жолдармен жү зеге асырылады. Олар тура жә не жанама кері байланыстар: Тура кері байланыста реципиенттің пікірі ашық тү рде беріледі. Мысалы: “сенің пікірің мағ ан ұ намайды”, “не айтып тұ рғ аның мағ ан тү сініксіз” т.б. жә не де ә р тү рлі қ имыл-қ озғ алыс (жест, мимика, пантомимика), ренжу, қ уану, жақ тыртпау т.с.с. кері реакциялардан байқ алады.

Жанама кері байланыс – психологиялық мә ліметті берудің асыратын тү рі десек те болады. Бұ л жағ дайда ә р тү рлі сұ рақ тар, кекету, кү тпеген эмоциялық реакциялардың болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда коммуникатор партнерінің не айтқ ысы келетінін оның нені кө здеп отырғ анын тү сіну керек. Ә рине бұ лай тү сінуі ә рқ ашан дұ рыс болмауы мү мкін, сондық тан бұ л жағ дайда тү сінісу қ иынырақ болады. Қ арым-қ атынас процесінде мә лімет алмасудың екінші бір дең гейі – вербалды емес тү рі. Вербалды емес дең гейіне оптикалық кинестезиялық жә не акустикалық жү йелер жатады. Оптикалық – кинестезиялық жү йеге адамның сыртқ ы тү р пішіні, ә серлі қ имыл – қ озғ алыстары жә не ым-ишара т.б. жатады. Бұ л жү йенің маң ызды тү ріне кө здік контакт жатады. Адамдардың сезімдері негізінен осылар арқ ылы беріледі. Партнердің сө зіне сенбегенде осындай жақ тарғ а кө ң іл аударамыз. Акустикалық жү йеге сонымен қ атар коммуникатордың дауысының сапасын (тембрі, жоғ арылығ ы, қ аттылығ ы – жұ мсақ тығ ы) интонациясын, сө йлеу темпін, дауыс екпінін жә не де ә ртү рлі сө з арасындағ ы ү зілістер (паузамен), жө телдерін, кү лкілер т.б. жатқ ызамыз.

Қ арым-қ атынастың интерактивтік жағ ы

Қ арым-қ атынастың интерактивті жағ ы –адам аралық қ арым-қ атынастардың адамдардың бір-бірімен ә рекеттесуімен байланысты аспектілерін белгілеуге арналғ ан шартты термин. Қ арым-қ атынас барысында қ атынасқ а тү су ү шін тек мә ліметтермен алмасып жә не ө зара тү сіністікке қ ол жеткізумен шектелу жеткіліксіз, ә рекеттермен алмасу ортақ іс-ә рекетті жоспарлар, бірілескен ә рекеттердің формалары мен нормаларын қ алыптастыруда ө те маң ызды. Қ арым-қ атынастың осы жағ ын сипаттағ анда жеке адам аралық қ атынастың тү рлерін талдаумен қ арым-қ атынасқ а тү сушілердің ә рекеттесуге интермелейтін мотивтерін (себептерін) қ алыптастыру қ ажет. Жеке адам аралық ә рекеттесу стратегиясы тө менгідей болады. Ә р тү рлі зерттеулер барысында адамның басқ а адамдармен қ арым-қ атынасқ а тү суінде бірнеше маң ызды ә леуметтік мотивтер айқ ындалғ ан (20). Олар:

· ортақ жетістікті барынша жоғ арылату мотиві (коопорция);

· ө зінің жетістігін барынша жоғ арылату мотиві (индивидуализм);

· салыстырмалы жетістікті барынша жоғ арлату мотиві (конкуренция);

· басқ аның жетістігін барынша жоғ арылату мотиві (альтруизм);

· басқ аның жетістігін барынша тө мендету (агрессия);

