![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Абылай ханның мемлекеттік қызметі 3 страница
Патша ү кіметінің жең істері: 1863жыл-Ресей қ ұ рамына 4мың шаң ырақ Қ оң ырат, 5мың шаң ырақ Бестаң балы рулары кірді. 1864жылғ ы кө ктемде Қ оқ ан хандығ ына қ арсы жіберілген патша ә скері Шу алқ абын, Мерке, Ә улиеата, Тү ркістан бекіністерін алды. 1865жылы шілдеде Ташкентті ү ш кү ндік шайқ астан кейін алды. 1866жыл Бұ қ ар хандығ ын орыс ә скерлері жаулап, 1867жылы хандық иеліктері Тү ркістан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына кірді. 1868жылғ ы қ аң тар-Қ оқ ан хандығ ына тә уелді қ азақ жерлері Ресей қ ұ рамына еніп, Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына бағ ындырылады. 1873жыл-Хиуа хандығ ының жең ілістері Хиуа хандығ ы билігінен қ азақ тардың толық бө лініп шығ уын тездетті. Қ азақ елінің Ресей қ ұ рамына қ осылу процесі XVIIIғ асырдың 30жылдарынан басталып, 1, 5 ғ асырғ а созылды. Бұ л оқ иғ аның пргресті жағ ы: -Шаруашылық, саяси, қ оғ амдық қ атынаста феодалдық -патриархалдық белгінің жойылуына жол ашты. -Патшалық билік қ ысымының кү шеюі ұ лттық сананың оянуына ә сер етті. ХІХ ғ асырдың басында Ресейде егіндікке жарайтын 140 млн. десятина жер болды. Соның 70 миллионын 30 мың помещик ө зара иеленіп алды. Ал, қ алғ ан 70 млн. десятина жер ондағ ан млн. мұ жық -шаруағ а жетпеді. Мұ жық тар бұ ғ ан наразылық танытып, помещиктерді ө лтіріп, бү лік кө теруге дейін барды. Сібір казак ә скері 5 млн. десятина, Орал казак ә скері – 6 млн. десятина, Жетісу казак ә скері – 610 484 десятина жерді бауырына басты. (С. Асфендияров.«История Казахстана», Алматы, 1993, с.187).Ресейлік отарлау ісін зерттеуші маман М.А.Терентьев 1906 жылы жарық кө рген ең бегінде, жергілікті халық тың жерін тартып алғ ан казактар оны немқ ұ райлы пайдаланып, орман-тоғ айын жоқ етті де, келесі жақ сы жерді тартып алып отырды, дейді. (М.Қ ойгелдиев. «Алаш қ озғ алысы», Алматы, 1995, 27-бет) Бұ л қ азақ жерін отарлаудың бірінші тә сілі. Екінші тә сіл – Ресейдің ішкі ө лкелерінен қ азақ даласына кедей шаруаларды кө птеп қ оныстандыру жұ мысы қ олғ а алынды. Мемлекет қ оныстанушыларғ а тү рлі жең ілдіктер беріп, артық шылық тар жасап отырды. 1906-1912 жылдары 17 млн. десятина жер орыс шаруаларына иелік етуге берілді. Ресей ү кіметі шаруаларғ а агрономиялық кө мек деген желеумен 1908-1909 жылдары 550 мың сом қ аржы бө ліп, қ оныстанушылардың орнығ ып отыруына барлық жағ дайды жасады.Отарлық қ оныстандыру басқ армасының ерекше тапсырмалар бойынша шенеунігі С.Н.Велецкий «жергілікті тү земдіктерге (қ азақ тар) деген адами жанашырлық болмауы тиіс жә не аяусыз жаныштап, кү ш қ олдану қ ажет» деп ашық мә лімдесе, (Қ Р. ОМА, 19-қ., 1-т, 41-іс, 21-п.) патшаның қ ұ пия кең есшісі, сыртқ ы істер министрі болғ ан Нессельрод патшағ а жасағ ан мә лімдемесінде: «Шекаралық шепті ішке қ арай жылжыту арқ ылы егін егетін жердің кө лемін барынша ұ лғ айтуғ а болады. Ол ү шін осы арада кө шіп жү рген қ азақ тарды жоқ қ ылу қ ажет» деп ұ сыныс жасайды.