Абылай ханның мемлекеттік қызметі 2 страница

36ХIХғ Бірінші жартысындағ ы Қ азақ станның саяси жә не ә леуметтік – экономикалық жағ дайы. «Сібір қ ырғ ыздары туралы жарғ ы», «Орынбор қ ырғ ыздары туралы жарғ ы». 1781 жылы Абылай ө лгеннен кейін Орта жү зде оның ү лкен баласы сұ лтан Уә ли хан болып жарияланды. Уә ли ханның қ аталдығ ы оның қ ол астындағ ылардың наразылығ ын туғ ызды. 1795 жылы қ азақ тар патшағ а оны тақ тан алу жө нінде ө тініш жасады. 1815 жылы Орта жү зде Уә лидің позициясын ә лсіретуге тырысып, ү кімет екінші ханды, Бө кейді тағ айындады. 1817 жылы Бө кей хан жә не 1819 жылы Уә ли хан ө лгеннен кейін Орта жү зде жаң а хандар бекітілмеді. Патша ә кімшілігі хан ө кіметін таратып, «Сібір қ ырғ ыздары туралы уставқ а» сү йене отырып, басқ арудың жаң а аппаратын қ ұ рды, бұ л уставты 1822 жылы Россияның XIX ғ асырда белгілі либералдық пиғ ылдағ ы қ айраткер, ө з дә уірінің аса білімді тұ лғ аларының бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бұ л жұ мысқ а болашақ декабрист Солтү стік қ оғ амның мү шесі Г.С. Батеньков белсене қ атысты. Оғ ан М.М. Сперанский жергілікті статистика ү шін материалдар ә зірлеу мен жинауды тапсырғ ан еді.Орта жү зде жаң а ә кімшілік қ ұ рылым мен сайлау жү йесі енгізілді. «Уставта» денсаулық сақ тау жө нінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтқ анда қ ырдағ ы бекіністер гарнизонына қ ызмет кө рсету ү шін ауруханалар салу, кө шпелі халық арасында шешекке қ арсы егу жұ мысын жү ргізу белгіленді. Қ азақ тарғ а арналғ ан балаларын жалпы негіздерде империяның оқ у орындарына жіберуге қ ұ қ ық берілді.Жарғ ымен міндеткерлік пен салық тардың жаң а санаттары енгізілді. Реформа Қ азақ станда сауда-экономикалық ү рдістің ө суі ү шін оң алғ ышарттар тұ ғ ызды. Жарғ ының негізінде қ азақ тарғ а ө з тауарларын еш шектеусіз еркін ө ткізуге мү мкіндік берді.1822 жылы Сібір екі бө лімге: бас басқ армасы Иркутскіде болатын Шығ ыс бө ліміне (Сібірге) жә не орталығ ы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болғ ан Батыс Сібірге бө лінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск жә не Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына қ азақ даласының Орта жү з қ оныстанғ ан жерлері мен Ұ лы жү з қ оныстанғ ан жерлерінің бір бө лігі кірді. Ол жер «Сібір қ ырғ ыздарының облысы» деп аталды да, 1822 жылы оғ ан арналып «Сібір қ ырғ ыздары туралы устав» талдап жасалынды.«Устав» бойынша «Сібір қ ырғ ыздарының облысы» сыртқ ы жә не ішкі округтерге бө лінді. Сыртқ ы округтерге Ертістің сыртында кө шіп-қ онып жү рген қ азақ тар кірді. Округтер болыстарғ а, болыстық ауылдарғ а бө лінді. Болысты бө лудің негізінен жераумақ тық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондық тан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғ али, Қ аржас жә не т.б деп аталды. Жаң а заң ды іске асыру барысында рушылдық тың іргесі сө гіліп, айтақ аларлық тай ө згерістерге ұ шырады. Қ азақ тардың белгілі бір ә кімшілік шең берінен екінші бір ә кімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұ рың ғ ы кө шіп қ онудың рулық тә ртібі бұ зылды.Ауыл старшиндері қ азақ тардан сайланды. Болыстық қ а сұ лтандар сайланып, бұ л қ ызмет шын мә нісінде атадан балағ ы мұ ра болып қ алдырып отырды.