Қ арым-қ атынастар перцептивтік жағ ы

Бұ ғ ан дейін айтылып ө ткендей, адамдар арасындағ ы ө зара ә рекеттестік, ө зара қ атынас, ө зара тү сінушіліксіз алысқ а бармайды. Сонымен қ атар қ арым-қ атынас барысында партнерлердің бірін-бірі қ абылдауы ө те қ ажет. Осы айтылғ ан адамның екінші бір адамды қ абылдауы қ арым-қ атынастың міндетті, ә рі қ ұ рылымдық бө лімі, сонымен қ атар қ арым-қ атынастың перцептивтік жағ ы болып саналады. Бұ ндағ ы адамның екінші бір адамды қ абылдауы дегендегі “қ абылдау” ұ ғ ымы жалпы психологиялық ұ ғ ым ретінде емес, ал адамдардың бірін-бірі танып-білуі деген мағ ынада кө бірек қ олданылады. Ә рбір адам қ арым-қ атынасқ а тұ лғ а ретінде тү седі жә не басқ а адаммен де, ол жеке тұ лғ а ретінде танылады. Л.С. Рубинштейннің айтуынша: (16) сыртқ ы жү ріс-тұ рыстың негізінде адамның сыртқ ы белгілерін анық таймыз, ә рі онымен таныс боламыз. Адам басқ аны танып білу барысында ө зінің де ө згенің де жү ріс-тұ рыс стратегиясын қ ұ райды. Бұ ндай процеске ең кемінде екі адам қ атысады. Олардың екеуі де белсенді субъекті болуы тиіс.

Адамның басқ а біреуді танып-білуінде ө зіндік сананың да ролі аз емес. Яғ ни бір адамның ө зі туралы ой-пікірі неғ ұ рлым бай болса, оның басқ а адамғ а деген ой-пікірі, кө зқ арастары да соғ ұ рлым баий тү седі, ал екіншіден: екінші адамды неғ ұ рлым терең, жан-жақ ты етіп ашып кө ре алса, онда оның ө зіне деген кө зқ арасы да соғ ұ рлым мағ ыналы ә рі терең, жан-жақ ты болмақ. Демек осыдан мынандай ой тұ жырымдауғ а болады. Адам ө зін-ө зі басқ а адам арқ ылы тани біледі.Адамның екінші бір адамды қ абылдау механизмнің екі жағ ы бар: 1) идентификация; 2) рефлекия.

Индентификация – саналы немесе санасыз тү рде басқ а адамның орнына ө зін ө зін қ ойып екінші біреуді тү сіну жолы. Жалпы “индектификация” терминінің ө зі “ұ қ сату” деген мағ ынаны білдіреді; ғ ылыми тұ рғ ыдан индентификация жә не оғ ан мазмұ ндылығ ы жағ нан ұ қ сас келетін эмпатия кө рністерінің ұ қ састығ ы анық талғ ан. Эмпатия да адамды тү сінудің бір жолы болып табылады. Эмпатия негізінде адам басқ а адамды эмоциялық жағ ынан ғ ана демеу, кө мектесуге, тү сінуге қ ұ штарланып талпынады.

Рефлексия — басқ а адамды тү сінудің тағ ы бір механизмі. Рефлексия барысында қ арым-қ атынасқ а тү суші екі жақ та бір-бірін бағ алап, бағ а береді, ә рі бір-бірінің бойындағ ы мінез-қ ұ лық тарына ө згеріс ең гізеді. Сонымен қ атар бір-біріне бағ а бере отырып, адам екінші адамның жү ріс-тұ рыс, мінез-қ ұ лының себептері мен интерпретациясының жү йесін қ ұ руғ а ұ мтылады. Сонымен біз қ арым-қ атынастың тү рлерін, оның себептерін қ арастырып ө ттік. Ендігі біздің беталысымыз, қ арым-қ атынастың адам ө міріндегі алатын орны болмақ.

Қ арым-қ атынастың адам ө міріндегі алатын орны

Психология ғ ылымындағ ы негізгі терең де, мә нді, мазмұ нды ә рі мағ ыналы ұ ғ ымдардың бірі — қ арым-қ атынастық. Қ арым-қ атынассыз жеке адамды тү сіну оның дамыр-жетілуін талдап, білу мү мкін емес. Қ арым-қ атынас ұ ғ ымы адамдардың бір-бірінен кү рделі, кө птеген тү рлі жақ ындасу процестерін кө рсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс-ә рекеттерінің қ ажеттіліктерін орындау ү шін қ олданылады. Дә л осы қ арым-қ атынас кезінде адамдар бірінен-бірі ө зара керекті мә лімет, ақ параттар ала алады, бірін-бірі дұ рыс қ абылдап, тү сініп, бірігіп қ ызмет атқ ару ү шін бә ріне бірдей жоспар қ ұ рады. Ө зіміз кү нделікті қ олданып жү рген қ арым-қ атынасты бірнеше тү рге бө луімізге болады. Олар: тура, жанама, біреу арқ ылы (тура емес). Олардың алғ ашқ ысы тура қ арым-қ атынас соның кө мегімен адамзат тарихының мә дениетінің т.б. ө ркендеуі негізінде тікелей емес қ арым-қ атынас пайда болғ ан. Тікелей емес қ арым-қ атынас жазбаша тү рдегі немесе техникалық байланыс қ ұ ралдарының кө мегімен жү зеге асатын толық емес психологиялық контакт.

