Дене шынықтыру сабағы

Дене шынық тыру сабағ ы - мектептегі дене тә рбиесінің негізгі тү рі.

Мектеп программасы бойынша барлық кластарда аптасына екі сағ аттан сабақ ө ткізіледі. Дене шынық тыру сабақ тарын парлап ө ткізу дұ рыс деп саналмайды. Тек шаң ғ ымен жаттығ у сабақ тарында ғ ана солай етуге болады. Дене шынық тыру сабақ тары оқ ушыларды ой жұ мысынан дене жұ мысына ауыстырады, ә рі олардың жұ мысқ а қ абілеттілігін қ алпына келтірудің жақ сы қ ұ ралы қ ызметін атқ арады. Дене шынық тыру сабақ тарын ең жақ сысы оқ у кү нінің орта тұ сына қ ойғ ан жө н. Дене шынық тыру сабақ тарында сауық тыру, білім беру жә не тә рбие міндеттері шешілуге тиіс. Сабақ тың жалпы қ абылданғ ан схемасы ү ш бө лімнен: кіріспе, негізгі жә не қ орытындыдан тұ рады. Сабақ тың кіріспе бө лімі (5 - 7 минут) дене шынық тыру сабағ ына оқ ушыларды ұ йымдастыруды, барлық органдар мен жү йелердің қ ызметін кү шейтуді мақ сат етеді. Сабақ тың бұ л бө лімінде организмді сабақ тың негізгі бө ліміне дайындайтын сап тү зеп жү ру, жү гіру, секіру жаттығ улары жү ргізіледі. Сабақ тың негізгі бө лімі (35 - 40 минут) жылдамдық, кү штілік, шыдамдылық, ептілік тә різді негізгі дене қ имыл сапаларын жасау жә не дамыту ү шін қ ызмет етеді, қ имыл - қ озғ алыс икемділіктері мен дағ дыларын қ алыптастырады. Сабақ тың негізгі бө лімінде істелетін нә рселер - жү ру, жү гіру, секіру, ө рмелеу, лақ тыру, гимнастикалық аспаптарда жаттығ у, қ озғ алысты жә не спорттық ойындар. Сабақ тың негізгі бө лімінде таң ертең гі гимнастика мен дене шынық тыру ү зілістеріне арналғ ан жаттығ уларды ү йретуге де болады. Сабақ тың қ орытынды бө лімі (3 - 5 минут) организмді біршама тыныш кү йге тү сіру ү шін жә не сабақ тың нә тижесін қ орытындылау ү шін қ олданылады. Сабақ та денеге тү сетін кү штің шамасы жаттығ улардың сипатына, олардың орындалу қ арқ ынына, қ айталау санына, жаттығ улар арасындағ ы ү зілістердің мө лшеріне т. б. тә уелді. Бір мезгілде кө птеген бұ лшық ет топтары қ атысатын жаттығ улар, мә селен жү релеп отыру, секіру, шаң ғ ымен жү ру жә не т. б. жаттығ улар денеге кө п кү ш тү сіреді. Кө п кү ш тү сіретін жә не орындалуы жағ ынан кү рделі болып келетін жаттығ улар сабақ тың орта кезінде жү ргізіледі, ө йткені сабақ тың басында оқ ушы қ иын жаттығ улар орындауғ а дайындалып ү лгермейді де, сабақ тың соң ында шаршаң қ ырап қ алады. Тө менгі кластағ ы жаттығ улар оларды орындағ ан кезде ә ртү рлі бұ лшық ет топтары қ атысатындай ө згермелі болып келуі керек. Жаттығ у кезінде ө те - мө те оқ ушылардың мү сіні мен тыныс алуына кө ң іл бө лінеді. Сабақ ө ткізгенде оқ ушылардың анатомиялық - физиологиялық, жыныстық ерекшеліктері, олардың сабақ қ а дайындығ ы ескерілуі қ ажет. Қ ыздар ү шін кү штілік, шыдамдылық, жылдамдық жаттығ уларының нормасы азайтылады, сондай - ақ салбырау, ө рмелеу жә не тырмысу жаттығ улары да азайтылып, ә лі толық кірігіп болмағ ан жанбас сү йектері тайып кетпес ү шін, қ атты жерге секірту жаттығ улары жү ргізілмейді. Жоғ ары кластың қ ыдарымен сабақ жү ргізгенде қ арынның бұ лшық еттерін жетілдіруге кө мектесетін жаттығ улар, би элементтері пайдаланылатын кө ркем гимнастика тү ріндегі қ имылдың ырғ ағ ы мен мә нерлілігіне арналғ ан жаттығ улар енгізілгені дұ рыс. Жас ө спірімдердің ө з кү штері мен мү мкіншіліктерін артық бағ алауғ а бейім тұ ратынын ескеріп, олардың денесіне тү сетін кү шті қ атаң мө лшерлеу жә не кө п кү ш талап ететін жаттығ уларды бермеу керек, бұ л организмнің ө суі мен жү рек - қ ан тамыр, сү йек жә не басқ а жү йелерінің қ ызмет кү йіне қ олайсыз ә сер етуі мү мкін.