Қ ысқ асы, кең кө сіліп жатқ ан қ азақ даласын заң сыз нормалап, баса кө ктеп иеленіп алғ ан отарлаушылар бұ рын-соң ды болмағ ан қ арқ ынмен талауғ а кірісті. Профессор С.П.Швецовтың мә ліметіне сү йенсек, жоғ арыдағ ы Щербина экспедициясы 4, 4 млн десятина қ азақ жерін бө ліп алып, орыстарды қ оныстандыру қ ажет деп тапқ ан. Атап айтқ анда, 1870-1905 жылдар аралығ ында сырттан келетін 169 603 адамғ а арнап жаң а қ оныс даярланса, 1906-1909 жылдары бұ л сан 197 232- ге жеткен. Тек Жетісу ө ң ірінде жаң адан пайда болғ ан орыс селолары 1900-шы жылдардың басында-ақ 100-ден асып кеткен. Дала генерал- губернаторы Шмит 1910 жылы орталық ү кіметке жолдағ ан ресми хатында: «Соң ғ ы 16 жылда қ азақ жеріне қ оныстанғ ан орыстардың саны 15 есе ө сті» деп мақ танышпен баяндайды. (М.Қ ойгелдиев, «Алаш қ озғ алысы», Алматы, 1995 ж. 45-бет) Жерімізді баса кө ктеп отарлаудың нә тижесінде, жергілікті қ азақ халқ ының саны кү рт азайды1990-шы жылдардың басында Канадада жарық кө рген «Ә лем қ алалары» атты кітапта: «Алматы дейтін қ алада 83, 5 пайыз орыс ұ лты тұ рады, қ алғ аны басқ а халық тар» деп жазғ анын білеміз.Отарлаушылар ең алдымен отарлап алғ ан жер атауларын ө згертуді қ олғ а алды. Осы мақ сатты кө здеген «Тү ркістан ведомствосы» басылымы 1899 жылғ ы бір санында: «Қ азақ тардан тартып алынғ ан жерлердің байырғ ы атауын ө згертіп, орысша ат қ ою керек. Жергілікті халық тың (қ азақ тардың) орыстарғ а сің ісіп кетуіне мұ ның ық палы зор» деп жазғ ан екен. (М.Мырзахметов, «Қ азақ қ алай орыстандырылды», Алматы, 72-бет).Патша ағ зам отарланғ ан жерлерге Романовтар династиясына қ ызмет еткен кінә здер мен отарлауды іске асырғ ан ә скери қ олбасшылардың есімі берілсін деп тапсырды. Мысалы: Алматы бекінісінің алғ ашқ ы аты Омбы генерал-губернаторы Гасфорттың қ ызы Вераның қ ұ рметіне «Верина» деп аталып, 1867 жылы «Верный» деп ө згертілген. Қ азақ тар Кереку атап кеткен қ алашық ты, 1861 жылы ген-губ Госфорд ІІ Александр патшаның баласы Павелдің бір жасқ а толу қ ұ рметіне орай «Павладор» (Павелге сый) деп ө згертті. Апостол Петр мен Павелдің қ ұ рметіне орай Қ ызылжар ө ң іріне салынғ ан бекініске «Петропавловск» деп ат берді.. Отарлау ісінің бел ортасында жү рген генерал-губернатор Куропаткин жеке кү нделігінде: «Жетісу ө ң іріндегі 1916 жылғ ы қ азақ тардың кө терілісіне себеп болғ ан басты оқ иғ а – майдан шебіне азамат алу емес, жерлерін тартып алғ андық тан болды», – деп ашық мойындағ ан. Ө лкетанушы марқ ұ м Баянбай Хұ сайынұ лы «Есіл ө ң ірі: тарих жә не тағ ылым» атты жазбасында: 1916 жылғ ы кө теріліс кезінде кө терілісшілердің бетін қ айтару ү шін Ресей ү кіметі переселендердің ішінен 32 адамды қ аруландырып, қ азақ тарғ а қ арсы айдап салғ аны айтылады. атша ү кіметі Ресейдегі жер шиеленісін қ азақ жеріне орыс мұ жық тарын қ оныстандыру арқ ылы шешті. Олар кө шіп келген орыс шаруаларын мемлекеттің ә леуметтік-саяси тірегіне айналдыру арқ ылы Орта Азияғ а плацдарм ашты; қ азақ тың жер байлығ ын тонап, елді шикізат кө зіне айналдырды; орыстардың санын арттыру арқ ылы жергілікті халық ты мә ң гү рттендірді; сө йтіп, қ азақ елі.