Mal-qaranı da O yaratdı. On­larda sizin üçün istilik və başqa faydalar var­dır. Həmçinin onlar­dan yeyirsiniz”.

Allah ev heyvanları nı ona gö rə yaratmı ş dı r ki, onlar sizə fayda versinlə r və maraqları nı za xidmə t etsinlə r. Siz heyvanları n yunundan, zə rif yunundan və də risində n isti paltarlar və yorğ an-dö ş ə k hazı rlanması ü ç ü n və hə mç inin evinizin istilə ş dirilmə sində n ö trü istifadə edirsiniz. Bununla yanaş ı, bu heyvanları n ə tini də yeyirsiniz.

ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ

Axş amlar tö v­lə yə qay­tar­dı qda, sə hə rlə r ç ö lə burax­dı q­da onlara baxı b fə rə h­lə nir­siniz”.

Heyvan sü rü lə ri otlayarkə n və ya hə rə kə t edə rkə n siz onlara baxı b sevinirsiniz. Bu onunla izah olunur ki, heyvanları n gö zə lliyi və cazibə darlı ğ ı onları n ö zü ü ç ü n heç bir ə hə miyyə tə malik olmasa da, sizə ç oxlu fayda verir. Gö zə l libaslar geyinib bə zə nmə yi, uş aqları nı z və var-dö vlə tinizlə fə xr etmə yi sevə nlə r sizsiniz. Bunlar sizə bö yü k mə mnunluq verir.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ

Onlar yü klə rinizi, ö zü nü ­zü n ç ə ­tinliklə apara bilə ­cə yiniz bir ö l­kə yə da­ş ı yı rlar. Hə qiqə ­tə n də, Rə bbiniz Ş ə f­qə t­lidir, Rə hm­lidir”.

Yü kdaş ı yan heyvanlar yü klə rinizi və sizin ö zü nü zü uzaq diyarlara aparı rlar, halbuki siz onlarsı z buna ancaq bö yü k ç ə tinliklə rlə bağ lı olan sə ylə riniz nə ticə sində nail ola bilə rdiniz. Lakin Allah sizə gö rə bunu asanlaş dı rmı ş və heyvanları sizə ram etmiş dir. Uzaq ö lkə lə rə sə fə rə ç ı xanda onları n bə zisində n minik kimi istifadə edir, bə zisi ilə ağ ı r yü klə r daş ı yı rsı nı z. Hə qiqə tə n, Allah gü clü ehtiyacı nı z olan mə xluqları sizə ram edə rkə n sizə mə rhə mə t gö stə rmiş və rə hm etmiş dir. Buna gö rə Ona, Onun hü dudsuz ə zə mə tinə, kamil hakimiyyə tinə və hə r ş eyi ə hatə edə n xeyirxahlı ğ ı na layiq olan hə mdsə nalar olsun!

ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ

Atları, qatı rları və uzun­qu­laqları sizə hə m minik, hə m də zinə t olsun de­yə Allah ya­ratdı. O, sizin hə lə bilmə diyi­niz bir ç ox ş eylə r də yarada­caqdı r”.

Allah sizin bə zə n minik heyvanları kimi, bə zə n isə ö z ə trafı nı zdakı ları n fə xri kimi[141] istifadə etdiyiniz atları, qatı rları və uzunqulaqları sizə tabe etdi. Fö vqə luca bu heyvanları n yeyilmə si barə də bir ş ey xatı rlatmı r, ç ü nki qatı r və uzunqulaq ə tinin yeyilmə si qı ti olaraq qadağ an edilmiş dir, at ə ti isə, bir qayda olaraq, yemə k ü ç ü n istifadə olunmur. Bundan baş qa, atları n onları n ə tini yemə k ü ç ü n kə silmə si qadağ andı r, ç ü nki bu, at ilxı sı sayı nı kə skin surə tdə azalda bilə r. Lakin ə l-Buxari və Muslim tə rə fində n rə vayə t edilə n bir sə hih hə disdə bildirilir ki, Peyğ ə mbə r (s.ə.s.) at ə tini yemə yə icazə vermiş dir.