Полиция мен сот ө кіметі органдарын округтік приказ басқ арды, ал оларғ а ү ш жылдық мерзіммен сайланатын ағ а сұ лтандар билік жү ргізді. Олардың патша ә кімшілігі белгілеген орыстан екі кең есші болды. Сонымен қ атар қ азақ зиялылырынан сұ лтандар мен билердің сайлауы арқ ылы қ ойылғ ан екі заседатель отырды.«Жарғ ы» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып, олардың қ ұ қ ық тарын шектеудің негізін қ алады. Сот ә кімшіліктен бө лінбеді. Жергілікті ө кімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қ ылмыс істеді деп айыпталғ ан адамдарды іздеп табу, тергеу жә не оларды ұ стау міндеттерін атқ арды.1822 жылғ ы «Жарғ ы» бойынша барлық сот істері ү ш категорияғ а бө лінді: а) қ ылмысты істер; б)даулы істер; в)басқ ару ү стінен берілетін шағ ымдар жө ніндегі істер. Қ ылмысты істер империясы жалпы заң дары негізінде округтік приказдарда қ аралды. Қ ылмысты істерден ө згеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті қ олданылып жү рген ә дет-ғ ұ рыптардың негізінде билер соты талқ ылады.Хандық билікті қ олына сақ тауғ а талпынғ андардың бірі-Арынғ азы (1785-1833 жж.). 1821 жылы ол Петербургке шақ ырылып, жолда ұ сталып Калугағ а айдалды; 1833 жылы қ айтыс болды.1822 жылы Орынбор генерал- губернаторы П.К. Эсеннің дайындағ ан жобаны 1824 жылы Азия департаменті комиссиясының мә жілісінде бекітілді. Бұ л жоба «Орынбор қ азақ тарын басқ арудың Уставы» деп аталады. «Уставта» «Патша ағ зам императордың нұ сқ ауымен қ ырғ ыздар даласын басқ арудың жаң а жобасы жасалынып, Кіші жү зде басқ ару Ішкі Орда ханы Жә ң гірге жү ктелсін жә не даланы ү шке бө ліп, ә рбір бө лікті басқ ару ү шін ағ а сұ лтан тағ айындалсын», - делінген.

37Исатай Тайман ұ лы бастағ ан Бө кей Ордасындағ ы қ азақ шаруаларының кө терілісі. (1836-1838). 1836—1838 жылдары Бө кей хандығ ында аса ірі халық -азаттық кө терілістерінің бірі болып ө тті. Ол кө терілістің басты себебі жердің жетіспеушілігі еді. Мә селен, Ішкі Ордадағ ы 20 мың ғ а жуық отбасы шаруашылығ ы жертапшылығ ынан зардап шекті. Ең жақ ын шұ райлы жерлердің бә рін де ірі помещиктер мен байлар ө зара бө лісіп алып қ ойғ ан болатын. Қ атардағ ы қ арапайым қ азақ тар жерді солардан жалғ а алып пайдаланды. Қ азақ ақ сү йектері орыс помещиктерінен жалғ а алғ ан жерлерді ө здерінің жеке қ алауы бойынша қ азақ ауылдарына кө терің кі қ ымбат бағ ағ а тағ ы да қ айыра жалғ а беріп отырды. Сө йтіп қ азақ тардан ә р тү рлі айыппұ лдар мен алым-салық ты еселеп алып тұ рды.1836 жылы халық кө терілісі басталды. Оның қ озғ аушы кү ші қ атардағ ы бақ ташы қ азақ тар болды. Кө теріліс туының астына бірқ атар старшындар да жиналды. Сұ лтандар мұ ның ақ ыры не болар екен деп, ә ліптің артын бағ ып, бейтарап қ алды немесе кө терілісшілерге қ арсы шық ты.Халық кө терілісін елге белгілі беделді батырлар Исатай Тайманұ лы (1791-1838) мен Махамбет Ө темісұ лы (1803-1845) басқ арды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын.Исатай Тайманұ лы 1791 жылы дү ниеге келген. 1808 жылы Жайық тың сол жағ алауында қ атты ашаршылық болғ ан кезде оның руы жақ сы жағ дай іздеп, Ішкі Ордағ а ө тіп кетуге мә жбү р болғ ан еді. Исатай 21 жасында ө з руының жайық атасына старшын болып тағ айындалады. Ол ө з қ андастарының арасында орасан зор бедел мен сый-қ ұ рметке бө ленді.