§ 50. Гимнастиканың гигиеналық маң ызы

Дұ рыс ұ йымдастырылғ ан таң ертенгі гнмнастиканың оқ ушылар ү шін ерекше гигиеналық жә не тә рбиелік мә ш оар. Ол ми қ абығ ын ұ йқ ыдан кейінгі тежелуден арылтып, сергітеді, мектеп оқ ушысының кү ні бойы неғ ұ рлым ө німді оқ у-ең бек қ ызметіменшұ ғ ылдануына кө мектеседі.

Таң ертенгі гимнастиканың тә рбиелік мә ні де орасан зор. Тө сектен шапшан тұ ру, одантез жаттығ уғ а, одан кейін су процедураларына ауысу ө те ү лкен ерік кү шін керек етеді. Таң ертенгі гимнастиканы ү збей орындайтын оқ ушы ү шін ол алғ а қ ойғ ан мақ саттарын іске асыруда ерік пен табандылық ты біртіндеп қ алыптастыратын пайдалы ә детке айналады. Оқ ушылар ө здернін уақ ыттарын дә лме-дә л мө лшерлеуге ү йренеді.

Таң ертең гі гимнастика ү шін қ ажетті нә рсенің бә рі: кілемше, спорт киімі, шылапшын, губка, сү лгі жә не т.б. тү нде дайындап қ ойылуы керек.

Жаттығ уларды желдетілген бө лмеде жең іл киіммен: ұ л балалар трусынмен, кыз балалар труси жә не майкамен; егер шынық тыру аулада жү ргізілсе, онда костюм киіп (кү н суық та) орындау керек. Таң ертенгі гимнастнканы қ ыстын кү ні аулада ө ткізуге I—II класс оқ ушылары ү шін температура — 6°С, III—IV кластар ү шін — 10°С, V—X кластар ү шін — 15°С-ден тө мен болмағ ан жағ дайда рұ ксат етіледі. Бұ л жағ дайда балалар шаң ғ ы тебуге арналғ ан костюмдерін киюге тиіс.

Жаттығ улардың комплексі ә рқ айсысы 4—6 рет қ айталанып орындалатын 5—8 жаттығ удан қ ұ ралуы қ ажет. 10—15 кү н ө ткен соң, бұ л комплекс бұ дан гө рі кү рделірек комплекспен ауыстырылады. Жаттығ улардың қ иындығ ы шынық тырудың орта кезіне карай арта тү сіп, одан кейін, соң ынан қ арай біртіндеп бә сендей береді.

Жаттығ уларды таң дап алуда жә не оларды жү ргізуде оқ ушылардың жасы, жынысы, дене дайындығ ы жә не денсаулығ ының кү йі ескеріледі. Денсаулығ ы нашарлағ ан балалар ү шін, ком­плексі кү шін біртіндеп арттыру керек.

Мектептің оқ ытушылары, ә сіресе класс жетекшілері, оқ ушының кү н режимінде таң ертең гі гимнастиканың болуын насихаттауда оқ ушылармен де, олардың ата-аналарымен де ө те ү лкен жұ мыс жү ргізуі керек. Осы мақ сатпен таң ертең гі гимнастиканың маң ызы жө нінде ә ң гімелер ө ткізу, оларды қ алай орындау туралы кең естер беру, оқ ушылардың жаттығ у комплекстері қ ұ растыруына кө мектесу керек.

Мектепте сабақ басталғ анғ а дейінгі гимнастика. Сабақ басталардың дә л алдында барлық кластың оқ ушылары бірнеше дене шынық тыру жаттығ уларын орындауы керек, бұ л олардың сабақ та жұ мысқ а қ ызу кірісіп кетуіне жә не бү кіл оқ у кү ні бойы жұ мысқ а қ абілеттілігін жақ сы сақ тауғ а кө мектеседі Мектепте сабақ балталғ анғ а дейінгі гимнастика барлык оқ ушылар ү шін міндетті. Ө зге, ө зіне ғ ана тә н, болғ андық тан оны ү йдегі таң ертенгі гимнастикамен ауыстыруғ а болмайды.

Егер ауа райы мен ауаның тепературасы мү мкіндік берсе (10сС-таң тө мен болмаса) сабақ алдындағ ы гимнастиканы мектеп жанындағ ы участокта ө ткізген жақ сы; егер мү мкіндік болмағ ан жағ дайда, оны ө ткізетін бө лмелер (зал, калидор, класс) ө те жақ сы желдетілген болуы керек.