Адамзат тә жрибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқ а да ә р тү рлі техникалық қ ұ рал-жабдық тардың пайда болуы тікелей емес қ арым-қ атынас жасаудың жү йесін тездетіп, ә рі кү рделендіре тү сті.

Кү нделікті ө мірде кездесетін қ арым-қ атынасты ары қ арай жеке адамдар аралық жә не кө пшіліктік деп екіге бө леміз. Жеке адам аралық қ арым-қ атынаста топтарда адамдардың жеке дара ерекшеліктерін білу, қ айғ ы-қ уанышына ортақ тасу, тү сіну, бірігіп, іс-ә рекет ету негіздерінде қ алыптасатын болса, кө пшіліктік қ арым-қ атынас – кө пше тү рде таныс емес адамдардың жә не кө пшілік мә лімет ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы жасалатын бір жақ ты қ арым-қ атынас. Осындай қ арым-қ атынас тү ріне ө нердегі жә не эстетикалық қ арым-қ атынасты енгіземіз.

Қ арым-қ атынас барысында адамдар ө зін кө рсетеді. ө зі ү шін жә не басқ а лар ү шін жеке дара қ асиеттерін аша тү седі. Сонымен қ атар кейбір қ асиеттері қ арым-қ атынаста қ алыптасады, ө згеріске ұ шырайды.

“Адам тек басқ алар арасында ғ ана адам бола алады”- деп И.Бехер (15) айтқ ан сө здің мағ ынасы ө те терең ге тамыр жаяды. Адамдармен қ арым-қ атынас адамның адамзаттық тә жірибені игеруі, қ оғ амдағ ы қ алыптасқ ан қ ұ ндылық тарды ө з бойына сің іруі, білім мен іс-ә рекет тү рлерін игеруі; адамның дара тұ лғ а ретінде қ алыптасуы іске асырылды. Яғ ни қ арым-қ атынас ә рбір адамның адам болып қ алыптасуының, жан-жақ ты, ә рі психологиялық дамуының маң ызды факторы. Қ арым-қ атынасты адам ө міріндегі ү зіліссіз жү ретін процесс деп айтар болсақ, қ ателеспеспіз. Осығ ан байланысты Л.С. Выготский былай деген: “Адам ө зімен ө зі болғ анда да қ арым-қ атынас функциясын сақ тайды” (11). Яғ ни, бұ л жағ дайда адамның ө з-ө зімен қ арым-қ атынасқ а тү суін ішкі немесе сыртқ ы сө йлеу арқ ылы жү зеге асатын, диалог типіндегі адамның ойлауының ә дісі ретінде қ алыптастыруғ а болады.

Қ арым-қ атынас адамның психологиялық бейнесін қ алыптастырып, ө згертудің маң ызды шарты. Бала дамуының белгілі кезең дерінде мінез-қ ұ лық ы, іс-ә рекеті жә не баланың қ оршағ ан ортасымен ө зіне деген қ атынасы, кө зқ арасы ү лкендер арқ ылы іске асырылады. Д.Элкокиннің айтуынша: “Бала ә рқ ашанда екі адам — оның ө зі жә не ересек адам” (22). Даму барысында бала мен ересектің сыртқ ы тікелей емес қ арым-қ атынасы баланың ішкі психологиялық процесіне жә не де баланың дербестік ерікті іс-ә рекетіне айналады.

