Тақырыбы: Мұнай және газ саласындағы электр қауіпсіздігінің негіздері

Дә ріс мақ саты: Электр тогы немесе электр доғ асының ә серінен пайда болатын электр тоғ ынан қ орғ ану шараларын ұ ғ ыну

Негізгі терминдер мен анық тамалар:

Ең бек қ ауіпсіздігі – ең бек қ ызметі процесінде қ ызметкерлерге зиянды жә не қ ауіпті ә серді болдырмайтын іс-шараларкешенімен қ амтамасыз етілген қ ызметкердің қ орғ алу жай-кү йі.

Ең бектің қ ауіпсіз жағ дайлары – қ ызметкерге зиянды жә не қ ауіпті ө ндірістік факторлардың ә сері жоқ не олардың ә серінің дең гейі қ ауіпсіздік нормаларынан аспайтын, жұ мыс беруші жасағ ан ең бек жағ дайлары.

Ең бектің қ ауіпсіз жағ дайлары – жұ мыс берушінің қ ызметкерге зиянды жә не (немесе) қ ауіпті ө ндірістік факторлардың ә сері болмайтындай не олардың ә сер ету дең гейі қ ауіпсіздік нормаларынан аспайтындай етіп жасағ ан ең бек жағ дайлары;

Қ ауіпті ең бек жағ дайлары – ең бекті қ орғ ау ережелері сақ талмағ ан жағ дайда белгілі бір ө ндірістік немесе жоюғ а болмайтын табиғ и факторлардың ә сері қ ызметкердің жарақ аттануына, кә сіптік ауруғ а шалдығ уына, денсаулығ ының кенеттен нашарлауына немесе улануына ә кеп соқ тыратын, соның салдарынан ең бекке қ абілеттілігінен уақ ытша немесе тұ рақ ты айрылуы, кә сіптік ауруғ а шалдығ уы не ө лімі туындайтын ең бек жағ дайлары;

Электр соқ қ ысы деп – токтын ә серінен дене еттерінін қ озып, дірілдеп, еріксіз тартылуын айтады.

Электр зақ ымы дегеніміз – электр тоғ ы немесе электр доғ асының ә серінен пайда болғ ан зақ ым.

Нө лдендіру деп қ ұ рылғ ының кернеуде болуы мү мкін ток тасымалданбайтын металдан жасалғ ан бө лігінің нө лдік қ орғ аныс ө ткізгіштермен ә дейі электрлік қ осылуын айтады.

Термиялық ә сер – денеден ө ткен тоқ тын ә серінен нерв жү йесі, қ ан тамырлары, бұ лшық еттер, сү йектер тағ ы басқ а органдарың қ азуынан жә не дененін кей жерлерінін кү юінен тұ рады.

Электролиз ә сері – электр тоғ ының қ анды, тұ з ерітінділерін жә не басқ а органикалық сұ йық заттарды ірітіп, бұ зуымен байланысты болады.

Биологиялық ә сер – дегеніміз электр тоғ ының нерв жү йесіне ә серін тигізіп, дененің жанды талшық тарын қ оздырып, бұ лшық еттерінің еріксіз дірілдеп, тартылуы болады. Бұ л жағ дайда жү рек пен ө кпе еттері де тартылып, олардың жұ мыс істеу ә рекеті тоқ талады.

Механикалық ә сер – бұ л бұ лшық еттер ү зіліп, жартылып, сү йектер сынып тағ ы басқ адай жараланудан болады.

Негізгі сұ рақ тар жә не қ ысқ аша мазмұ ны:

Электр қ ауіпсіздігі

Электр энергиясы ө неркә сіптің барлық саласында кең інен қ олданылады. Қ азіргі ө ндіріс қ ұ рылғ ылары (машиналар, механизмдер, аспаптар) электр двигательдермен жә не жылыту қ ұ ралдарымен жабдық талғ ан. Кең кө лемде қ ол электр саймандары пайдаланылады. Электр энергиясы пісіру, жарық беру тағ ы басқ а қ ажеттерге жұ мсалынады. Сонымен ө ндірісте электр энергиясымен (тоғ ымен) азды-кө пті болсын барлық қ ызыметшілер байланысты болады.