Дене шынық тыру мұ ғ алімі мектеп дә рігірімен бірлесе отырып, ә р бір жас тобы: І жә не ІІ, ІІІ жә не IV, V жә не VІ, VІІ жә не VІІІ, ІХ жә не Х кластар ү шін жеке гимнастика комплексте қ ұ растырады

Ә р жастық топқ а арналғ ан комплекстердің ауыр-жең ілдігі, жаттығ улардың кү рделілігі, олардың қ айталану саны, сондай-ақ тұ тастай алғ андағ ы гимнастиканың жалпы ұ зақ тығ ымен байланысты. Ол тө менгі класс оқ ушылары ү шін 5—8, орталау клас-8-10, жоғ ары класта 15—20 мииуттан аспауғ а тиіс.

Жаттығ уларды музыкамен орындағ ан жақ сы.

Гимнастнканы ұ йымдастырғ анда жә не ө ткізгенде мұ ғ алімдер дене шынық тыру активін (бұ ғ ан дене шынық тыру жетекшісі жә не арнайы бө лінген оқ ушылар кіреді) даярлаудын сапасына, сондан-ақ комплскстердін уақ тылы ауыстырылып (олар ә р 2—3 аптадан соң ауыстырылады) тұ руына зер салуы қ ажет. Оқ у кү нінін кестесі бойынша бірінші сабақ қ а келетін мұ ғ алімдер гим­настиканы ұ йымдастыруда жә не ө ткізуде дене шынық тыру активіне кө мектеседі: оқ ушылардын мү сінін, дұ рыс дем алуын (орындалатын кимылдың сипатына сай терен, ырғ ақ ты) кадағ алап, оқ ушылар орындайтын қ имылдын дұ рыс жә не ширак болуынакө ң іл аударды.

Дене шынық тыру минуттары мен ү зілістері. Мектептегі оқ ужұ мысы балалар мен жас ө спірімдерді бірте-бірте шаршауғ а жә не олардын зейіні мен жұ мысқ а қ абілеттілігінің ә лсіреуіне алып келеді. Егер осындай шаршау кезінде оқ ушыларды аз уакытқ а ә рекеттің басқ а тү ріне (мысалы, оларғ а бірнеше дене жаттығ уларын орындауды ұ сыну) ауыстыра койса, олардың жұ мысқ а қ абілеттілігі тез қ алпына келеді. Осы мақ сатпен сабақ арасында, сондай-ақ сабақ тың ө зінде де оқ ушылар бірнеше дене жаттығ уларын орындайтын дене шынық тыру минуттарын немесе ү зілістерін енгізу ұ сынылады.

Дене шынық тыру минуттары I—IV класс оқ ушыларымен тікелей сабақ ү стінде, кө пшілік оқ ушылардың шаршауының алғ ашқ ы белгісі кө ріне бастағ ан кезде, жү зеге асырылады. Ұ зақ тығ ы 1-2 минутқ а созылатын дене шынық тыру минуты комплексіне кеуде, қ ол жә не аяқ бұ лшық еттеріне жұ мыс істететін 3 жаттығ у ең гізіледі. Кластағ ы жаттығ уларды оқ ушылар партада отырып немесе оның жанында тү регеп тұ рыпорындайды.

V-Х класс оқ ушыларымен ұ зақ тығ ы да едә уір(5—6 минут), ә рі жаттығ уларынын саны да кө п (7—8) шынық тыру ү зілістерін ө ткізген дұ рысырақ болады. V—VI класс оқ ушыларымен дене шынық тыру ү зілісі ү шінші немесе тө ртінші сабақ тың ортасы немесе соң ында ө ткізіледі.

Дене шынық тыру ү зілісі кезінде оқ ушылар (жағ алары мен белдіктерін босатып) парталар қ атарларының арасына шығ ып тізіледі. Кезекшілер бұ л кезде желдеткіштерді немесе терезелерді ашып кояды.

Дене шынық тыру ү зілістерінің жаттығ улары бұ ғ ан дейін ө тілген сабақ тын сипатын ескере отырып таң дап алынады. Комплекстің қ ұ рамына: 1) колдарын кимылдатып, бір орында жү ру; 2) терең дем алып, керілу жаттығ улары; 3) жү релеп отыру; 4) иық пен қ олғ а арналғ ан жаттығ улар; 5) тұ лабойды бұ ру жә не ең кейіп-шалқ аю; 6) кординация мен зейін жаттығ улары т.б. енгізіледі. Комплекс денеге тү сетін кү ш 1-ден 3-жаттығ уғ а дейін біртіндеп артатын, ал 4-денбастап кемитін етіп қ ұ рылады. Бұ л оқ ушылардың ү зілістен кейін бірден қ озу кү йінде емес, біршама тыныш кү нде оқ у жұ мысына кірісуін қ амтамасыз етеді. Егер дене шынық тыру ү зілісі сабақ сонынан ө ткізілетін болса, онда комплекстің ауырлығ ы арттырылуы мү мкін. Мұ ндай жаттығ улардан оқ ушылардың қ озғ ыштығ ы тым артып кетеді деп қ ауіптенудің қ ажеті жоқ, ө йткені бұ дан кейін сабақ тар арасындағ ы ү зіліс жалғ асады.