Бала мен ересектің қ арым-қ атынасы білім, іскерлік, дағ дыны берудің жай қ осындысы емес, ө зара ә серлесу нә тижесінде ө зара қ ұ ндылық қ а баю мен ө згерудің кү рделі процесі. Адамдармен қ арым-қ атынаста адам ө зін-ө зі танып-біліп, ө з-ө зіне деген сенімге ие болды. Адам ө зін-ө зі бағ алау ү шін ә рқ ашан басқ алардың мақ ұ лдауы мен қ олдауын қ ажет етеді. Балалардың қ оршағ ан ортада қ арым-қ атынасқ а тү суі олардың жан-жақ ты дамып, қ алыптасу процесінде орасан зор роль атқ арады. Отбасы, балабақ ша, қ ұ рбы-қ ұ рдастарының баланың тұ лғ а болып қ алыптасуына белсенді ә серін тигізеді. Жоғ арыда аталып ө ткен ә леуметтік топтарда топ мү шелерінің ө зара қ арым-қ атынас негізінде топтың моральдық -психологиялық атмосферасы қ ұ рылады. Топтағ ы психологиялық климат баланың жеке тұ лғ а болып қ алыптасуында шешуші роль атқ арады. Сонымен қ атар ә леуметтік топта жү ргізілетін тә рбиелік жұ мыстарғ а да тигізетін ә сері аз емес.

Мектеп жасына дейінгі кезең дегі балалардың дамуындағ ы қ арым-қ атынастың атқ аратын ролі

Мінекей жоғ арыда біз психологиядағ ы қ арым-қ атынас, қ арым-қ атынастың адамдар ө міріндегі алатын орны туралы біраз қ арастырдық. Ендігі кезекте мектеп жасына дейінгі кезең дегі қ арым-қ атынастың балалардың жеке тұ лғ а ретінде дамуында алатын орны болмақ. Қ арым-қ атынас негізінде балалардың барлық жеке басының қ асиеттері дамып, психикалық кейіптері қ алыптасады. Сонымен қ атар қ арым-қ атынас балалардың танымдық процестерінің жетілуін қ амтамасыз ететін бірден-бір фактор жә не жағ дай болып табылады. Ал балалардың ө зін-ө зі дамытып, жетілдіруі, реттей алуы, яғ ни ө зіндік бағ аның дұ рыс болуын қ амтамассыз ететін де, балалардың ересектермен жә не басқ а балалармен жасайтын ө зара ә рекеттестігі, ө зара қ атынасы жә не ө зара ақ парат алмасуында болады. Ғ ылымдағ ы балалар қ арым-қ атынастың мә нділігі ә ркімге – психологтарғ а педагогтарғ а ата-аналарғ а аян жә не ол ә ртү рлі балалардың ә леуметтенуіне қ атысты зерттеулерден белгілі болғ анымен, балалар қ арым-қ атынастарында шешілмеген мә селелер жеткілікті.

5-6 жастағ ы балалардың психикалық дамуының қ арым-қ атынас байланысын анық тауғ а, балалардың қ арым-қ атынас қ ажеттілігі мен мотивтерін анық тауғ а баса назар аудару қ ажет. А.Н.Леонтев іс-ә рекеттің қ ай тү рін болмасын қ арым-қ атынаспен қ абаттас болады деп тү сіндіреді. Ол іс-ә рекетті қ арым-қ атынастың қ ажетті шарты ретінде қ арастырады (14).

Қ арым-қ атынас мақ сат бағ дарлы, индивидтердің бірін-бірі қ абылдай алуы, тү сіне алуы, ө зара бірлесіп іс-ә рекет жасауы жә не ақ парат алмасу ү рдісі деп қ арастырылады. Кең естік ғ алымдардың қ арым-қ атынас механизмдері мен оның ө згеріп, жетілу жағ дайлары философтар мен социологтардың ә леуметтік психология, жас ерекшелік бала психологиясы, педагогикалық психология саласындағ ы мамандардың зерттеу пә ніне айналды.

