Дәріс: Тұлғааралық iс-әрекеттегi коммуникацияның психологиялық ерекшелiктерi.

Психологиялық қ арым-қ атынастың маң ызды ерекшеліктерінің бірі – ол қ оғ амдағ ы мағ ыналы ө лшемдерден міндетті тү рде қ олдануғ а оқ ушыны мұ ғ алімнің бағ ыттауы. Соң ғ ысы адамзат қ арым-қ атынасының барлық аумағ ын кө рсетеді.

Психо – педогогикалық ә дебиеттерде педогогикалық қ арым-қ атынастың ә ртү рлі стилі беріліп, педогогтың шығ армашылығ ы мен оқ ушының шығ армашылығ ы ү шін ұ йымдастырудың сан қ илы тү рлері кө рсетілген. Кө птеген педогогикалық зерттеулер кө рсеткендей педогогикалық шеберліктің ө суі, қ арым-қ атынас стилінің демократизациялау жағ ынан ө згергенін жә не осы ө згерістің арқ асында балаларғ а деген қ арым-қ атынастың жақ сарғ аны, сонымен бірге бұ л қ арым-қ атынастың балалардың оқ уғ а оң ә сер ететіні анық талды.

Қ арым-қ атынас стилін таң дауда мұ ғ алімнің жалпы педогогикалық дең гейі, оның жалпы адамзат қ ұ ндылығ ына деген кө зқ арасы мен оғ ан ә сер ететін ә дістер байқ алады. Біздің ойымызша оқ ушы мен мұ ғ алім арасындағ ы ө зара қ атынастың ү ш стилін атап кө рсетуге болады:

1. ситуативті (жағ дайы)

2. операционалды

3. бағ аланушы

Ситуативті ө зара қ атынаста оқ ушы мұ ғ алім ү шін педогогикалық мә селелерді шешетін қ ұ рал ретінде қ аралады. Жалпы педогогикалық ситуация (жағ дай) нақ ты ситуация кезіндегі оқ ушының тә рбиесін қ адағ алауғ а не басқ аруғ а ә келеді. Жалпы тү рде ө зара қ атынастың бұ л стилін былай сипаттауғ а болады. «мен істегенді істе». Ол мынандай жағ дайларда типичен баланы ойнауғ а, тырысуғ а, жадына сақ тауғ а, абай болуғ а тә рбиелейді, қ алай жасауды кө рсетпейді, яғ ни баланың шығ армашылығ ын ұ йымдастырмайды, оны тә рбие тұ рғ ысынан мақ сат бағ ытына бейімделуіне, заты, жалпылама механизмінің шығ армашылық қ ұ рылымына, олар қ ұ лық тың категория жә не принциптерді жатқ ызбайды.

Ситуативті ық палдасушылық тың мысалы ретінде 7 – сыныптың орыс тілі сабағ ының кө рінісі. Мұ ғ алім. Ү й тапсырмасын тақ тада тексереміз (4 оқ ушы тақ та алдында сө йлем жазуда) сө йлемнің қ ұ рылысын дұ рыс жасағ ан ба? Қ ұ рылғ ан сызба бойынша сө йлемдер дұ рыс жасалғ ан ба? Дұ рыс. Сен мынау қ андай сө йлем екенін анық тай аласың ба? (Тақ та алдындағ ы оқ ушығ а қ арайды, оқ ушы айтады) Мұ ғ алім. Ал, бұ л қ андай жалғ ау. Сө йлемді қ айталап оқ ың ыз. (оқ ушы сө йлемді оқ ып, интонация жалғ ауының астын сызады) Сө йлемді талда: егер ол талдай алмаса бә рі кө мектеседі.Бұ л қ андай сө йлем? Кім кө мектеседі? (Ешкім қ ол кө термейді, ө зі жалғ астырады).1-сө йлем қ айсысы? 2-сө йлем қ айсысы? (тақ тадағ ы бала жауап береді).

Мұ ғ алім. Дұ рыс, ал «жә не» шылауы бұ л сө йлемде не мағ ына береді?

Тә жірибе стилі оқ ушы мен мұ ғ алім қ арым-қ атынасының арасында жү зеге асады. Мына принцип бойынша «Мен жасағ андай жаса» деген. Ересек ә сер ету ә дісін табады, олардың жалпылау ә дісін кө рсетеді жә не ә ртү рлі жағ дайларда қ олданады, мазмұ нынын кө рсетеді. (алдымен тә жірибелі) бақ ылау ә рекетін, бағ аны, жоспарлауды яғ ни баланы іс-ә рекет шартымен ө зінің шғ армашылығ ын қ ұ руды ү йрету.