Ресейдің тү пкілікті отарына айналдыру мақ сатын кө здеді.Бұ л саяси отаршылық кө зқ арас Кең ес Одағ ы орнағ аннан кейін де толастағ ан жоқ. 1917 жылы Алаш Автономиясы жарияланғ анда қ ұ рамында болғ ан Алтай ө лкесін 1920 жылы Қ азАССР- дің қ ұ рамынан бө ліп тастады. Одан кейін де кең естік отарлаушылар 1924 жылы Орынбор ө лкесін, 1929 жылы Қ арақ алпақ Республикасын Қ азақ иядан бө ліп алып, алғ ашқ ысын Ресейге, соң ғ ысын Ө збекстанғ а қ осып берді. 1955 жылдың 12 қ арашасында Н.Хрущев қ ол қ ойғ ан СОКП ОК Президиумының қ аулысымен Бостандық жә не Мырзашө л аудандары Ө збекстанғ а ө тті. 1965 жылы тағ ы да Қ останай облысының 1833 гектар аса шұ райлы жерін РСФСР-дің Челябі облысына қ осты. Кешікпей Маң ғ ыстау тү бегін Тү ркіменстанғ а қ осуды жос-парлап жатты. Бірақ, бұ л қ иянат Бас хатшы Хрущевтің тақ тан тү сіп қ алуына байланысты іске аспады.Осылай Кең ес кезінде де қ азақ жерін жырымдаудың сан тү рлі айла-тә сілі жасалды. Сол замандардан шешілмей қ алып, тә уелсіз Қ азақ станғ а мұ ра боп жеткен шекаралық аймақ тардағ ы жер дауының ә серінен соң ғ ы жылдардың ө зінде біршама территориядан айырылдық. Атап айтқ анда, 1994 жылдың сә уір айында Қ ытайғ а аумағ ы 946 шаршы шақ ырымдық жерді бере салдық. 1997 жылы тағ ы да (Алматы жә не Шығ ыс Қ азақ стан облыстарынан) шамамен 530 шаршы шақ ырым территория Қ ытайғ а ө тті. 2002 жылы Оң тү стік Қ азақ стан облысы Сарыағ аш ауданы жерінің бір бө лігін, Тү ркістан ауылын қ осып, Ө збекстанғ а бердік… 41ХIХ ғ. 60-90 жылдардағ ы Қ азақ стандағ ы ә кімшілік –саяси реформалар. Патшалық Ресейдің Оң тү стік Қ азақ станды жаулап алу барысы... 1861ж Орынбор губернаторы қ ызметін уақ ытша атқ арғ ан генерал А.П.Безак Катениннің саяси бағ ытын жалғ астырып, ә скери министр Милютинді Орта Азия хандық тарына қ атысты ә скери шараны қ олдау қ ажеттігіне сендірді. А.П.Безак Сырд ө зені бойымен Ресей шекарасын қ ұ рудағ ы ө зінің ұ сынысын дә лелдеп, ә скери қ имыл/дың Орынбор мен Сібір линиясын тез арада қ осуғ а бағ ытталуын айтты. А.П.Безак тек Тү ркістанды басып алумен шектелмей, Орынбор мен Сібір линиясын қ осатын жер Ташкентті де басып алуды ұ сынады. Бұ л тапсырма/ды жү зеге асыруды ол Ресей ү шін бірнеше пайдамен байланыстырды. Ресейдің Оң т Қ аз-ы экспансиясы жә не де Ақ мешітті, Тү ркістанды, Ә улие-Атаны, Шымкентті қ орғ аушы/ды талқ андауы ерекше қ атыгезділікпен жү ргізілді. Шымкент алынғ аннан кейін орыс ү кіметінде Орта Азияғ а қ атысты ә скери жә не саяси шара/ бойынша қ арама-қ айшылық кү шейді. Континенттегі халық аралық жағ дайдың шиелінісуін ескеріп, А.М.Горчаков Орт Шығ -ы Ресейдің бірдей саяси бағ ытын жү ргізу қ ажеттігіне сенді. 