Ә дебиеттерде қ арым-қ атынастың пә ні, қ арым-қ атынасты жү зеге асыруды қ ажетсіну, қ арым-қ атынасты қ ұ рудағ ы мотивтер, қ арым-қ атынас ә рекеті, міндеттері, қ ұ ралдары мен нә тижесі де қ арым-қ атынас элементтері ретінде қ арастырылады. Қ арым-қ атынас оның бірлігі деп танылады. Ә дебиеттерде қ арым-қ атынас тә сілі ә рекеттік формада “коммуникативтік біліктілік” ә сер ету, реттеу, байланыс жасау, ақ парат беру тә сілдері жалпы нә тиже алуды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан ә серлер жү йесі, ә діс пен адамдар жиынтығ ы ретінде анық талады. Ал А.А. Бодалев қ арым-қ атынас ә сер ету тә сілдерін интеллектуалдық, эмоционалдық жә не еріктік деп ү шке бө леді (6). Ә дебиеттерге талдау жасай отырып, қ арым-қ атынас механизмдерін қ арым-қ атынастың тиімділігін анық тайтын, ө зара тү сінікті сипаттайтын кү рделі психологиялық қ ұ рлым деген тұ жырымғ а келдік. Ғ алымдар топ ішіндегі жә не ө зара қ арым-қ атынастың механизмдерін кө рсетіп, оларғ а эмпатия, идентификация, децентрация, рефлексия, стереотипизация, каузалды, атрибуция, ореол эффектісін жатқ ызады.

Қ арым-қ атынас компоненттерінің дамуы, ө згерісі нә тижесінде интегралды, тұ тас қ ұ рылым пайда болды. Ол коммуникативті іс-ә рекеттің даму дең гейін анық тайды. А.В.Запорожец, М.И.Лисина (18) бұ л ерекше қ ұ рылымдарды “қ арым-қ атынас онтогенезінің сатылары”, “қ арым-қ атынас формалары” деп атағ ан.

М.И. Бобнева (8) қ арым-қ атынас барысында жеке адамның ішкі жан-дү ниесі қ алыптасатындығ ына қ арым-қ атынас формаларын зерттеу арқ ылы кө з жеткізген. Кө п ретте қ арым-қ атынас жайлы қ арастырғ анда “қ арым-қ атынас стилі” (20) деген ұ ғ ым да анық талынады, “қ арым-қ атынас стилі” деп адамдардың байланыс жасау тактикасын, не болмаса позициясын айтады. В.С.Мухина (7) қ арым-қ атынас стилін “ә леуметтік” психологиялық ә сер етудің дара – типологиялық ерекшелігі деп тү сіндіреді. Қ азіргі кезде Г.Андерсон, А.А.Бодалев, Р.Буре, И.М. Юсупова (8) т.б. ғ алымдар қ арым-қ атынас стилінің классификациясын ғ ылыми қ орда кең ейтіп берген.Сонымен қ арым-қ атынастың қ ажеттіліктері, мотивтері тә сілдері, қ ұ ралдары, формалары, стилдері… мектеп жасына дейінгі балалардың қ арым-қ атынастарын жетілдіру, коррекциялау мә селелер ү шін аса мә нді деп санаймыз.

Ғ ылымда қ арым-қ атынастың дең гейлері де қ арастырылады. Б.Ф.Ломов ү ш – макродең гей, мезадең гей жә не микродең гейді сипаттайды.

Осы кө зқ арасты танымдық іс-ә рекет дамуды С.М. Жақ ыпов ә рі қ аай дамытқ ан. Қ арым-қ атынастың топтық жағ дайдағ ы ә леуметтік психологиялық эффектілерін, механизмдерін талдау В.С.Агеевтің теориялық жә не эмпирикалық зерттеулерінде жү ргізілген. Қ арым-қ атынас мә селесі жан-жақ ты қ арасытылғ анмен, оның этикалық жақ тарын зерттеу теория мен тә жірибеде ә лі де болса жеткіліксіз дең гейде. Ал қ азақ балаларыының қ арым-қ атынас саласын ұ лттық қ ұ ндылық тар негізінде жетілдіру, ә леуметтік-ортағ а, статусқ а байланысты зерттеулер ә лі кү нге дейін жоқ тың қ асы.

Біз ү шін айрық ша маң ызды жайт: қ арым-қ атынастың себептілігін (детерминттілігін), яғ ни адам психикасын, оның дамуын психикалық тұ рғ ыдан дұ рыс қ алыптастыру, дамуды психикалық коррекциялау жә не реабилитациялау міндеттерін шешуде қ арым-қ атынастың ә рі қ ұ ралы, ә рі мақ саты болып табылатындығ ы.