Сабақ жағ дайында тә жірибелі стиль мұ ғ алім оқ ушыларды ә рекеттің талдау ә дісіне бағ ыттайды. «біз неге осылай жасаймыз?» деген сұ рақ ты зерттеуге бағ ыттайды.

Қ ұ нды стиль жалпы тү рде былай кө рінеді «адам бә рінің ө лшемі». Ол мағ ына тудырушы механизмдердің ортақ санқ илы шығ армашылық тү рінен туындайды. Бұ л негізделу тек обьективті қ ұ рылым кө зқ арасының тұ рғ ысынан ғ ана емес, адамзат шығ армашылығ ын ө зара қ атыстығ ынан да кө рінеді.Бұ л стильдің жарық қ а шығ уы ә ртү рлі формаларда шығ арманың қ ұ лық ты ұ йымдастырылуынан ә рқ ашанда туындайды.

Тә жірибеде мұ ғ алім ө зінің стилін педогогикалық шығ армашылық та ерекшелігін толық сезінбейді.Кейде олардың тә ртібінде бө лек оқ ушыларғ а да, сыныпта да жағ ымсыз бағ а байқ алады. Мұ ндай шарттың ө мір сү руі оқ ушының ортақ бағ асына кө рінеді. «Қ азіргі жасө спірім – бұ л» деген анкета сұ рағ ына он жылдық стажы бар 150 адам 75% оң жауап берген.Қ азіргі жасө спірімдер – бұ л біздердің ауысым «бұ л біздің балалық шағ ымыз, бұ л тамаша бә рін білетін халық». Ал 25%-і теріс жауап берген: «Қ азіргі жасө спірімдер – бұ л қ олданушылар» т.б. Ә рбір жауапта жалпы педогогикалық мұ ғ алім позициясы кө рінеді, ол ө зінің бейнесін жә не ө зінің мамандығ ына деген бағ асын алады.

Ересек жастарғ а оң қ арым-қ атынасын кө рсеткен мұ ғ алімдер арнайы анкетағ а былай жауап берген: «менің мамандығ ым – бұ л ө те жауапты жә не қ уанышты жұ мыс.Бұ л ө те қ иын кейде рахметі жоқ, алайда сондай сү йкімді жұ мыс»; «Бұ л менің қ уанышым». Ересек жастарғ а теріс кө зқ арастағ ы мұ ғ алімдер мү лдем басқ а ойда болды – «менің мамандығ ым бұ л - қ ате»; «бұ л кү шті босқ а жұ мсау» т.б. Жауаптар корреляциясы екі анкетадағ ы да r = 0.7сенімді 0.95.

Ө зінің оқ ушыларына деген мұ ғ алімнің теріс қ арым-қ атынасын мойындау – бұ л ө зін тә рбиелеу жолын жең у деген мағ ынада, ө зінің тә жірибесіне мамандық талап ету тұ рғ ысынан сә йкес тү рде қ ұ ралымен ық пал ету ә дісін білу керек. Оның бірі оқ ушылардың оқ уғ а деген уә жділігін зерттеу.Қ азіргі дидактиктер мен методистер мұ ғ алімдер ә дейі шақ ырылғ ан, олар оқ ушылардың уә жділігін қ алыптастырулары керек екендігін ә р кездеде ескертіп отырады.Оқ ушыларды тә рбиелеп ө з уә жділігі аймағ ына ә сер ете білуге ү йретеді.Оқ у уә жінің жағ дайын бү кіл сынып жә не бө лек оқ ушылар ү шін де мұ ғ алімнің білуі педогогикалық ә серлік пен эффектілікті анық тауғ а кө мектеседі.Сабақ кезіә нде сынып тә рбиесін ә р оқ ушыны ә ртү рлі бағ а формасында кө рінеді.Жасө спірім қ ажеттілігінің мойындалуы мен ө зін силаушылығ ы мұ ғ алім бағ асының оқ удың уә жділігінің қ алыптасуына ү лкен ә сер етуі кө рінеді. «оқ ушылар бағ алауғ а ө те кө п мә н береді». Бұ л адаптация, оқ у жү йесінде қ алыптасып, бақ ылау ө зінің маң ызды ролін жоғ алтты.Алайда оқ ушылардың формалды бақ ылауы керексіз ө рістер туғ ызады: ең алдымен жақ сы бағ а алуғ а қ алыптасып, шынайы білім сапасы керек емес болып қ алады.Осыдан сыбырлап айту, кө шіріп алу жә не т.б. шығ ады.