Исатай Тайманұ лы бастағ ан кө терілісшілер 1837 жылғ ы қ азанның аяқ кезінде Хан ордасына он шақ ырымдай жақ ын келді. Жә ң гір хан да, оның тө ң ірегіндегілер де қ оршауда қ алды. Кө терілісшілердің жалпы саны екі мың адамнан асатын еді. Алайда Исатайдың Хан ордасын кү шпен басып алғ ысы келмеді. Кө терілісшілер Жә ң гір ханнан Балқ ы жә не Қ арауылқ ожа билерді ө з тө ң ірегінен қ уып жіберуді, билікті ру старшындарының қ олына беруді талап етті. Жазалаушы отрядтың ә скери-техникалық тұ рғ ыдан басымдығ ы бірден байқ алды. 1838 жылғ ы 2 шілде кү ні Қ иыл жә не Ақ бұ лақ ө зендерінің бойында кө терілісшілер мен жазалаушылар арасында шешуші шайқ ас ө тті. Оның барысында кө терілістің басшысы Исатай Тайманұ лы қ аза тапты. Кө терілісшілердің қ алғ ан тобы кейін шегініп, дала қ ойнауына сің іп кетті. Жазалаушы ә скер олардың соң ынан қ уғ ын ұ йымдастырды. Шайқ аста кө терілісшілерден 80-ге жуық адам қ аза тапты. Исатай Тайманұ лының қ азасынан кейін кө теріліс бә сең тарта бастады. Жекелеген жасақ тар Тө менгі Жайық шекара шебіне таяу жерлерде, Ойыл ө зенінің бойында ғ ана іс-қ имыл кө рсетіп жү рді. Махамбет Ө темісұ лы біраз уақ ыт бой тасалап, жасырынып жү руге мә жбү р болды. Кейінірек қ азақ тарды Жә ң гір ханғ а жә не патша ү кіметіне қ арсы кө терілуге ү гіттеді. 1845 жылы билеуші-сү лтан Баймағ амбет Айшуақ ұ лының адамдарымен қ ақ тығ ыс кезінде қ апылыста қ азағ а ұ шырады. Кө теріліс басып-жаншылғ аннан кейін оғ ан қ атысқ андарды қ уғ ындау басталды. Кө птеген адамдарғ а ө лімші етіп дү ре соғ ылды. Кө терілісшілердің бірқ атары каторгағ а айдалды, мал-мү лкі тә ркіленді. Кө теріліске неғ ұ рлым белсене қ атысқ андар Шығ ыс Сібірге біржолата жер аударылды. Кө терілістің жең іліске ұ шырауының негізгі себептері мынада еді: ең алдымен, қ озғ алыс алдын ала мұ қ ият ұ йымдастырылмады, оның айқ ын бағ дарламасы болмады, кө теріліс жергілікті шашыраң қ ы сипат алды. Кө терілістің басшылары Кенесары Қ асымұ лы мен Жоламан Тіленшіұ лы бастағ ан жасақ тарымен байланыс жасай алмады. Патша ү кіметінің ә скерлері мылтық, зең біректермен жарақ тандырылғ ан еді. Кейде зең біректен ү сті-ү стіне бірнеше оқ атудың ө зі кө терілісшілерді кейін шегінуге мә жбү р етті. Қ азақ тардың қ олында ондай қ ару болғ ан жоқ. Кө терілістің жең іліп қ алуының басты себептерінің бірі бұ л жолы да, Сырым Датұ лының жасақ тары сияқ ты, екі бағ ытта — ә рі патша ү кіметіне, ә рі хан билігіне қ арсы кү рес жү ргізілді. Мұ ның ө зі кө теріліске қ атысушылардың жағ дайын ә лде- қ айда қ иындата тү сті. Оның ү стіне, кө терілісшілерді казак жасақ та- ры мен тү рақ ты орыс армиясы бө лімшелері жан-жағ ынан тү гелдей дерлік қ оршауда ү стады. Кіші жү здің далалық бө лігіндегі қ азақ тардан кө мек кү ту де мү мкін болмады. Ө йткені Жайық тың сырт жағ ындағ ы қ андастармен байланыс жасауғ а шекара шебіндегі орыс ә скерлері жол берген жоқ. Исатай Тайманұ лы мен Махамбет Ө темісұ лы басқ арғ ан кө терілістің орасан зор тарихи маң ызы болды.Бұ л патша ү кіметі қ ұ рғ ан жаң а ә кімшілік-аумақ тық бірліктің аумағ ында қ азақ тардың отаршылдық қ а қ арсы ірі баскө теруі еді. Оның ұ лт-азаттық сипаты басым болды. Кө теріліс аяусыздық пен басылғ аннан кейін де жалғ аса берді. 1842 жылы Жә ң гір ханғ а қ арсы Аббас Кошайұ лы мен Лаубай Мантайұ лы бастағ ан баскө терулер болып ө тті.Жә ң гір хан кө терілісшілердің кейбір талаптарын орындауғ а мә жбү р болды. Атап айтқ анда, халық тан жиналатын алым-салық кө лемін едә уір жең ілдетті. Патша ү кіметіне наразылық білдірген старшындардың пікіріменсанасу керектігін тү сінді.