Музыкамен сү йемелденген дене шынық тыру ү зілістері ү лкен нә тиже береді, ол сабақ тың эмоциялылығ ын арттырады. Дене шынық тыру минуттары мен ү зілістерін мұ ғ алімдер немесе дайындығ ы бар оқ ушылар ө ткізуі керек. Музыкамен сү йемелденген бү кіл жаттығ улар комплексін магнитофон лентасына жазып алып, белгіленген уақ ытта мектеп радиоторабы арқ ылы кластарда беріп тұ ру ө те ың ғ айлы. 2—3 аптадан кейін жаттығ улардың комплексін ауыстырып, жаттығ улардың ө зін кү рделендіріп отырғ ан жө н.

Ұ зак ү зілістегі дене шынық тыру шаралары оқ ушылардың белсенді дем алуының бір тү рі болып есептеледі. Олар оқ ушы­лар ақ ыл-ойының шаршауын азайтады. Дене шынық тыру шара­лары оларды ашық ауада ө ткізгенде, аса зор нә тиже береді. Са­бақ орны барлық санитарлық -гигиеналық талаптарды қ анағ аттандыруғ а тиіс.

Ұ зақ ү зілістегі дене шынық тыру шаралары аптасына 2-3рет ө ткізіледі. Ойындар мен дене шынық тыру ә рекеттері балалардың жасы мен қ ызығ уларын ескере отырып таң далынып алынады. Ү зіліс кезіндегі жақ сылап демалу оқ ушыларғ а «еріксіз таң ылмауғ а» тиіс, ә рі оқ ушылардың оғ ан қ атысуы міндетті де емес. Кезекші мұ ғ алімдер мен дене шынық тыру активі басқ арып ө ткізетін коллектиптік ойындардан басқ а оқ ушылар ө здерінің қ алаулары бойынша, ө з беттерімен шұ ғ ылдану ү шін, тү рлі ойындар мен спорттың тү рлерін таң дап ала алады.

Оқ ытушылар оқ ушылардың тым ыстық тап, шаршап жә не кызынып кетпеуіне кө ң іл оударуы тиіс.Сабақ тың басталу кезіне қ арай оқ ушылардың тынышталуы ү шін ойындармен ермектік ә рекеттер ө здерінің денеге тү сіретін салмақ -кү ші жағ ынан, ө зілістің соң ына қ арай азайтыла беруі қ ажет. Ойындар мен ермектік ә рекеттер ү зілістің айақ талына 5 минут қ алғ анда тоқ татылу керек.

§ 51. Оқ ушылардың дене тә рбие бойынша кластан тыс жұ мыстары

Оқ ушылардың дене тә рбие бойынша кыластан тыс жұ мыстарында мектептің дене шынық тыру коллективинің жұ мысы ү лкен орын алады.

Дене шынық тыру коллективинің оқ у-спорттық жұ мысы жалпы дене дайындығ ы секциясы мен жең іл атлетика, гимнастика, жү зу, шаң ғ ы тебу, спорттық ойындар (волейбол, баскетбол, футбол жә не т. б.) спорт секцияларында ө ткізіледі. Қ ай жастағ ы балалар спорттын кай тү рімен шұ ғ ылдана алатыны туралы кө рсеткіштер тө менде келтіріліп отыр.

Балалардың спорттық секцияларда шұ ғ ылдануғ а болатын жасы.

Мектептік жарыстағ а балалар 9-10 жастан, аудандық, қ алалық жарыстарғ а 11-12 облыстық жә не ө лкелік жарыстарғ а 13-14, одақ тас республикалардың жарыстарына 15-16 жастан бастап қ атыстырылады. Бү кіл одақ тық жастар жарысына 16-18 жастағ ы спортсмендер қ атыса алады.

Жалпы дене дайындығ ы секциясымен спорт секциялары оқ ушылардың денесінің жан-жақ ты дамуы, дене шынық тыру сабақ тарындағ ы алғ ан іскерліктері мен дағ дыларын қ алыптастыру міндеттерін шешеді. Бұ л секцияларда оқ ушылар тандап алғ ан спорт тү рлерінің спорттық техникасын зерттейді, ә рі жетілдіреді, ГТО комплексінің нормасын тапсыруғ а дайындалады.