Элекр энергиясын пайдалану адам ең бегін женілдетіп, оның ө німділігі мен сапасын арттырады. Бірақ білімсіздікпен, тә жірибімен ө міріне ү лкен қ ауіп туғ ызады. Тоқ соғ у қ ауіптін жоғ арлататын жағ дай-адам ө зінен сезім мушелерімен электр қ ондырғ ыларында тоқ тын бары-жоғ ын алдын ала айыра алмайды. Сондық тан тоқ тын астына қ алғ ан қ ондырғ ыларғ а адам байқ аусыз тиіскен жағ дайда, оны электр тоғ ы соғ ып, зақ ымдану мү мкін.

Электр тоғ ымен зақ ымдану кө бінесе ө ндірісте жұ мыс бабымен тоқ пен жиі қ атысатын қ ызметшілердің арасында кездеседі, олар: электр слесарлар, электр пісірушілер, электр жө ндеушілер, электр қ ұ ралдарымен жұ мыс істейтін адамдар т.б. Электр жабдық тарды пайдалану барысында тоқ соғ ып, зақ ымдану оқ иғ алары негізінде қ ауіпсіздік техникасынын ережелерін орындамаудын салдарынан пайда болады.

Электр тоғ ының немесе найзағ айдың - атмосфералық электр тү йісінің ә серінен

болатын зақ ым электр жарақ аты деп аталады.

Электр тоғ ының немесе найзағ айдың, э лектр ұ шқ ынының организм арқ ылы ө туі

жергілікті жә не ортақ бұ зушылық ты туғ ызады.

Жергілікті зақ ымдау электр тоғ ын кіріп шық қ ан жерлердегі ұ лпалардың кү йуінен кө рінеді.

Тоқ тық соғ уы – организмге термиялық, электрлік жә не механикалық ә серден туындайын кү рделі химиялық -физикалық қ ұ былыс.

Белгілері: тері жамылғ ыларының ағ аруы, сілекейдің кө п бө лінуі, кұ сық тың келуі, жү рек тө ң ірегінің сырқ ырауы.

Тоқ тың ә серін жойғ аннан кейін зардап шегуші шаршауды бү кіл денесіндегі ауырлық ты, ең сесін басуды немесе қ озуды сезінеді.

Электр жарақ аты тө рт дә режеге бө лінеді:

І - дә режеде зардап шегуші есінен айрылмай бұ лшық етінің дірілін сезінеді;

ІІ - дә режеде зардап шегушінің бұ лшық еті дірілдеп, артынша есінен айырылады;

ІІІ - дә режеде зардап шегушіде есінің айырылуымен қ атар жү рек қ ызметі мен тыныс алуы бұ зылады;

IV- дә режеде зардап шегуші клиникалық ө лім жағ дайында болады.

Электр тоғ ынын адам денесінен ө ткен кезде оғ ан тигізетін ә сері ә р тү рлі болады: термиялық (қ ыздыру), электролиздік, биологиялық, механикалық ә сері. Бұ л жағ дайларда адам денесінін басты мү шелерінін (ми, жү рек, ө кпе т.б.) жұ мыс істеу ә рекеті бұ зылуы мү мкін.

Термиялық ә сер – денеден ө ткен тоқ тын ә серінен нерв жү йесі, қ ан тамырлары, бұ лшық еттер, сү йектер тағ ы басқ а органдарың қ азуынан жә не дененін кей жерлерінін кү юінен тұ рады. Электролиз ә сері – электр тоғ ының қ анды, тұ з ерітінділерін жә не басқ а органикалық сұ йық заттарды ірітіп, бұ зуымен байланысты болады. Биологиялық ә сер – дегеніміз электр тоғ ының нерв жү йесіне ә серін тигізіп, дененің жанды талшық тарын қ оздырып, бұ лшық еттерінің еріксіз дірілдеп, тартылуы болады. Бұ л жағ дайда жү рек пен ө кпе еттері де тартылып, олардың жұ мыс істеу ә рекеті тоқ талады. Механикалық ә сер – бұ л бұ лшық еттер ү зіліп, жартылып, сү йектер сынып тағ ы басқ адай жараланудан болады.

Сонымен адам денесінен ө ткен электр тоғ ының ә серінен организмде ә ртү рлі ауыр бұ зылыстар болып, адам қ атты зақ ымданып, ө лім тууы мү мкін.

Бұ л кө рсетілген электр тоғ ының организмге тигезітін ә р тү рлі ә серін біріктіріп негізгі екі топқ а бө луге болады: электр зақ ымдары (жарақ атары) жә не электр соқ қ ызы.