38.Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө терілісі. 1837 жылы Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан кө теріліс басталды. Ол Қ азақ стандағ ы ірі кө терілістердің бірі еді. Оғ ан ү ш жү здің қ азақ тары тү гел қ атысты. Кенесары тарих сахнасына ө зінің ұ лы бабасы Абылай ханның ісін жалғ астырып, алғ а алып барушы ретінде шық ты.Сұ лтан Кенесары 1802 жылы дү ниеге келген. Ол Қ асым сұ лтанның бел баласы, Абылай ханның туғ ан немересі еді. Кө терілістің болашақ басшысы Кенесары бала кезінен-ақ ат қ ұ лағ ында ойнады, қ ұ ралайды кө зге атқ ан мерген болды. Қ анжығ асы қ анды ғ ажайып аң шылығ ымен, қ ара қ ылды қ ақ жарғ ан ә ділдігімен, ерік-жігері, қ ажымас қ айратымен жә не жү рек жұ тқ ан батыллығ ымен, қ айтпас қ айсар қ аһ армандығ ымен тaнылды. Оның бойында ұ йымдастырушылық жә не ә скери қ олбасшылық таланты мол болатын. Кенесары жасақ тарының белсенді ә скери іс-қ имылы 1838 жылдың тамыз айында басталды. Ол Ақ мола бекінісіне таяу ірі елді мекенді алты кү н бойы қ оршауда ұ стап, ө ртеп жіберді. Ақ мола бекінісі мық ты қ орғ алатын. Бекіністің тө ң ірегіне терең ор қ азылып, оғ ан жете беріс жерлерге кү шті кедергі-тосқ ауылдар қ ойылғ ан болатын. Ақ мола бекінісін ағ а сұ лтан Қ. Қ ұ даймендіұ лы мен ә скери старшина Карбышев бастағ ан отряд қ орғ ады. Кенесары шабуылды 1838 жылдың 7 тамызында таң саз бере бастады. Оның сарбаздары бекіністі ө рт шығ аратын жебелермен атқ ылады. Бекініс ө ртке оралды. Кенесарының даң қ ты батырларының бірі Басық ара бекіністің ішкі жағ асынa баса-кө ктеп кіріп барып, сұ рапыл ұ рыс салды. Ол осы шайқ аста ерлікпен қ аза тапты. Бекініске Ағ ыбай, Иман, Бұ қ арбай батырлардың сарбаздары басып кірді.Орынбор губернаторы В. Перовский мен Батыс Сібір губернаторы П. Горчаковтың арасында Кенесарығ а қ арсы қ алай кү рес жү ргізу жө нінде ө зара келіспеушілік пайда болды. В. Перовский Кенесарығ а қ арсы кү ресті бейбіт келіссө здер арқ ылы да жү ргізу керек десе, П. Горчаков ә скери кү ш қ олданып, кө терілісшілерді аяусыз қ ырып-жою жоспарынан танбады. Орынбор губернаторы 1840 жылы патша ү кіметінің Кенесарығ а кешірім жасауына қ ол жеткізді. Кенесарының тұ тқ ынғ а алынғ ан туғ ан-туыстарының барлығ ы да тү рмеден босатылды. Арада уақ ытша бейбіт келісім кезең і басталды. 