Сүттің құрамы мен қасиеті

Сү т – басқ а ешқ андай азық -тү лік тең келмейтін аса бағ алы тағ амдық ө нім. Олай болатын реті де бар. Ө йткені организмге оның қ ұ рамды бө лігінің 95-98 проценті сің еді. Сондай-ақ сү т амин қ ышқ ылдарының, макро жә не микроэлементтердің, витаминдердің таптырмайтын кө зі/1/.

Адамзат баласы сү тті сол кү йінде де, ө неркә сіп орындары ө ң деп шығ аратын ө німдері кү йінде де іше алады.

Сү ттің тағ ы бір қ асиеті - тү рлі азық -тү лікпен керемет ү ндесіп, адам тағ амының биологиялық қ ұ ндылығ ын кө тереді. Неге дейсіз ғ ой? Ө йткені сү т организмге тү сетін қ оректік заттардың кө лемін арттырып қ ана қ оймайды, сонымен бірге май, белок, углевод, минералды тұ здар, тағ ы басқ алармен бірлесе, ү ндесе отырып, ә лгі қ оректік заттардың организмге сің імділігін жақ сартады.

Ә рине, мал-шаруашылығ ынан кө птеген ө німдер алынатынын бә ріміз жақ сы білеміз. Солардың ішінде тағ амдық ө німдердің орны ерекше. Осы тағ амдық ө німдердің бә рімен салыстырғ анда сү ттің экономикалық сипаты мү лде ө згеше. Басқ аша айтқ анда, оның артық шылығ ы кө п. Мысал келтірейік. 1 килограмм сү т сауу ү шін 1, 4 азық ө лшемі жұ мсалады. Ал енді 8, 5 азық ө лшемін жұ мсап 1 кг сиыр етін ө ндіреді екенбіз. Кө рдің із бе, экономикалық тиімділік жағ ынан жер мен кө ктей айырмашылығ ы бар емес пе?

Сү ттің адам баласы ү шін қ аншалық ты қ ажет ө нім екені бә рімізге белгілі. Сондық тан да сү ттің қ ұ рамы мен қ асиетін, санитарлық сапасын жақ сартуғ а бү гінгі таң дағ ы халық тың талап-тілегіне сай келетіндей етіп кө ң іл аудару ө ң дейтін орындардың тө л міндеті. Сондай-ақ сү т ө ндіретін шаруашылық тар қ ұ рамында майы, белогы, витаминдері жеткілікті сү т саууғ а тырысулары керек. Оның ү стіне ө ң дейтін орындарғ а сү тті ескіртпей, таза кү йінде тапсыру да естен шығ армайтын мә селе.

Сиыр сү тінің химиялық қ ұ рамы ү немі бір қ алыпты болмайды. Сү т қ ұ рамы мал тұ қ ымына, бағ ып-кү ту жағ дайына, сауын маусымына жә не кө птеген факторларғ а байланысты ө згеріп тырады.

Сү ттегі жұ ғ ымды заттардың жиынтығ ы тағ амның ешбірінде жоқ.

Сү т белоктары – казеин, альбумин, глобулин - ө те қ ұ нды болып саналады. Олардың қ ұ рамында мал мен адамның организмінің ө мір сү руі жә не қ алыпты ө суі ү шін қ ажетті барлық заттар, оның ішінде таптырмайтын амин қ ышқ ылы бар. Сү тте казеин коллоидты кү йінде, ал альбумин жә не глобулин нағ ыз ерітінді тү рінде кездеседі. Сү ттің белокты молекулалары кө леміне жә не қ ұ рылымына қ арай ә ртү рлі жә не олар тірі организмде ткань жасау ү шін жарамды келеді.

Сү т майы жаң а сауылғ ан сү ттің беткі жағ ында протеиннің жұ қ а адсорбциялы қ абатына бө лек тү йіршікті эмульсия тү рінде кездеседі. Сү т майы ең бағ алы тағ амдық майлардың қ атарына жатады. Оның ө зіндік ұ намды иісі бар, дә мді, қ оректілігі жоғ ары жә не оны организм жақ сы сің іреді. Сү т майының қ ұ рамына ұ зын жә не қ ысқ а талшық ты кө міртегі атомдарынан қ ұ ралғ ан майлы қ ышқ ылдар кіреді.

Сү т қ анты (лактоза) жануар тектестілерде ең негізгі кө міртегі болып табылады. Ол сү тте нағ ыз ерітінді тү рінде кездеседі жә не сү т қ ышқ ылы мен спирт болып оң ай ашитын, глюкоза мен галактозаның жылжығ ыш формасы тү рінде кө рінеді.

Минералдық заттар сү тте органикалық тұ з жә не органикалық емес қ ышқ ылдар тү рінде кездеседі. Сү ттің қ ұ рамында ө лшемді мө лшерде кальций, фосфор, калий, натрий, магний, марганец, темір, мырыш, мыс, кобальт, стронций, кү кірт, йод жә не кө птеген басқ а металдар мен металлойдтардың шашырындалары бар. Сү тте минералық заттар организмнің ө суіне қ олайлы жағ дай жасайтындай қ ажетті мө лшерде қ осынды тү рінде кездеседі.

Сү ттегі хлоридтер организмде қ ан, протоплазма, бұ лшық ет элементтерін жә не басқ а ткньдерді қ ұ рауғ а; кальций жә не фосфор сү йек тканьін жасауғ а қ атысады.

Сү ттегі витаминдер адам мен малдың бір қ алыпты ө сіп жетілуін қ амтамасыз ететеді. Сү тте А, В₁, В₂, В₆, С, Д, Е₂, Е₁, Ғ, К, Р, РР, Н жә не В₁₂ витаминдері бар. Сү тте қ андай витаминдердің қ анша мө лшерде болуы сиырғ а берілетін азық тардың қ ұ рамындағ ы витаминдерге байланысты. Қ ысқ а қ арағ анда жаздыкү ні сауылғ ан сү тте витаминдер кө п болады.

Ферменттер немесе энзималар – бұ л зат алмасу реакциясын іс жү зіне асырушы биологиялық катализаторлар. Олар каталикалық активтілікке тә н қ ұ рамында простетикалық топ немесе комплексті байланысқ ан металдар бар жә й белоктар жә не протеидтер тә різді. Ферменттер сү тке оның қ ұ ралуы жә не сауылу процесі кезінде пайда болады.

Жаң а сауылғ ан сү ттің қ ышқ ылдығ ы 15-17⁰ Т болады. Ол белок жә не тұ зды бө ліктер сияқ ты сілтілі жә не қ ышқ ылды молекула топтарымен арақ атысты қ амтамасыз етеді.

Сү ттің тығ ыздығ ы 1, 027-ден 1, 032-ге дейінгі аралық та ауытқ ып отырады жә не майлы бө лікті қ ұ рғ ақ иайсыз қ алдық пен байланыстыруғ а себепші болады. Сү ттегі май тығ ыздығ ы 0, 93 деп қ абылданады.

Мал тү ліктері сү тінің химиялық қ ұ рамы (процент есебімен)

Сауын маусымы кезінде сү ттің химиялық