Мектеп дене шынық тыру коллективинің спорттық секцияларында белгілі жасқ а шық қ ан, дә рігірлік бақ ылаудан ө тіп, денсауылғ ы жағ ынан спортпен айналысуғ а дә рігер рұ қ сат еткен ә рбір оқ ушы шұ ғ ылдана алады.

Сорпттық сабақ тар шұ ғ ылданушылардың жас, жыныс жә не жеке ерекшеліктерін, сондай-ақ сабақ ө тілетін орнынның жағ дайын ескере отырып жү ргізілуі керек спорт секцияларындағ ы топтарды ІІІ мен ІV, V мен VІ, VІІ мен VІІІ, ІХ мен Х кластар ү шін ө з алдына жеке жеке жасақ тау керек.Топтағ ы адамның саны 25 тен астауы керек.

Сабақ тың ұ зақ тығ ы III—IV класс оқ ушылары ү шін —45—60, V—VI класс ү шін — 90, ал жоғ арғ ы класс оқ ушылары ү шін 120 минутпен шектеледі. Спорттық секциялардағ ы сабақ тар аптасына 2—3 реттен бү кіл жыл бойына ұ дайы ө ткізіліп тұ руы керек. Осының ө зінде сабақ тар оқ ушылардың мектепте жургізілетін жалпы дене дайындығ ы негізінен қ ұ рылуы қ ажет.

Таң дап алғ ан спорт тү рінен басқ а оқ ушылар спорттың басқ а, ә сіресе таза ауада ө ткізілетін (жекіл атлетика, шанғ ы, коньки жә не т. б.) тү рлерімен де шұ ғ ылдануы тиіс. Барлық спорт сабақ тарын мү мкіндігінше таза ауада: тоғ ай, дала да, паркте, стадионда т.б. ө ткізу ұ сынылады.

III—IV класс оқ ушылары ү шін, сондай-ақ денсаулығ ын нығ айту мен дене дамуын жақ сартуды тілейтін ересек балалар ү шін, мектепте жалпы дене данындығ ының арнайы секциясы қ ұ рылады. Бұ л секцияда ә лі арнайы спорттық секция таң дап ү лгермеген оқ ушылар да уакытша шұ ғ ылдана алады.

Жалпы дене даярлығ ы секциясындағ ы сабақ не спорттың белгілі бір турі бойынша ө тілетін сабақ тү рінде (ә р тү рлі сабакта спорттын ә р тү рімен шұ ғ ылдану мү мкін), не бір сабақ та спорттын бірнеше тү рі (ауысып келіп) ө тілетін қ оспа сабақ тү рінде жү ргізіледі. Осындай ә ржақ ты сабақ тардың негізінде шұ ғ ылданушылар ГТО комплексі нормасын тапсыруғ а мү мкіндік беретін жалпы дене дайындығ ына ие болады.

Спортпен шұ ғ ылданушы балалар кү н режимін, жаттығ улар мен жарыстардын жоспарын катаң сақ тауғ а тиіс. Режимді жас спортсменнің дене дамуын, оның нерв жү йесінің жеке ерекшелігін, ү лгірімін, ең бек жә не қ оғ амдық қ ызметін ескеріп жаттық тырушы (тренер), мұ ғ алім жә не дә рігер бірлесіп отырып жасайды.

Тек осындай жағ дайда ғ ана жаттығ у мен жарыс кезінде спортсмендердін жұ мысын біртіндеп ауырлатуғ а мү мкіндік туады.

Бұ л олардың денсаулығ ын сақ тау жә не нығ айту ү шін аса маң ызды.

Барлық спорт сабақ тары кезінде теріні кү ту ерекше маң ызғ а ие. Сабақ қ а оқ ушылар таза спорттық костюм киіп, сабын мен сү лгі ала келуі керек. Сабақ тан кеін олар душқ а тү суі немесе ең болмағ анда жақ сылап жуынуы керек. Гимнастикамен шұ ғ ылданушылардың ұ олы ерекше кү тімді қ ажет етеді. Сабақ та снарядта жаттығ улар жасағ ан кезде кө бінесе қ олда сү йел пайда болады. Бұ лардың жарылып кетуі, ал кейде теріні елеулі тү рде жарақ аттауы, спорттық жарақ аттар мен қ олдың, ірің деп магнезия жағ у арқ ылы сү йелді болдырмауғ а болады. Жаттығ удан соң қ олды сабынмен пензамен ә бден тазартып жуып, артынан глицерин жақ қ ан жө н. Жаттығ у алдында снарядтар жө нге келтіріледі.Ысқ ыш қ ағ азбен тазартылып, қ ұ рғ ақ шү берекпен сү ртіліп отырады.