Электр зақ ымдары дегеніміз дененің ә р жерінде анық білінген жарақ аттар, оларғ а жатады электр кү йіктері, терінін металлдануы, электр офтальмиясы, механикалық зақ ымдар.

Кү йіктер денеден ү лкен тоқ ө ткен жағ дайда немесе тоқ ө ткізгішке тиіскенде электр дугасының ә серінен металл балқ ып, оның бө лшектері мен буы терінің астына кіруі мү мкін. Бұ л жағ дай пісіру жұ мысы, рубильникті щиттан ажырату, токтың қ ысқ а тұ йық талу кезінде пайда болады.

Электр офтальмиясы деп электр дугасынын ультракү лгін сә улелерінін ә серінен кө здін сыртқ ы шырышты қ абығ ының қ абынуын (істенуін) айтады.

Механикалық жарақ аттар токтың ә серінен бұ лшық еттерінің еріксіз қ атты дірілдеп, тартылып, қ ысқ аруынан болады. Бұ л жағ дайларда ет жыртылу, қ ан тамырлары ү зілу, сү йек сыну, буындар орнынан шығ у зақ ымдары пайда болады.

Электр соқ қ ысы деп токтын ә серінен дене еттерінін қ озып, дірілдеп, еріксіз тартылуын айтады. Бұ л жағ дайда анық кө рінетін жарақ аттар болмайды, тек барлық организм біртұ тас зақ ымданады, оның жұ мыс істеу ә рекеті бұ зылып, қ ан айналысу жә не дем алу процестері тоқ талуы мү мкін.

Электр соқ қ ысының тө рт дә режесі болады:

1. Адам естен танбайды, бұ лшық еттер ерексіз дірілдеп, қ ұ рысып, тартылады.

2. Адам естен танады, бұ лшық еттер дірілдеп тартылады, бірақ жү рек жұ мыс істейді.

3. Адам есінен танып, жү рек жә не ө кпенің жұ мыс істеу ә рекеті бұ зылады.

4. Клиникалық ө лім (4-8 мин), қ ан айналысы жә не дем алу процестері тоқ талады.

Электр зақ ымы дегеніміз – электр тоғ ы немесе электр доғ асының ә серінен пайда болғ ан зақ ым. Электр зақ ымын шартты тү рде жергілікті жә не жалпы деп екіге бө леді. Жергілікті электр зақ ымында организм жергілікті зақ ымдалады. Бұ л кезде электрлік кү йік, электр таң балары, механикалық бұ зылыстар жә не электроофтальмия (кө здің сыртқ ы қ абығ ының қ абынуы) пайда болады. Жалпы электр зақ ымы немесе электр ә серлері кезінде бү кіл адам ағ засы зақ ымдалады. Адамдарғ а ә сер ету сипаты жә не зақ ымдалу ауырлығ ы тоқ тың шамасынан, ә сер ету ұ зақ тылығ ынан, тоқ тү рінен (тұ рақ ты немесе айнымалы), оның жиілігінен, ө ту жолынан (адамның электр тізбегіне қ осылу ү лгісіне), қ оршағ ан ортағ а жә не т.б. сол сияқ ты себептерге тә уелді. Электр тоқ ының адамдарғ а ә сер ету қ ауіптілігі адам ағ засының жауаптық реакциясымен бағ алауга болады. Тоқ кү шейген сайын ү ш сатылы жауаптық реакция бө лінеді. Бұ л, біріншіден, бұ лшық еттің тартылуы немесе тырысуы (айнымалы ток ү шін біраз уақ ытқ а дейін кетпеуі) немесе тұ рақ ты тоқ ү шін ауру эффектісі жә не жү рек фибрилияциясының жауаптық реакциясын шакырғ ан электр тоқ тары, бө лінетін, жібермейтін (неотпускающий жә не фибрилияциялық) болып бө лінеді. Адамның сезінуі бойынша токтардың электр қ ауіптілігінің шекті мә ндері белгіленеді. Олардың бірінші шегі (критериі) адамдардың қ атысуымен тә жірибе нә тижесінде орнатылғ ан, сезілетін тоқ тардың шектік мә ндерінің таралу заң ымен анық талғ ан. Бө лінетін ток 50Гц жиілікті айнымалы ток ү шін нормаланғ ан параметрлері болып, кернеу І_І=1.1 мВ жә не орта квадраттық ауытқ у σ _І =0.154мА саналады. Бірінші критерий ретінде І=0.6 мА мә нді ток қ абылданғ ан. Екінші критерий адамдарды тә жірбиеде орнатылғ ан жібермейтін тоқ тардың шектік мә ндерінің таралу заң ымен анық талғ ан. Жібермейтін тоқ 50Гц жиілікті айнымалы тоқ ү шін нормаланғ ан щамалары болып, математикалық кү ту = 14.92 мА жә не орта квадратикалық ауытқ у σ _І = 3.12 мА саналады. Екінші критерий ретінде І = 6 мА мә нді тоқ қ абылданғ ан. Ү шінші критерий - модельдік жануарларда зерттелген фибрилияциялық тоқ тардың шектік мә ндерінің таралу заң ымен анық талғ ан фибрилияциялық емес тоқ. Бұ л критерий белгілі ұ зақ тылық ә сері кезіндегі шектік мә ндердің логикалық нормаланғ ан шамалары бойынша анық талады. 50Гц жиілікті айнымалы тоқ ү шін логикалық нормаланғ ан шамалары 50кг кем салмақ ты адамдар ү шін ә сер ету ұ зақ тығ ына байланысты. Ә сер ету ұ зақ тылығ ы кө п жағ дайларда ә сер ету ұ зақ тылығ ы зақ ымдану нә тежесінен тә уелденетін анық таушы шарт болып есептеледі. 1с-тан кем уақ ыт ә сер етсе фибрилияциялық емес тоқ ты келесі тең сіздікпен табуғ а болатынын кө реміз: І_н ٢ К_р -К_t -I_p