1864 ж қ арашада Сыртқ ы істер министрлікпен бірігіп патшағ а ортаазиялық аймақ тағ ы қ имылдардың нақ ты бағ дарламасы кө рсетілген, арнайы баяндаманы дайындады. Орт Азиядағ ы орыс ү кіметінің экспансиялық саясатын ақ тап, екі министрлік те оның сипатын Ресейге бағ ынышты территориядағ ы кө шпенді/дің шапқ ыншылық /ынан елдің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан «қ орғ аныс» бағ ытында кө рсетті. Сол уақ ыттағ ы баяндамада тө мендегі жайт сенімді айтылғ ан: басып алынғ ан аймақ та Ресей позициясын кү шейту қ ажеттілігі, алдағ ы шапқ ыншылық /дан бас тарту, Орта Азиялық билеушілермен адал қ атынасты сақ тауғ а жә не о/ғ а орыс/ жағ ынан «ық палдастық ты» кү шейту. 1864ж 21 қ арашада екі министрліктің жоспарын патша мақ ұ лдап, Орта Азиялық мә селе бойынша ү кіметтік бағ дарлама маң ызғ а ие болды. Алайда ақ ырында Орынбор мен Омбыда жергілікті ә кімшілік орган/ ә скери топ/ Петербург кабинетінің «ү нсіз келісуімен бірнеше рет бұ л бағ дарламадан бас тартып отырды». Ташкенттің болашақ тағ ы қ ұ қ ық тық мә ртебесі жө нінде кө пке созылмағ ан пікір сайыс/дан кейін 1866ж жазда ІІ Александр оны Ресей қ ұ рамына қ осу туралы ереже шығ арды. Бір жылдан соң 1867ж шілде айында қ айта қ ұ рылғ ан Жетісу мен Сырд облыс/ы кірген орталығ ы Ташкент қ аласы болғ ан Тү ркістан генерал-губернаторлығ ын қ ұ ру туралы заң жариялайды. Оң т Қ аз-а Ресейдің мем-к ә кімшілік жү йесінің тарауы мен оны ү лкен этникалық империя қ ұ рамына қ осуғ а дайындалды. Содан бері Қ аз-н Ресейдің отарлық шебіне айналды1867-1868 жж. «Уақ ытша ереже» енгізілуіне қ арсы Орал, Торғ ай жә не Маң ғ ыстаудағ ы қ азақ тардың кө терілістерінің барысы жә не нә тижесі. Орал, Торғ ай облыстарындағ ы кө теріліс (1868–1869 жж.) «Уақ ытша ереженің» енгізілуі Орта жү зде қ арсылық қ а кездеспеді, сө йтіп кө теріліс негізінен Кіші жү зді қ амтыды. Зерттеуші Н. А. Середа Орал облысындағ ы ашу-ызаның себебі «халық пен реформаларда» емес, қ азақ тарды сұ лтандар арқ ылы басқ ару ә дісінде деп білді. Кө шпелі халық тың ашу-ызасын туғ ызғ ан факторлардың бірі ү кіметтің фискалдық саясатының қ атайтылуы еді. Оның ү стіне қ атардағ ы кө шпелілер мен ауқ атты отбасылар бірдей міндеткерлік атқ арды. Мұ ның ө зі патша ө кіметінің қ азақ қ оғ амының артық шылық тары, топтары жө ніндегі қ амқ оршылық саясатының кө рінісі болды; салық тар мен басқ а да міндеткерліктердің кү рт кө бейтілуі Орал, Торғ ай облыстарында халық тық бой кө рсетулердің басталуына тү рткі болды. Патша «Уақ ытша ережені» мақ ұ лдағ аннан кейін ү кіметтің бірден дерлік жү зеге асырыла бастағ ан салық саясатына қ азақ тардың наразылығ ы 1868 жылғ ы қ арашаның аяғ ына қ арай қ арулы қ арсылық қ а ұ ласты. Нашар қ аруланғ ан, бірақ жер жағ дайын тамаша білген кө терілісшілерге қ арсы қ имылдағ ан шағ ын казак шолғ ыншылары олардың тегеурінін ә лсірете алмады. Жазалаушылардың неғ ұ рлым ұ йымдасқ ан қ имылдары 1869 жылдың кө ктемінен басталады. Наурыз айының басында Орынбордан Жем ауданына екі жү здік казак отряды жіберілді. Бірақ далада келе жатқ ан кезінде отряд ү кіметтің ә лі де реформа