5-6 жастағ ы баллардың қ арым-қ атынас сферасы, екі жазық тық ты қ амтиды: 1) балалардың ата-анасымен, тә рбиеші-педаготарымен жә не басқ а ересектермен қ арым-қ атынас жасауы, 2) балалардың басқ а балалармен ө з қ атарластарымен, ө зінен кіші жә не ересектеу балалармен қ арым-қ атынас жасауы.

Ғ алымдар мектеп жасына дейің гі кезең балаларының қ арым-қ атынасында тө рт форманың бір-бірінің орнын басып отыратындығ ын анық тағ ан. 0-0, 6 кезең інде балалардың қ арым-қ атынасы жағ дайлық – жеке бастық (ситуативно-личностная). 0, 6-2, 5 – жағ дайлық –іскерлік (ситуативно-деловая)-2, 5-5, 0 – жағ дайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная) жә не 5, 0-7, 0 жағ дайдан тыс, жеке бастық (внеситуативно-личностная) қ арым-қ атынас тағ айындалғ ан. Бұ л формалар балалардың ересек адамдармен қ арым-қ атынасын сипаттайды. Ал, балалардың басқ а балалармен бірлескен коммуникативтік іс-ә рекетінде эмоциялық -тә жірибелік (эмоционально-практическая), жағ дайлық -іскерлік жә не жағ дайдан тыс іскерлік қ арым-қ атынас формалары болатындығ ы ғ ылымда белгілі.

Зерттеу концепциялары бойынша мектеп жасына дейінгі балалар қ арым-қ атынасының ерекше формалары болатын кө рінеді. Басқ аша айтқ анда, балалардың ересек адаммен қ арым-қ атынасы коммуникативтік іс-ә рекеттің ә ртү рлі тө рт сатыларының кездесіп келуі деп қ арастыруғ а болады. Тақ ырып 5-6 жастағ ы балалар болғ андық тан, оларғ а сә йкес келетін қ арым-қ атынас тө ртінші формасы. Бұ л форманы жағ дайдан тыс жеке бастық (внеситуативно-личностная) деп атағ ан. Бұ л форма бойынша 5-6 жастағ ы балалардың коммуникативті іс-ә рекетінде қ арым-қ атынастың жеке бас мотиві жетекші болады. Ересек адамды балалар тұ тастай, барлық қ асиеттерімен, білімі, біліктілігі, ә леуметтік ролімен, статусымен жә не адамгершілік-моральдық жағ ынан “ү лкен” дос деп қ абылдайды. 5-6 жастағ ы балалардың қ арым-қ атынастағ ы зейіні затқ а емес, ә леуметтік ортасына, яғ ни басқ а “адамдар ә леміне” аса шоғ ырланатындығ ы эмпирикалық жолмен анық талғ ан.

Міне, сондық тан дә л осы кезең де балалардың қ арым-қ атынасын жетілдіру ө те тиімді болады деп санаймыз. Себебі балалар ересек адамдармен қ арым-қ атынас қ ұ руғ а психологиялық тұ рғ ыдан даяр болса, онда психологиялық ә сер ету, яғ ни дамыту, коррекциялау мү мкіндіктері де зор болмақ. Бұ л кезде балалар ересек адамның мейірімді қ атысымен ғ ана қ анағ аттанбай, олардың ө зара тү сінісуі мен эмпатияғ а ұ мтылады.

Егер қ арым-қ атынасты коммуникативтік іс-ә рекет деп қ арасақ онда тіл осы іс-ә рекетті жү зеге асыратын қ ұ рал болады. Сондық тан балалар тілінің даму ерекшеліктерін анық тау да біздің жұ мысымыз. Кезінде ғ алымдар балалардың мінез-қ ұ лық, жү ріс-тұ рысын реттейтін ә серін кө рсеткенді. Психологиялық ә дебиеттерден мектеп жасына дейін тілдің дамуы ү ш сатыдан ө тетіні белгілі. Біздің зерттеу жағ дайымызда 5-6 жастағ ы балалардың тілі вербальды қ арым-қ атынастың даму сатысына сә йкес келеді. Балалардың сө йлеу белсенділігі тек ересек адамдардың қ арым-қ атынасымен анық талатындығ ын айта кеткен жө н. Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар арасындағ ы қ арым-қ атынас мә селесі басты орын алады. Бұ л қ арым-қ атынасты анық тауда арнайы “педагогикалық қ арым-қ атынас” деген ұ ғ ым қ олданылады. Педагогикалық қ арым-қ атынас А.А.Бодалев, В.А.Кан-Калик, Я.А.Колминский, В.А.Петровский, А.А.Леонтьев (4, 14, 12) т.б. ең бектерінде мазмұ ны, формалары, тә сілдері бойынша сипатталады. 5-6 жастағ ы балалардың қ арым-қ атынас ерекшеліктерін зерттеген ғ алымдар балалардың ә леуметтік ортасы басқ а балалардың қ атарластарын қ амтитын, тек ересектермен қ арым-қ атынас жасау, олардың ә леуметтік дү ниесін тұ йық тататынын кө рсеткен.