Спорт залында немесе жаз кезінде алаң да спортпен шұ ғ ылдану ү шін оқ ушыларғ а ү стерң не тоқ ыма матадан жасалғ ан майка немесе футболка (жылуды, ауаны жақ сы ө ткізіп, терді тез жұ тып, жақ сы кептіреді), труси немесе жаттығ у шалбарын жә не табаны тайғ анақ тамай башмақ кию ұ сынылады.

Спорттық гимнастикамен шұ ғ ылдануғ а арналғ ан ең қ олайлы киім деп ұ лдар ү шін труси немесе гтһ имнастикалық трико, жү зу трусиы плавка жә не жең і шолақ майка, қ ыздар ү шін трусиы мен майкасы біртұ тас гимнастикалық костюм саналады. Башмақ арнайы гимнастикалық матадан немесе тығ ыз ақ матадан тігіледі.

Спорттың қ ыстық тү рлерімен шү ғ ылдануғ а арналғ ан киімдер жең іл болуғ а, қ имылды бө гемейтін жә не жеткілікті жылу сақ тайтындай қ асиетке ие болуғ а тиіс. Шаң ғ ышылар ү шін жү н араластырып тоқ ығ ан трикотаж костюм қ олайлы. Конькишілер ү шін қ олайлысы конькимен жү гіруге ың ғ айлы тоқ ыма райтуз, кеудеше жә не қ ұ лақ ты жауып тұ ратын жү н қ ұ лақ шын. Мұ нымен қ оса, жыныс органдарын қ орғ ау керек (ұ лдарғ а- жұ мсақ қ алың матадан фланель жасалғ ан плавки, қ ыздарғ а –жылы трико мен бюстгальтер). Шаң ғ ы, коньки, жең іл атлетика жә не футболмен шұ ғ ылданушылардың аяқ киімдері ың ғ айлы, мық ты, серпінді, табаны тайғ анамайтын, механикалық ә серлермен жақ сы қ орғ ап алатындай болуы керек. Спорттық ойындардың (волейбол, баскетбол, теннис) шұ ғ ылданушылармен ү шін ең дә уір аяқ киімдер болып кедьлер, шолақ кедьлер немесе бұ дыр резина табанды башмақ тар есептелінеді.

Спортпен шұ ғ ылдануда мү мкін болатын жарақ аттануды болдырмау ү шін, мына шарттар сақ талатын болуы керек: спортсмендерге міндетті тә ртіпті сақ тата отырып, сабақ тар мен жұ мыстарды жақ сы ұ йымдастыру; снарядтарда жаттығ улар орындағ ан кезде тиісті сақ тандырулармен сабак пен спорт ойындары кезінде қ ауіпсіздік техникасын сақ таумен қ амтамасыз етіп, сабақ тарды тек қ ана оқ ытушының басшылығ ымен ө ткізу; қ ажетті жә не дұ рыс таң далып алынғ ан қ ұ рал-жабдық, мү лік, аяқ киім т.б. болуы; сабақ ө ткізгенде, ә сіресе жылдың қ ысқ ы маусымында, метеорология жағ дайларын ескеріп отыру; спортпен шұ ғ ылданушы оқ ушыларғ а ү здіксіз тиісті дә рігерлік бақ ылау жасап отыру.

Оқ ушылардың дене тә рбиесі жұ мысында мұ ғ алімдердің басшылығ ымен жү ргізілетін коллектив болып шана, шаң ғ ы, коньки тебу, сондай-ақ жү зу бассейндеріне барып тұ ру, пионер лагері жағ дайында балаларды шомылдыру жә не жү здіріп ү йрету ү лкен орын алады.

РСФСР Оқ у министрлігі мектеп бойынша жалпы спорттық жә не туристік шараларды ө ткізу ү шін арнайы кү н бө луге (айына 1 рет) нұ сқ ау берді. Бұ л денсаулық кү ндері (бір жылда 6-7 кү н) дене шынық тыруғ а ү гіттеу мен оны насихаттаудың жақ сы тү рі болып табылады, оқ ушылардың жақ сылап дем алуы мен дене жағ ынан дамуына кө мектеседі.

Денсаулық кү ндерін ұ йымдастыру жә не ө ткізу ү шін жауапкерлікті мектеп директорлары ө з мойындарына алады, оның жоспарын да солар бекітеді. Бұ л шараларғ а тікелей басшылық ты осы жұ мыс ү шін арнайы тағ айындалғ ан мұ ғ алімдер жә не оқ ушыларактивімен бірлесе отырып дене шынық тыру мұ ғ алімдері жү зеге асырады. Класс жетекшілер мен тә рбиешілер ө здеріне бекітіліп берілген кластарда тиісті жұ мыстар жү ргізеді.