енгізуге батылы бармай отырғ ан Қ обда жә не Елек ө зендерінің бойында қ имыл жасап жү рген «қ азақ тар қ арақ шыларының» шабуылына ұ шырады. Кө терілісшілердің бұ л тобы біріне Ханғ али Арсланов сұ лтан, екіншісіне Ық ылас Досов басшылық еткен екі жасақ тың біріккен кү ші болғ аны анық талды. Кө теріліс Орал облысының солтү стік-батыс аудандарын, атап айтқ анда, бұ рынғ ы халық кө терілістері бойынша да отаршылдық қ а қ арсы қ озғ алыстарғ а белсене қ атысқ аны аң ғ арылғ ан жауынгер табын, шекті руларының қ оныстарын кең қ амтығ ан. Бұ л жолы да табындар реформадан кейінгі кезең дегі отаршылдық қ а қ арсы кү реске елеулі ү лес қ осты. Маң ғ ыстаудағ ы кө теріліс (1870 ж.) «Уақ ытша ереже» Маң ғ ыстауда 1870 жылы енгізілді. Патша ә кімшілігі Маң ғ ыстаудың негізгі халқ ы – адай руы «Уақ ытша ережені» кү рессіз қ абылдамайды деп қ ауіптенді жә не оны жү зеге асыру ү шін неғ ұ рлым қ олайлы жағ дайларды кү тті. Маң ғ ыстау приставы подполковник Рукин дала тұ рғ ындарының қ иын жағ дайымен санаспай, адайлардан 1869–1870 жылдар ү шін шаң ырақ алымын жаң а тарифке сә йкес дереу енгізуді талап етті; кө птеген жергілікті тұ рғ ындар, соның ішінде Бозашы тү бегінің балық шы жатақ тары Рукиннің талабын орындаудан бас тартты. Адайлардың жайлауғ а кө шуін кү штеп тоқ татуғ а тырысқ ан Рукиннің ойланбай жасағ ан ә рекеттері жер-жерде кө терілістің басталуына себеп болды. Кө терілісшілердің жетекшісі Иса Тіленбаев қ алың бұ қ арағ а басшылық етуде шеберлік жә не жазалаушылармен келіссө здерде дипломатиялық ә дептілік танытты. Кө терілісшілер сә уір айының басында Николаев станицасына, Александровск фортына шабуыл жасады, алайда олар сә тсіздікке ұ шырады. Патшалық ө кімет орындарын кө шпелілердің батылдығ ы қ орқ ытты, мұ ның ө зі оларды қ осымша ә скери кө мек сұ рауғ а мә жбү р етті; Кавказдан тың кү штердің келуі кү штердің арақ атынасын ө згертті. Қ озғ алысты басуғ а басшылық жасау қ олына шоғ ырландырылғ ан граф Кутаисов «ең жабайы, дө рекі жә не жауынгер қ азақ тарды» тыныштандырудың ө з жоспарын ұ сынды. Графтың жоспарында «елдің ішіне терең дей еніп, онда жергілікті адайлар ө здерінің кө шуі ү шін қ ажет болғ ан кезде айналып ө те алмайтындай бекіністерді алдын ала басып алып», сол арқ ылы олардың шегінетін жолына кедергі жасау, «бағ ынуғ а мә жбү р ету» кө зделді. Орыс отрядтарының алуы ү шін қ олайлы бекіністер ретінде Кутаисов Маң ғ ыстаудың Киндері шығ анағ ынан жә не Ү стірт қ ыратының солтү стік бө лігінде, Орынбор даласымен «кө ршілес» жатқ ан Сағ ым алқ абынан жү з шақ ырым жердегі Бесақ ты шатқ алын таң дап алды. Графтың жоспары сә тсіздікке ұ шырағ ан жағ дайда Орынбор ө лкесінің генерал-губернаторы Н. А. Крыжановский жергілікті тұ рғ ындардың Ү стіртке, «бейбіт ауылдарғ а ө здерінің шегіне кірер жолын жауып тастауды ұ сынды». Қ озғ алыс жетекшілерінің Хиуа хандығ ына оның тарапынан сырттай қ олдауды қ амтамасыз етуге ү міт артып делегация жіберуі жергілікті ө кімет орындарын тағ ы да мазасыздандырды. Оның ү стіне патша ө кіметі оң тү стік аймақ ты басып алғ аннан кейін Хиуаның Ресей сияқ ты қ ұ діретті ә скери державамен жанжалғ а баруы екіталай болатын. 