А.А.Рояк (22) зерттеулерінде 5-6 жастағ ы балалардың ө з қ атарластарымен қ арым-қ атынас қ ұ руда белсенділік кө рсетпейтіндігін сипаттайды. Бұ л жағ дайды, зерттеуші, балалардың біріншіден, ойын ойнау дағ дыларының, біліктіліктерінің жетілуі, екіншіден, коммуникативтік мотивтердің болмауынан деп тү сіндіреді. Біз балалардың қ арым-қ атынасын жетілдіру, коррекциялау жұ мысында осы мә ліметтерді басшылық қ а алу қ ажет. Балалардың қ арым-қ атынасын зерттеуге арналғ ан ә дістеттелер негізінен байқ ауғ а, ә ң гімелесуге, сауал-сұ рақ қ а, вербалды тестік ә дістерге сандық, сапалық жағ ынан бағ алауғ а, эксперттік бағ алауғ а негізделген. Сонымен қ атар мектеп жасына дейінгі балалармен жү ргізілетін диагностикалық жұ мыстың коррекциялық, дамытушы ә сері де оғ ан параллель болу керек деп санаймыз. Мә селеге қ атысты психологиялық, педагогикалық зерттеулерді тү пкілікті талдау балалардың ойын ә рекеттерін олардың қ арым-қ атынас сипатын анық тауғ а аса тиімді екеніне кө з жеткіздік. 5-6 жастағ ы балалардың қ арым-қ атынас жасауын анық тауда ұ лттық ойындар – ә мбебап ә діс деген болжам жасалынды. Баланың басқ а балалармен қ арым-қ атынас қ ұ ру арқ ылы ө з-ө зін тануы, бағ алау мү мкіндіктері болады. Ал, мектеп жасына дейінгі кезең дегі “бала-бала” жү йесі В.С.Мухина (10) ең бектерінде сипатталады. Баланың басқ а балалармен қ арым-қ атынас қ ұ руы оның психикалық дамуына жағ дай жасайтыны тағ айындалғ ан. 5-6 жастағ ы балалардың басқ а балалармен қ арым-қ атынасты қ ажетсінуін А.И.Фукиннің (15) зерттеулеріне сү йене отырып, 3 топқ а бө ліп қ арастырамыз: 1-ші топқ а қ арым-қ атынаста белсенді балалар жатады. Олар басқ а балалармен байланыс жасағ анда жағ ымды эмоциялы реакция, жұ птасуғ а қ ызығ ушылық танытып, аса назар аудару, сезімталдық, кө рсетуі, жұ птасының қ арым-қ атынас қ ұ руына тү рткі болу сияқ ты мінез-қ ұ лық, жү ріс-тұ рысын кө рсетеді. 2-шы топқ а қ арым-қ атынаста енжар балалар жатады. Олар ө здерін топ ішінде ұ стай алмай, беймаза кү й кешеді, жағ ымсыз эмоция танытады. 3-ші топ қ арым-қ атынаста аумалы болатын балалармен сипатталады. Оларғ а 1-ші де жә не 2-ші де топ балаларының тенденциялары тә н болады. Сонымен баланың басқ а балалармен қ арым-қ атынас қ ұ руында ә рбір баланың ересектермен байланыс жасаудағ ы психологиялық жас ерекшеліктері айқ ын кө рінеді. Олай болса ұ лттық салт-сана, жағ дайымызда қ азақ отбасындағ ы ә леуметтік роль мен жыныстық ерекшеліктер, қ азақ халқ ының адамгершілік қ ұ ндылық тары қ арым-қ атынаста ескерілуі қ ажет. Алайда, қ арым-қ атынас ә сіресе мектеп жасына дейінгі кезең дегі коммуникативтік іс-ә рекеттік мә селелеріне қ атысты зерттеулерде балалардың ә леуметтік ортасындағ ы этно-мә дениеттік факторлар ә лі кү нге қ арастырылуда. Сондық тан біздің болашақ тағ ы жұ мысымыз қ азақ балаларының қ арым-қ атынас сферасын зерттеп, дамытуды (тренинг ә дісімен) басты мақ сат етіп отыр. Тренингтің қ андай модификациясы ұ ймдастырылса да топтық жұ мыстың бір қ атар нақ ты принциптерін сақ тау, топтағ ы қ арым-қ атынас негізінде оның ә рбір мү шесінің дамып, кез-келген іс-ә рекетін игеруіне ө зіндік белсенділік таныту, топтың тұ рақ ты болуы, топ мү шелерінің бір-біріне тиімді ық палына арқ а сү йеу еркіндік пен субъективті эмоционалдық қ а жағ дай жасау талаптары басты шарт болды.