Денсаулық кү нінің мазмұ ны ауа райына, климат жағ дайлары мен мектептің материалдық -техникалық базасына, сондай-ақ балалардың жас ерекшеліктеріне иен қ ызы, уларына байланысты. Дене шынық тыру жә не спорт шараларына мектептің барлық оқ ушылары қ атысуы тиіс. Денсаулық жағ дайына байланысты босатылғ ан оқ ушылар кө мекші немесе тө реші ретінде іске тартылады.

Дене шынық тыру мен спорт кү нінің мазмұ нына: спорттық ойындар мен кө пшіліктің қ имылдар жә не ә скериленген ойындар; шаң ғ ы, шана, коньки тебу, кө пшіліктік кросс, спорттың ә р тү рі мен ГТО нормасы бойынша жарыстар; қ имыл ойындары, допты нысанағ а жә не алысқ а дә л лақ тыру бойынша ө ткізілетін ең қ арапайым жарыстар; секіру, ө рмелеу; кө пшіліктік гимнастика ойнап шығ улар т.б. кіреді.

Бұ л шараларды жү зеге асыруда организмді жұ мысқ а бірте-бірте ү йрету, ауыр жә не жең іл сабақ тарды кезектестіріп отыру, денеге тү сетін ауырлық ты азайта отырып, ұ йымдасқ ан тү рде аяқ тау т.б. сияқ ты дене жаттығ уларын ұ йымдастыруғ а жә не жү ргізуге қ ойылытын жалпы талаптарды сақ тағ ан жө н.

VIII МЕКТЕП ОҚ УШЫЛАРЫНЫҢ ТАМАҚ ТАНУ ГИГИЕНАСЫ

§ 52. Тамақ танудың

физиологиялық маң ызы жә не

мектеп оқ ушылары организміндегі

зат алмасу ерекшеліктері

Тамақ тану адамның калыпты тіршілік қ ызметі мен дамуы ү шін қ ажет. Сапасыз немесе жеткіліксіз тамақ тану организмнің тіршілік қ ызметін бұ зу мү мкін: ө судің кешеуілдеуі, жұ мысқ а қ абілеттілігінің нашарлауы, тү рлі ауруларғ а деген қ арсылығ ының кемуі, қ оршағ ан ортаның зиянды ә серлері алдындағ ы организмнің тө зімділігінің тө мендеуі.

Тиімді тамақ тану екі негізгі міндет атқ аруғ а тиіс. Біріншіден, ол баланың туғ ан сә тінен бастап, оның қ алыпты ө суі жә не дамуы ушін қ ажетті қ ұ рылыс материалдарымен организмді қ амтамасыз етуі керек. Бұ лар, негізінен, белок, май, минералдық заттар. Екіншіден, тамақ тану организмнің энергиялық шығ ынын толтыруғ а керекті оның тіршілік ә рекетін қ амтамасыз ететіндей қ оректік заттар жеткізіп тұ руы керек, бұ лар-углеводтар, майлар жә не ішінара белоктар. Қ оректік заттардың барлығ ы да организмдегі болып жататын кү ллі процестерге катысып отырады.

Мектеп оқ ушысының тамақ тануы мынандай негізгі гигиеналық талаптарды қ анағ аттандыруы тиіс.

1. Тамақ тың қ ұ рамында организм ү шін қ ажетті белок, май, липоид, углевод, минералдық зат, витамин, су жеткілікті мө лшерде жә не оптималдық ара катынаста болуғ а міндетті.

2. Тамақ алуан тү рлі болып келуге тиіс. Оның қ ұ рамына ө сімдіктен жә не жануарлардан алынатын сү т, ет, балық, жұ мыртқ а, нан, жарма, овощ, жеміс, жидек т.б. продуктылар енуі қ ажет.

3. Тамақ сапалы болуғ а тиіс жә не қ ұ рамында зиянды қ оспасы, ауру тудыратын микробтары болмау керек.

4. Тамақ ты бір кү нге дұ рыстап бө лу керек. Тамақ ты ү немі белгілі бір сағ аттарда ғ ана ішу қ ажет.

5. Тамақ кө лемі жағ ынан да, калориясы жағ ынан да жеткілікті болуғ а, яғ ни адамның тою сезімін тудыратындай, ә рі организмнің барлық энергиялық шығ ынын толық қ алпына келтіретіндей болуғ а тиіс.

Тамақ тану – зат алмасуы мен энергия алмасуының физиологиялық негізі. Организмге ү здіксіз қ оректік эаттар келіп тұ рмай жә не одан керексіз, зиянды ө німдер бө лініп шығ арылып отырылмай тіршіліктің болуы мү мкін емес. Сө йтіп, зат алмасу тіршіліктің ажырамас белгісі болып табылады.