1841 жылдың қ ыркү йек айында ү ш жү здің ө кілдері бас қ осқ ан жиында Кенесары Қ асымұ лы хан сайланды. Сө йтіп Қ азақ хандығ ы қ алпына келтірілді. Патша ү кіметі бұ л жайсыз хабарды ө те ө кініш сезімімен естіп-білді. Ендігі жерде Кенесары бастағ ан кө теріліс ұ йымдасқ ан сипат ала бастады. Ұ лт-азаттық кү ресті табысты жү ргізу ү шін Кенесары хан бір ортамық тан басқ арылатын мемлекет қ ұ рды. Оны ханның ө зі басқ арды. Ханның жанынан жоғ арғ ы кең есші орган – ө зіне барынша адал берілген батырлардан, билерден, сұ лтандар мен жақ ын туыстарынан тұ ратын арнайы Кең ес қ ұ рылды. Ресей императоры Кенесары бастағ ан кө терілісті басу мә селесін ұ дайы ерекше бақ ылауда ұ стады. 1843 жылы ол қ азақ ханына қ арсы жорық ұ йымдастыру жө нінде жарлық шығ арды. Ханның басына 3 мың сом мө лшерінде сыйлық жарияланды. Кө терілісшілерге қ арсы старшина Лебедев басқ арғ ан 300 солдаттан тұ ратын жазалаушы отряд жіберілді. 1843 жылдың тамыз айында сұ лтандар А. Жантө реұ лы мен Б. Айшуақ ұ лы бастағ ан екінші ә скер жабдық талды. Онымен бір мезгілде Омбыдан, Петропавлдан, Қ арқ аралыдан да ә скерлер шық ты. Патша ү кіметінің ә скерлері жергілікті жер жағ дайын нашар білді. Оның ү стіне, дала сарбаздарына қ арсы ұ рыс жү ргізудің ерекше ә дісі қ ажет еді. Мү ның бә рі де патша ү кіметі жазалаушы ә скерінің сілесін қ атырды.Туғ ан ө лкенің жер жағ дайын жақ сы білетін Кенесары жауғ а қ арсы шабуылды одан ә рі ү детті. 1844 жылы шілденің 20-сынан 21-іне карағ ан тү ні Кенесары хан Тобыл ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысында Жантө ре сұ лтанның ә скеріне кү йрете соқ қ ы берді. Кенесарымен болғ ан соғ ыстың ұ зақ қ а созылуы патша ү кіметіне елеулі шығ ын келтірді. Сондық тан 1845 жылдың ақ пан айында Орынбор басшылығ ы Кенесары ханғ а Долгов жә не Герн бастағ ан елшілік жіберуді қ ажет деп тапты. Таныс емес таулы шатқ ал арасында қ азақ тар абайсызда қ оршауда қ алып қ ойғ ан болатын. Соң ғ ы шайқ ас қ арсаң ында ө ткізілген ә скери кең есте Кенесары ханның серіктері қ оршауды бұ зып ө тіп, ханның аман қ ұ тылуы туралы ұ сыныс жасады. Бірақ хан ол ұ сыныстан біржолата бас тартты. Кенесары хан ө з батырларын қ оршауда қ алдырып, жеке ө зі қ ашып қ ұ тылуды ар санады.Сұ лтан Рү стем мен Ұ лы жү здің ық палды биі Сыпатай жасақ тарының кенеттен шегініп кетуі кө терілісшілердің жағ дайын қ иындатып жіберді. Тоқ мақ қ а таяу жерде Кенесары 30-дан астам сұ лтанымен жә не аз ғ ана сарбазымен кү ші басым қ арсыласымен ерлікпен шайқ асып, тұ тқ ынғ а тү сті. Кө терілісшілердің шағ ын тобы қ оршауды бұ зып шығ ып қ ашып қ ұ тылды. Қ ырғ ыз манаптарының бас қ осқ ан жиынында қ олғ а тү скен ханды, сұ лтандар мен сарбаздарды ө лім жазасына кесу ұ йғ арылды. Тұ тқ ындағ ы хан манаптарды кү ш біріктіріп, Қ оқ ан хандығ ы мен Ресей империясына қ арсы кү реске шақ ырды. Бірақ қ ырғ ыздар ханның сө зіне қ ұ лақ аспады.Кенесары мен оның інісі Наурызбай Қ асымұ лы осылай қ аза тапты.