Сонымен қ атар тренингтердің барысында жеке адам, топ дамуының ә леуметтік-психологиялық заң дылық тарғ а негізделген ү ш сатысы: 1)бастапқ ы – “жұ мсару”, 2) жұ мыс –“ө згеріс”, 3) ақ ырғ ы – “бекіту” болады.

Қ азіргі кезде қ арым-қ атынас ата-ана мінез-қ ұ лқ ы, жанұ ялық, қ орғ ану, қ ауіпсіздік, т.б. арнайы контингенттерге арналғ ан тренингтерді тиімді ұ йымдастыру принциптері мен ә діс-тә сілдері белгілі. Баса айтатын бір жай, ол тренингтік ә дістер алғ ашқ ы кездері тек ересектерге арналса, бү гіндері мектеп жасына дейінгі балалардан бастап зейнеткерлерге дейін қ олдану мү мкіндіктері бар.Зерттеушілердің қ айсының болмасын ең бектеріне талдау жасасақ, тренингтің тиімді ө туі оқ ытудың интенсивтілігіне, топ мү шелеріне жаң а ойларды шығ ару, белсенділік таныту, жұ мыла ә ркет қ ылу, тү сіне білу, қ абылдай алу, жеке басты кемсітпеу ашыла білу талаптарын сақ таумен байланысты кө рінеді. Осығ ан орай ә дебиеттерде тренингтік нормасы бар.

Осы жерде біздің тақ ырыпқ а орай ө зіндік ерекшелік болатындығ ы ескеру керек. Бұ л конфиденциялық нормасына қ атысты. Біздің объектіміз 5-6 жастағ ы балалар болғ андық тан, бұ л норманы қ атаң ұ стау мү мкін емес. Тіпті, керісінше, топ ішінде қ олданғ ан психологиялық тә сілдерді, ойындарды, техникаларды басқ а жерде, балалармен еркін ойнағ анда қ олдану, қ айталау ө зіндік дамуғ а жағ дай жасайды деп есептейміз. Сондық тан 5-6 жастағ ы балалар тренингі ү шін конфиденциялдық ты басқ аша айтуымыз керек. К. Рудем (7) пікірі бойынша топтың гоменді болғ анынан гетерогенді болуы аса тиімді болады. Алайда біздің жағ дай тренингтік топтың жас ерекшелік бойынша гомегенді болуын ұ станады. Бірақ ересек адамдарды “манекен” ролінде қ олдану тренинг ә серін кү шейте тү сетіндігі ә бден мү мкін. Басты тренингтік ә дістерге топтық пікірталас пен рө лдік ойындар емес ө зара ә рекеттесу – психологиялық жаттығ улар медитативтік жаттығ улар жататындығ ы белгілі. 5-6 жастағ ы балалардан тренингтік топ ұ йымдастырғ анда басты психологиялық ә сері бар ә діс – ойын екені даусыз. Сондық тан тренингтік ә дістемелерде ойынның ә р тү рі – ситуациялық, рө лдік, дидактикалық, шығ армашылық, имитациялық ойындар базалық ә дістер болады. Сонымен қ атар тренингте ойындар диагностикалық, психокоррекциялық дамытушы, яғ ни полифункционалды қ ұ рал ретінде қ олданылады.