Организмге келіп тү сетін қ оректік заттар кү рделі ө згерістерге ұ шырайды жә не содан кейін барып организмнің клеткалары мен ткандеріне пайдаланылады. Тамақ ты сің ірудің жә не одан жаң а клеткалар мен ткандерді жасаудың осы кү рделі процесін ассимиляция деп атайды. Организм клеткалары мен ткандерінің қ ұ рамына енетін органикалық заттардың тіршілік процестері ү шін энергия шығ ара отырып ыдырауын диссимиляция деп атайды.

Ассимиляция мен диссимиляция бір-бірінен бө лінбейтін, ә рі орталық нерв жү йесімен реттеліп жін басқ арылып отыратын зат пен энергия алмасудың біртұ тас процесін қ ұ райды. Зат пен энергия алмасуының негізіне организмінің қ алыпты тіршілік қ ызметі ү шін қ ажетті энергия бө ліп шығ аратын қ ышқ ылдандыру-қ алпына келтіру реакциялары жатады.

Бала организміндегі зат алмасудың улкендер организміндегі зат алмасудан айырмашылығ ы сол: бала организмінде ассимиляция процестері диссимиляция процестерінен басым, ал зат алмасу неғ ұ рлым жылдам жү реді.Осығ ан орай балаларды тамақ тандырғ анда, тамақ тек олардың организмінің энергия шығ ынын қ алпына келтіріп қ ана қ оймай, организмнің ө суімен қ алыпты дамуын қ амтамасыз ете отырып, жаң а клеткалар мен ткандер қ ұ растыруғ а да қ ажетті материалдар жеткізіп беріп отырады.

Тамақ танудан 12 сағ ат ө ткеннен кейінгі, ауаның температурасы 20°С кезінде адамның толық тыныштық жағ дайында жұ мсайтын ең аз энергиясын негізгі алмасу деп атайды. Басқ а кез келген жағ дайда: қ имыл, жұ мыс, сө йлеу, ас қ орытылу т.б. кезінде адамның энергия шығ ыны молаяды, ол негізгі алмасумен бірлесе отырып жалпы алмасуды қ ұ ратырады. Орындалатын жұ мыс неғ ұ рлым қ арқ ынды болғ ан сайын, организмнің энергия шығ ыны соғ ұ рлым мол, зат алмасуы да кү штірек болады.

Тамақ тық заттардың потенциалдық энергиясын, зат пен энергия алмасуын жылу бірлігі килограмм-калория (ккал), немесе ү лкен калориямен ө рнектейді. Ү лкен калория дегеніміз 1 л суды 1°С-ге жылытуғ а қ ажет жылу мө лшері.

Тамақ тық энергиялық мү мкіндігі оның қ ү рамына байланысты. Ең кү шті потенциалдық энергия майда болады, бұ л мына мә ліметтерден кө рінеді: 1 г май жанғ анда 9, 3 ккал, 1 г белок жанғ анда 4, 1 ккал жә не 1 г углевод жанғ анда 4, 1 ккал жылу бө лінеді.

Мектеп жасындағ ы балалардың жылу мен энергия бө ліп шығ аруы ересектерге қ арағ анда жоғ ары. Мысалы, дененің 1 кг салмағ ына орта есеппен тә улігіне ересек адамдарғ а 40 – 42 ккал, 14-16 жасар балаларғ а 50-52 ккал, ал 9-11 жасар балаларғ а 70-72 ккал талар етіледі. Тамақ тың жалпы мө лшерінің шамамен 5-10 процентін қ ұ райтын сің ірілмейтін бө лігі нә жіс қ ұ рамына кіріп, организмнен шығ арылып тасталып отырады.

Тамақ тың толық қ орытылуы 3-6 сағ аттан кейін аяқ талады.Тамақ ты сің іруге жә не ас қ орыту процесіне тұ тастай алғ анада қ оректік продуктылардың қ осылуы, олардың даярлану сапасы, ас қ орыту шырындарының белсенділік дә режесі, тамақ тану режимінің сақ талуы, организмнің жекелік жә не жас ерекшеліктері ә сер етеді. Жануарлардан алынғ ан тамақ тық заттардың орта есеппен 95%-і ө сімдіктен алынғ андардың 80%-і ал аралас тамақ тардың 82-90 %-і бойғ а сің іп отырады.

СССР Медицина ғ ылымдары академиясының Тамақ институты белок, май жә не углеводтардың оптималды қ атынасын 1: 1: 4 етіп белгіленген, яғ ни мектеп оқ ушысы углеводтарды белок пен майғ а қ арағ анды 4 есе артық қ абылдауғ а тиіс.

Адамдағ ы зат алмасу дұ рыс жү ру ү шін белок, май, углевод минералдық заттар жә не су, сондай-ақ жеткілікті мө лшерде барлық витаминдер болуы керек.

§53. Тамақ тық продуктылардың