Мұ ндағ ы К_t - тоқ тың ә сер ету ұ зақ тығ ын ескеретін коэффициент.

Коэффициенттің мә нін келесі ө рнекпен анық таймыз:

мұ ндағ ы І_{Н(P, %)} - ә сер ету ұ зақ тылығ ы t_с кезінде Р, % ық тималдылық пен фибрилияцияны болдырмайтын (шақ ырмайтын) тоқ.

І_н(_{Р, %) 1-3 с} - ә сер ету ұ зақ тығ ы 1-3с кезінде Р, % ық тималдылық пен фибрилияцияны боддырмайтын (шақ ырмайтын) тоқ.

Ө ндіріс бө лмелерінін электр қ ауіптілігі бойынша топтасуы.

Электр тоғ ымен зақ ымдану қ ауіптілігі кө бінесе айналадағ ы ортанын жағ дайымен байланысты болады. Бұ л жағ дайлар: ылғ алдық, тоқ ө ткізгіш еден мен тозаннын барлығ ы, жермен қ осылғ ан металл заттардын кө птілігі, бө лменін ыстық тығ ы, ауада электризоляциясын бү лдіретін агрессивті заттар болуы т.б.

Бұ л кө рсетілген қ олайсыз жағ дайларда электр жабдық тардын ә ншейінде электр тоғ ы жұ рмейтін металл бө лшектеріне тоқ пайда болып, адамдарды тоқ соғ ып, зақ ымдану қ ауіпті тууы мү мкін.

Сондық тан айналадағ ы ортанын сипатына жә не жағ дайына қ арай тоқ соғ у қ ауіптілігі бойынша барлық ө ндіріс бө лмелері ү ш топқ а бө лінеді: қ ауіптілігі тө мен бө лмелер, қ ауіптілігі жоғ ары бө лмелер, қ ауіптілгі ө те ү лкен бө лмелер.

Қ ауптілігі тө мен бө лмелерге жатады: қ ұ рғ ақ, ауа ылғ алдығ ы 75% артық емес; жылы, бірақ ыстық емес (t≤ +35⁰C); тоқ ө ткізгіш едені жә не тозаны жоқ; жермен қ осылғ ан металл заттары кө п емес.

Қ ауіпілігі жоғ ары бө лмелерге жатады: дымқ ыл, ауа ылғ алдығ ы 75% артық; қ ұ рғ ақ, бірақ от жағ ылмайтын; тоқ ө ткізгіш едені мен тозаны бар; ыстық (t≤ +35⁰C); жермен қ осылғ ан металл заттары кө п.

Ө те қ ауіпті бө лмелерге жатады: ө те дымқ ыл, ауа ылғ алы 100% дейін, электр изоляциясы мен тоқ ө ткізгіштерді бү лдіретін агрессивті заттар бар, қ ауіптілігі жоғ ары бө лменін екі жә не одан кө п белгілері бар.