Fö vqə luca hə mç inin xə bə r verir ki, Quran nazil edildikdə n sonra da insanları bilmə diyi ç oxlu ş eylə r yaradı lacaqdı r. İ nsanlar quruda, də nizdə və havada istifadə edilə cə k mü xtə lif ə ş yalar icad edə cə klə r. Onlar bu ixtiraları ö z maraqları ü ç ü n tə tbiq edə cə k və onlardan faydalanacaqlar. Allah bu ixtiraları adbaad sadalamı r, ç ü nki Mü qə ddə s Kitabda Allahı n qulları na mə lum olan ə ş yaları n adları ç ə kilmiş dir ki, onları mö vcud olan digə r oxş ar ə ş yalarla mü qayisə etmə k mü mkü ndü r. Ə gə r Quranda bu Kitab nazil edilə n zaman hə lə mö vcud olmayan ş eylə rin adı xatı rlansaydı və insanlar o uzaq zamanlarda belə ş eylə rin bə nzə rini gö rmə miş olsaydı lar, onda onlar o ş eylə rin heç mahiyyə tini belə də rk edə bilmə zdilə r. Buna gö rə Allah ayə ni geniş mə na ilə nazil etmiş dir ki, o, bü tü n mə lum olan və ya namə lum mə xluqları ə hatə edə bilsin. Allah hə mç inin Cə nnə t fü sunkarlı qları haqqı nda xə bə r verə rkə n eyni hə rə kə ti etmiş di. O, insanları n yerdə gö rdü klə rinə bə nzə yə n meyvə ağ acları nı adbaad sadalamı ş dı. Bunlar xurma ağ acları, ü zü mlü klə r, nar ağ acları və bir ç ox baş qa ağ aclardı r. Amma yer ü zü ndə ki bitkilə rə bə nzə mə yə n Cə nnə t ağ acları nı Allah aş ağ ı dakı geniş mə nalı ayə də xatı rlamı ş dı r: “İ kisində də hə r meyvə ­də n qoş a-qoş a vardı r” (Rahman, 55/52).

Ş ə rh etdiyimiz surə də Allah ə vvə lcə, Quranı nazil etdiyi zamanda, insanlara mə lum olan nə qliyyat nö vü nü xatı rlatmı ş dı r. Bunlar – atlar, qatı rlar, uzunqulaqlar, də və lə r, gə milə rdir. Qalan digə r nə qliyyat vasitə lə rini Allah insanlara qə tiyyə n mə lum olmayan mə xluqlar haqqı nda ü mumi mə na daş ı yan ayə də bildirə rkə n xatı rlamı ş dı r.

Allah insanları n yer ü zü ndə də və lə r və Allahı n yaratdı ğ ı digə r minik heyvanları ilə hə rə kə t etmə yə nail olduqları yolları yada saldı qdan sonra, Fö vqə luca Allah Ona doğ ru aparan ruhi yol haqqı nda xə bə r verir. Fö vqə luca buyurur:

ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ

Doğ ru yol gö stə rmə k Al­laha aid­dir. Ə yri yollar da var­dı r. Ə gə r O is­tə ­sə ydi, sizin ha­mı nı zı doğ ru yola yö ­nə l­də rdi”.

Dü z yol – Allaha doğ ru və ilahi mə rhə mə ti mə skə ninə aparan ə n qı sa yoldur. Kə nara sapdı ran yollar isə - doğ ru yola zidd olan, insanı Allahdan uzaqlaş dı ran və onu ə bə di bə dbə xtlik mə skə ninə aparan baxı ş lar və ə mə llə rdir. Allahı n iradə sinə uyğ un olaraq mö minlə r dü z yolla gedir, azğ ı nlar isə bu yoldan sapı r və kə nara meyl edirlə r. Ə gə r Allah istə sə ydi bü tü n insanlar doğ ru yolla gedə rdilə r. Lakin Allah dü z yola yö nə ltdiyi bə zi insanlara lü tfkarlı ğ ı nı və alicə nablı ğ ı nı tə zahü r etdirir, qalan insanları isə Ö z mü drikliyi və ə dalə tinə uyğ un olaraq haqq tə limdə n mə hrum edir.

ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ

Gö ydə n suyu nazil edə n Odur. Bu, hə m sizin iç mə ­yiniz, hə m də iç ində otar­dı qları nı z ü ç ü n­dü r”.

Onunla sizin ü ç ü n də nli bit­kilə r, zeytun, xurma, ü zü m və mey­və lə r­in ha­mı sı ndan yetiş dirir. Hə qi­qə ­tə n, bunda anla­yan insanlar ü ç ü n də ­lil­lə r vardı r”.

Fö vqə luca Allah bu ayə də insanı n diqqə tini Rə bbin hü dud­suz qü drə tinə yö nə ldə rə k insanları bunun ü zə rində dü ş ü nmə yə də və t edir. Allah Ö z fö vqə lqü drə ti sayə sində zə rif buludlardan yerə su nazil edir. Hə min buludları n bol suyu isə ancaq Onun mə rhə mə ti ilə yaranmı ş dı r. İ nsanlar bu su ilə ö z susuzluğ unu sö ndü rü r, ev heyvanları nı sulayı r və onlara bol mə hsul və ç oxsaylı nemə tlə r bə xş edə n ə kin sahə lə rini suvarı rlar.

ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ

O, gecə ni və gü ndü zü, gü ­nə ş i və ayı sizə xidmə t et­mə ­yə yö nə ltmiş dir. Ul­duz­lar da Onun ə mri ilə ram edilmiş dir. Sö zsü z ki, bun­larda anlayan insanlar ü ç ü n ə la­mə tlə r vardı r”.

Allah istə miş dir ki, gecə və gü ndü z, gü nə ş və ay və hə mç inin ulduzlar sizə xeyir versin və sizin mə nafelə rinizə xidmə t etsin. Bu isə o demə kdir ki, siz onlarsı z keç inə bilmə zsiniz. Siz gecə vaxtı istirahə t edir, dincə lir və yatı rsı nı z, gü ndü z isə ö z iş lə rinizin dalı sı yca gedə rə k, dü nyə vi hə yatı nı zı sahmana salmağ a və dininizə fayda vermə yə cə hd gö stə rirsiniz. Gü nə ş və ay sizi iş ı q və ş ü aları ilə tə min edir və onları n ə sası nda ağ aclar gü l aç ı r, meyvə lə r yetiş ir, otlar və kollar boy atı r, hə m yerə və hə m də mə xluqlara ziyan vuran nə miş lik yox olur və soyuqlara son qoyulur. Yer ü zü ndə hə yatı n onlarsı z mü mkü n olmayacağ ı bu və ç oxlu digə r proseslə r gü nə ş və ayı n varlı ğ ı na mö htacdı r. Bu iki sə ma cismi və habelə ç oxsaylı ulduzlar gö ylə rin yaraş ı ğ ı dı r və yerə qaranlı q ç ö kə ndə onlar insanlara quruda və də nizdə doğ ru yol gö stə rirlə r. Onları n sayə sində insanlar vaxtı də qiq tə yin edir və tarixi bilirlə r. Bu mə xluqlarda bö yü k sayda ə lamə tlə r tapmaq olar ki, Allah onları anlayan insanlar ü ç ü n də lillə r adlandı rmı ş dı r. Belə insanlar, ağ ı lları nı ö z varlı ğ ı nı n mə nası ü zə rində və ə trafları nda gö rdü klə rinin, eş itdiklə rinin ü zə rində dü ş ü nmə k ü ç ü n istifadə edirlə r. Onlar ə traf alə mə ağ ı ldan mə hrum olan heyvanları n gö zü ilə baxan laqeyd cahillə rə bə nzə mirlə r.

ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ

Yer ü zü ndə sizin ü ç ü n rə nglə rin mü xtə lifliyini ya­ratdı. Hə qiqə tə n, bunda xatı rlayan insanlar ü ç ü n də lillə r vardı r”.

Allah Ö z qulları ü ç ü n mü xtə lif heyvanlar, hə r cü r ağ aclar və bitkilə r və habelə ç eş idli rə nglə rə malik olan və insanlara cü rbə cü r fayda verə n ç oxlu digə r mə xluqlar yaradaraq bü tü n yer ü zü nə yaydı. Bü tü n bunlar Allahı n kamil qü drə tinə, hə r ş eyi ə hatə edə n xeyirxahlı ğ ı na və hü dudsuz mə rhə mə tinə də lalə t edə n ə lamə t­lə rdir. Bu hə mç inin ona də lalə t edir ki, ibadə tə və ilahlaş dı rı lmağ a layiq olan tə kcə Allahdı r ki, Onun ş ə riki yoxdur. Lakin bunu baş a dü ş ə nlə r ancaq ə ldə etdiklə ri faydalı biliklə ri xatı rlayanlar və Allahı n ü zə rində dü ş ü nmə yi ə mr etdiyi ayə lə r barə də fikirlə ­ş ə n­lə rdir. Bununla yanaş ı onlar bu ayə lə rin nə yə də lalə t etmə si haqqı nda da dü ş ü nü rlə r.

ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ

O, də nizi də xid­mə ti­nizə ver­di ki, ondan yemə k ü ç ü n tə zə balı q və taxmaq ü ç ü n bə zə k ş eylə ri ə ldə edə ­si­niz. Sə n gə mi­lə rin də nizi yara-yara ü z­­dü ­yü ­nü gö rü rsə n. Bü tü n bun­lar Alla­hı n lü tfü n­də n sizə nə sib olanları axta­rı b tapmağ ı ­nı z və ş ü kü r etmə yiniz ü ç ü n­dü r”.

Allah tə kbaş ı na, hə r hansı bir ş ə riki olmadan də nizlə ri və okeanları insanları n mə nafeyinə xidmə t gö stə rmə yə və onlara hə r nö v fayda vermə yə sö vq etdi. Bunun sayə sində insanlar də nizdə balı q tutur və onlardan qiymə tli ə ş yalar ə ldə edirlə r. Bu ə ş yalar insanlar ü ç ü n bə zə k ş eylə ridir və onları n siması nı daha gö zə l gö stə rir. Gə milə r isə hayqı ran və qorxunc də nizlə rin sə thini yararaq ö tü b gedir, sə yyahları, onları n ə rzağ ı nı, yü klə rini və ticarə t yü klə rini bir ö lkə də n baş qası na daş ı yı rlar. İ nsanlar bu vasitə ilə dolanacaqları ü ç ü n qazanc ə ldə etmə yə və Allahı n mə rhə mə tinə nail olmağ a cə hd gö stə rirlə r. Allah onlara bunu etmə yə icazə vermiş və onları n qarş ı ları na qoyduqları mə qsə də ç atmağ ı asanlaş dı rmı ş dı r ki, insanlar gö stə rdiyi mə rhə mə tinə gö rə Ona ş ü kü r və hə md etsinlə r. Fö vqə luca Allah hə qiqə tə n minnə tdarlı ğ a, hə mdə və tə rifə layiqdir, ç ü nki O, Ö z qulları na onları n istə diyində n və ya arzu edə bilə cə klə rində n daha ç ox nemə tlə r nazil etmiş dir. O, onları arzu etdiklə rində n daha ç ox ş eylə tə min etmiş dir. Biz Ona hə md edirik, lakin bunu layiqincə edə bilmirik, ç ü nki tə kcə Allah Ö zü Ö zü nü Onun layiq olduğ u kimi tə riflə yə bilə r.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ

O, sizi silkə lə mə sin deyə, yer ü zü n­də mö hkə m dağ lar və dü z­gü n sə mt gö ­tü rə siniz deyə, ç aylar və yollar yaratdı ”.