Оқ ушы ретінде ө зін-ө зі бағ алау оның оқ у ү рдісі кезінде бақ ылаудан туындап, басқ а адамдармен қ арым-қ атынасын анық тап, ө зінің басқ аларғ а деген тү сіну қ арым-қ атынасының айнасы ретінде сезінеді. Мысал ретінде 4 – 7 сынып оқ ушыларынан жауап аламыз. Брестадағ ы №13 мектептің (300 адам) оқ у уә жін зерттеу туралы анкеталардағ ы мынандай сұ рақ тарғ а «барлығ ы мені ойлайды...» Олардың ішінде ө зіне деген жалпы теріс кө зқ арасы бар, ө зіне деген бағ асы жоқ жауаптарда кездеседі (бә рі мені жынды деп ойлайды), оң қ арым-қ атынасты жауабы бар сұ рақ тар да бар (бә рі мені жақ сы оқ иды деп ойлайды).

Теріс жауап берген оқ ушылардың 4 – 7 сыныптар арасындағ ы мектеп оқ ушылардың (8 % -ы 4 сынпта жә не 37%-ы 7сыныпта). 7 – сынып оқ ушыларының ө зіне берген бағ алары ө те жоғ ары.Ө сіп кеткен (бә рі мені қ орқ ақ деп ойлайды); (бә рі мені топпас деп ойлайды); бә рі мені жаман деп ойлайды.

Оқ ушының ө зіне берген теріс бағ асы барлық сыныптарда (18-20%) ө зіне оң қ арым-қ атынас жоғ ары дә режеде 7 – сыныптарда 4 – сыныппен салыстырғ анда кө п кездеседі. Осылай теріс бағ алау тә рбиесі мен біліміне оқ ушылардың тұ рақ ты ә сер етіп, жасө спірім кезең дерінде ө зі туралы ойларды қ алыптастырады. Оң бағ а беретін ө зіне мектеп оқ ушысының оң қ арым-қ атынастары қ алыптасып ө зін мойындайды.

Жасө спірімдер моральдік жағ ынан ө з кемшіліктерін айтады. Бұ л олардың ө те жоғ ары сезімталдық тарын моральді нормаларғ а ү йренуіне куә лік етеді. Сондық тан қ алжың ды, кү лкіні педогогикалық қ атынас қ ұ ралы ретінде эффективті қ олданады.Қ алжың мен кү лкі ө зінің ішкі ә леміне аз болса да жақ ындай алатын кезде ғ ана пайда болады. Бұ л бақ ылау дұ рыстық қ а, заң дылық қ а негізделеді.В.Я.Пропанның айтуынша кү лкі моральді тануда маң ызды қ ұ рал жә не адамдардың қ ұ лық тық жағ ын тану.Қ анша адамзат қ арым-қ атынасы ә рқ илы болса, сонша кү лкі тү рі де ә рқ илы.Баланың, жасө спірімнің кү лкісі мен қ алжың ы – оның ойлауының теріс жағ ы бұ л ә лемді қ ырағ ы кө ру мен нә зік тү сіну шеберлігі бұ л оптемистивтік мү мкіншілік ө зіне де қ оршағ ан ортағ а да қ атысты. Алайда, ө зінің жолдасының ақ ылдылығ ына балалар қ уанып таң қ алса, мұ ғ алім кейде ашуланады, жиі емес. В.А.Сухаменинский былай деп сол туралы жазды «Шектеулі педогогикалық қ ате, тә ртіпті тә ртіп бұ зушылық деп кө ру кү лкілі»

Мұ ғ алім ү шін, ө зінде жә не оқ ушыларында қ алжың ды тә рбиелеу ол ө зінің тұ лғ алық жә не оқ ушылық тұ лғ алық шығ армашылық дең гейін ө сіру болып табылады. Жасө спірімнің қ арым-қ атынасына мұ ғ алім солардың кө зімен қ арауы керек жә не мазақ тау мен ө тірік ә дейі кү лушіліктен сақ тану болса, қ арым-қ атынас арасына салқ ындық туғ ызады.

В.А.Сухаменскийбылай деп жазды: «Қ алжың кү рделі нә рсе, қ алжың мен тә рбиелеуде ұ зақ уақ ыт рухани ұ жымды, тұ лғ аны дайындау керек».

Мұ ғ алімнің жасө спірімге сабақ ү стіндегі эмоционалды реакциясы - ө зін ұ ғ ындырудың ө зіндік формаы. Мұ ғ алім айқ айын жасө спірім шабуыл деп ұ ғ ады. Қ ай жағ дайда да ол активті реакция туғ ызады, содан кейін қ ұ лық тың қ арым-қ атнас тұ лғ асының сапалық, категориялық ішкі ә лемін мең геру сияқ ты қ арым-қ атнас жойылады. Педогогикалық қ арым-қ атнастың қ ұ рамы мен ә дісі ортақ педогогикалық мұ ғ алім позициясында тү сінуге тырысу ө зінің тә рбиеленушілеріне ық палын анық тайды.