Автотранспорт кә сіпорындарында бірінші топқ а жататын бө лмелер: кенсе, диспетчер, ә кімшілік, қ ұ рал-сайман тұ ратын тағ ы басқ алары. Екінші топқ а жататын бө лмелер: ұ ста, вулканизациялау, автомобилдерді жө ндеу жә не куту зоналары, токарлық, агрегаттық тағ ы басқ а бө лмелер. Ү шінші топқ а жататын бө лмелер: аккумуляторлық, сырлау, автомобильдерді жуу тағ ы басқ а бө лмелер.

Сыртта ашық ауада пайдаланылатын электр қ ондырғ ылар қ ауіптілгі ө те ү лкен бө лмелерде қ олданылатын электр жабдық тарғ а тенеледі.

Сонымен тоқ соғ у зақ ымдарын болдырмау ү шін бө лмелердін қ ауіптілік дә режесіне сә йкес тиісті қ орғ аныш шараларын қ олдану керек.

Электр тоғ ынан қ орғ ану қ ұ ралдары.

Электр тоғ ынан болғ ан зақ ымдардың ауыртпалығ ы бірнеше факторлармен байланысты болады. Бұ л факторларғ а мыналар жатады: денеден ө тетін тоқ тын кү ші, тоқ кернеуінің шамасы, тоқ ә серінің ұ зақ тығ ы, токтың тү рі, айнымалы токтын жиілігі, адам денесінін электрлік кедергісі, организмнен тоқ ету жолдары, айналадағ ы ортаның жағ дайы, адам организмінін дербес ө згешіліктері т.б.

Электр қ ондырғ ылары пайдалану барысында тіпті оларды мұ лтіксіз жетілдіріп жасалғ анының ө зінде кейбір жағ дайларда қ ызметшілердің қ ауіпсіздігін толық қ амтамасыз етуге мү мкіндік болмай, ә р тү рлі арнайы қ орғ ану қ ұ ралдарын пайдалануғ а тура келеді.

Барлық қ орғ ану қ ұ ралдары олардың неге арналғ анына байланысты бірнеше тү рге бө лінеді: оқ шаулайтын, қ оршаулайтын жә не кө мекші тү рінде.

Оқ шаулайтын қ орғ ану қ ұ ралдары негізгі (басты) жә не қ осымша болып бө лінеді. Негізгі деп тоқ тын толық кернеуіне кү мә нсіз тө тем беретін, сондық тан тоғ ы бар электр ө ткізштерге сеніммен тиісуге жә не олармен жұ мыс істеуге мү мкіндік беретін, қ орғ аныш қ ұ ралдарын айтады. Негізгі қ орғ ану қ ұ ралдарына жататындар: оқ шаулағ ыш штангілер, оқ шаулағ ыш жә не тоқ ө лшеуіш тістеуіктер, кернеу кө рсеткіштер, тұ тқ асы оқ шауланғ ан саймандар.

Қ осымша деп ө здігімен қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ете алмайтын бірақ негізі қ ұ ралдарың қ орғ ау ә рекетін кү шейтетін, сондық тан солармен бірге қ олданылатын, қ орғ аныш қ ұ ралдарды айтады. Оларғ а мыналар жатады: диэлектрикалық қ олғ аптар, ботылар, кебістер, резенке кілемдер жә не ұ зын тө сеніштер, оқ шаулағ ыш бастырмалар.

Қ оршаулайтын қ ұ ралдар тоқ ө ткізгіш бө лшектерді қ оршау, жансақ (қ ате) ә рекеттерді болдырмау ү шін тағ ы басқ а жағ дайларда қ олданылады. Оларғ а жататындар: ә р тү рлі тасымалды қ оршаулар (қ алқ ан, тор, шарбақ), тасымалды уақ ытша жержалғ ыныстар, ескерту плакаттары.

Кө мекші қ орғ ану қ ұ ралдры ә р адамды жарық, жылу, механикалық тағ ы басқ а тоқ тын зиянды ә рекеттерінен жеке дара қ орғ ауғ а арналады. Оларғ а жатады: противогаздар, кө зілдіріктер, арнайы қ олғ аптар киімдер, монтерлық белбеулер, басқ ыштар т.б.

Барлық қ орғ ану қ ұ ралдары олардын пайдалануғ а жарамдылығ ы анық тау ү шін белгіленген мерзімде бақ ылау мен сынаудан ө тіп отыру керек. Жарамсыз деп табылғ ан қ орғ ану қ ұ ралдарын ә рі қ арай жұ мыста қ олдануғ а болмайды.