39.Сыр ө ң ірі қ азақ тарының Жанқ ожа Нұ рмұ ханбетұ лы жә не Есет Кө тібарұ лы бастағ ан кө терілістері 19 ғ асырдың екінші жартысында Сырдария бойындағ ы қ азақ тардың ә леуметтік-экономикалық жағ дайы ө те ауыр болды. Мұ ндағ ы шекті, тө ртқ ара, шө мекей жә не т.б рулар қ ысты Сырдарияның тө менгі жағ ында тек малшы кө шпенділер ғ ана емес, сонымен қ атар егіншілікпен айналысатын отырық шы қ азақ тар да тұ рды. Бұ лардың кө пшілігі кедей жатақ тар, олардың негізгі кә сібі суармалы егә н шаруашылығ ы еді. Хиуа жә не Қ оқ ан феодалдары Сырдарияның тө менгі ағ ысы бойындағ ы жә не Ырғ ыз, Торғ ай, Ембі ө зендерінің аң ғ арларындағ ы қ азақ тарды ө здеріне қ аратуды кө здеді. Хиуа хандығ ы жергілікті халық тардан алым-салық жинап отырды. Сө йтіп, қ азақ тар тек ө з феодалдарына ғ ана емес, сондай ақ Хиуа жә не Қ оқ ан билеушілеріне де зекет жә не ұ шыр тө леді. Алым-салық жинау ү шін олар ә скери кү штерді пайдаланды. Хиуа жә не Қ оқ ан хандық тарының ү стемдігіне қ арсы Сырдария қ азақ тары кө теріліске шығ а бастады. Мұ ндағ ы қ азақ тардың кө терілісін Ә лім руынан шық қ ан Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы басқ арды. Шекті рулары басшыларының бірі Жанқ ожа жай қ арапайым халық арасында беделді ә рі мақ саткер батыр ретінде данқ қ а бө ленді. Жанқ ожа Сырдария бойы қ азақ тарының, соның ішінде егінші бұ қ араның ө те кү шті отаршылдық езгіге тү сті. Оның жасақ тары Кенесары сарбаздарымен бірге Созақ қ амалын корғ ауғ а қ атынасқ ан болатын. 1842 жылдың кү зінде Жанқ ожаның ә скері Хиуаның ірі бекінісі Бесқ аланы қ иратып қ ала коменденты Бабажанды ө лтірді. 1843 ж Жанқ ожа батырдың жасақ тары қ уандария бойындағ ы хиуалық тар тұ рызғ ан қ амалды талқ андады. Ал 1845 ж осы қ амалды қ айтадан қ алпына келтіру ү шін жіберілген 2 мың хиуа шоғ ырларын талқ андап жең ді. Осыдан кейін Сырдария қ азақ тарымен Хиуа билеушілерінің арсындағ ы кү рес кү шейе тү сті. 1847 жылы Хиуа хандығ ының ә скері ө зен бойындағ ы қ азақ тарды егістікпен жә не пайдалы мал жайылымынан айыру ү шін Қ уандария ө зенін бө геп тастады, сө йтіп олардың қ азақ жеріндегі озбырлығ ы одан ары қ арай жалғ асты. Орыс отарлаушыларына қ арсы Сыр қ азақ тарының кө терілісі 1856 ж желтоқ сан айында басталды. Кө терілістің басында Жанқ ожа батыр тұ рды. 1856 ж патша ә скерлерімен кө терілісшілер арасындағ ы тікелей соғ ыс қ имылдары басталды. Бұ л кезде Жанқ ожаның ә скерінің саны 1500-ге дейін жетті. Кө теріліске басқ а рулар да, соның ішінде қ ұ мды аймақ тардағ ы кө шпелілер де қ атысты. Нә тижесінде кө терілісшілер саны ең ә уелі ү ш мың ғ а, ал 1857 жылдың қ аң тар айында бес мың адамғ а жетті. Бұ л кө теріліс кезінде Жанқ ожа ө зінің жақ сы мең герген ә скери ә дісін қ олданды. Кө терілістің кең інен таралуы Орынбор генрал губернаторлығ ы ә кімшілігін қ атты састырды. Оның бұ йрығ ымен кө терілісті басу ү шін Ақ мешіттен генерал-майор Фитингоф бастағ ан ә скери топ жіберілді. Оның қ ұ рамында 300- казак-орыс, 320 жаяу ә скер, ү ш зең бірек жә не екі ракеталық зең бірек кірді. Кө терілісшілермен шешуші шайқ ас 1857 жылы 9 қ аң тарда Қ азалығ а жақ ын жердегі Арық балық мекенінде жү рді. Зең бірек мылтық пен жақ сы қ аруланғ ан Фитинговтың ә скеріне қ арсы Жанқ ожаның ақ туын кө терген кө терілісшілер бірнеше рет шабуыл жасады. Бірақ Жанқ ожа сарбаздарының шабуылы сә тсіздікпен аяқ талып, аман қ алғ андары бытырап тарап кетті. Ауыр жараланғ ан Жанқ ожаны сарбаздар шайқ ас болғ ан жерден алып ығ ып қ ауіпсіз жерге жасырды. Кө терілісшілерді жең ген Фитингоф қ азақ тарың 212 ү йін ө ртеп 20 мың нан астам ірі қ арасын тартып алып кетті. Жанқ ожа бастағ ан кө терілісшілер Сырдарияның оң жағ алауына ондағ ы Хиуа хандығ ының жеріне ө туге мә жбү р болды. Жанқ ожамен бірге 20 шақ ты қ азақ ауылдары кө шп кетті.жанқ ожа мұ нда Хиуа, Бұ қ ара, Қ оқ ан хандары тарапынан ө зіне одақ тас іздеді бірақ оның бұ л саясатынан ештең е шық пады. Жанқ ожа бастағ ан кө теріліс осылайша аяқ талды. Патша ө кіметінің отарлау саясатына қ арсы бас кө терулердің бірі –Есет Кө тібарұ лы бастағ ан кіші жү з қ азақ тарының кө терілісі. Кө терілістің шығ уының басты себебі Арал тең ізінің басты жағ ындағ ы Ү лкен жә не Кіші Борсық ты, Сам қ ұ мын, Сағ ыз ж/е Жем ө зендерінің бойын мекендеген Шекті руына тү тін салығ ы салынуы жә не жылдан-жылғ а патша ү кіметінің қ ысымының кү шеюімен байланысты еді. 20ғ 50 жылдарындағ ы Есет Кө тібарұ лы орыстардың отарлауына қ арсыбелсенді кү рес жү ргізіп, Арал тең ізіне бет алғ ан Ресей ә скерлеріне қ атты қ арсылық кө рсетті. 1855 ж жазында Кө терілісшілер ме патша ә скерлерінің арасында қ ырғ ын шайқ астар жү рді. 8-шілде кү ні Есеттің жасақ тары кү тпеген жерден А.Жантө рин сұ лтанның лагеріне шабуыл жасап, сұ лтанды жә не он-шақ ты би старшындарды ө лтірді. Аайда оқ дә рісі мол мылтық тармен қ аруланғ ан патша ә скерлерімен кө терілісшілер шегінуге мә жбү р болды. 1858 ж қ ыркү йекте Бородин басқ арғ ан патша ә скерлері Есет батыр бастағ ан кө терілісшілерді Сам қ ұ мында біржолата талқ андады. Сө йтіп, патша ү кіметінің отарлау саясатына жә не жергілікті бай шонжарларғ а қ арсы бағ ытталғ ан кіші жү з қ азақ тарының Есет батыр бастағ ан тағ ы бір кө терілісі сә тсіздікпен аяқ талды.

40. ХIХ ғ. 60 – жж. Ортасында қ азақ жерлерін Ресей империясының жаулап алуының аяқ талуы жә не оның зардаптары.

Қ азақ жерлерін Ресей мемлекетінің жаулап алуының аяқ талуы.

1859ж.Ұ лы жү зде тұ рғ ызылғ ан Қ астек бекінісі Ресей тірегі саналып, Қ оқ ан ханының шабуылдарына тосқ ауыл болды.

Шу алқ абынан поковник Циммерман тобы шабуылдап, 1860жылы 26тамызда Тоқ мақ ты, 4қ ыркү йекте Пішпекті (Қ оқ анның Жетісудағ ы тірегі)алды.Қ оқ ан ханы Верный бекінісіне 22мың дық ә скер жіберді(орыстардан он есе кө п).Қ азақ феодалдары екіге бө лінді: Кенесарының баласы сұ лтан Садық тобы Ресейге қ арсы шық ты; Феодалдардың кө пшілігі Қ оқ ан ханына қ арсы шық ты.

1860жылғ ы 19-21қ азан-Алатау округінің билеушісі Г.А.Колпаковский ә скері Ұ зынағ аш шайқ асында қ оқ андық тарды жең ді.Ұ зынағ аш шайқ асының маң ызы: Жетісудың Қ оқ ан озбырлығ ынан қ ұ тылуына зор ық пал етті.