1870 жылдың желтоқ санында қ озғ алыстың жетекшілері Досан Тә жиев, Ержан, Ертімбет Қ ұ ловтар, Иса Тіленбаев жә не олардың кө птеген серіктері 3 мың шаң ырақ пен Хиуа хандығ ының шегіне ө тті. Кө терілістің негізгі қ озғ аушы кү ші – қ азақ шаруалары ө з қ атарларын берік біріктіруге қ ол жеткізе алмады, мұ ның ө зі саны жө нінен болмашы жазалаушы отрядтардың халық қ арсылығ ының негізгі ошақ тарын тұ ншық тыруына мү мкіндік берді; қ азақ шаруаларының рулық тар ө рістері мү дделері отаршыл империяның ә скери қ ұ рамаларының ө зінің ұ йымдасуы жағ ынан едә уір кем тү скен кө терілісшілер жасақ тарындағ ы тұ рақ тамаушылық ты туғ ызды. Кө теріліс шағ ын сипатта болғ анымен, оның географиялық шең бері тым ауқ ымды болды – бү кіл дерлік Батыс Қ азақ стан, Солтү стік Қ азақ станның бір бө лігі қ азақ шаруаларының бой кө рсетулерімен қ амтылып, «Уақ ытша ереженің» жү зеге асырылуын қ иындатты. 42.1868-1869жж.Орал, Торғ ай облыстарындағ ы жә не 1870ж.Маң ғ ыстаудағ ы қ азақ кө терілістері. 1867-1868жылдардағ ы реформалар отаршылдық езгіні терең детті: -Жерді патша ү кіметінің мемлекеттік меншігі етіп жариялады. -Жаң а бекіністерді кө птеп салды. -Салық тар кө бейтілді(шаң ырақ жә не земство салығ ы). Осы ауыртпалық тар қ азақ шаруаларын азаттық кү реске кө терді. 1868 жылдың желтоқ саны мен 1869 жылдың қ азаны аралығ ы –Орал мен Торғ айдағ ы кө теріліс отаршылдық қ а қ арсы жә не антифеодалдық сипатта болды. Кө теріліс жетекшілері: Сейіл Тү ркібайұ лы жә не Беркін Оспанұ лы.Кө терілісті басқ аруғ а артық шылық тарынан айырылғ ан ру басылары қ атысып, кейін кө терілістің бұ қ аралық, таптық бағ ытынан сескеніп ауытқ ыды.Кө терілісшілердің талаптары: еркін кө шіп-қ онуды сақ тау; жер сатуды тоқ тату; уезд бастық тарын бекіту шарттарын жою; салық ты жою. 1869жылғ ы 6мамырда Жамансай кө лі маң ында 20000 кө терілісші фон Штемпель тобын 7кү н бойы қ оршап, жазалаушылар шайқ аспай ә скери шепке қ айтып кетті. 1869жылғ ы наурыз-маусымда 30000 5аруа феодалдарғ а қ арсы 41рет шабуылдады.Кө терілісшілерге қ арсы подполковник Рукиннің, граф Комаровскийдің, генерал-губернатор Веревкиннің жазаушылар тобы жіберілді. Ақ сү йектер опасыздығ ынан кө теріліс талқ андалды.Жең ілу себептері: қ арудың аздығ ы, ауызбірліктің болмауы, ақ сү йектер опасыздығ ы, шаруалардың тү пкі мақ саттарын жете тү сінбеуі. 1870 жыл-Маң ғ ыстаудағ ы шаруалар кө терілісі. Кө терілісшілер жетекшілері: Досан Тә жіұ лы, Иса Тіленбайұ лы.Кө терілістің себебі: 40мың дық шаң ырақ тан тұ ратын Адай руы екі жылда 160000 сом салық тө леуге тиіс болды.Кө теріліске тү рткі болғ ан оқ иғ а: жазалаушылардың адайлық тардың мекендеріне жақ ындауы. 1870жылы 16наурызда Маң ғ ыстау приставы подполковник Рукин тобы «Ережелерге»қ арсылық білдіріп кө шуге бел байлағ ан адайлық тарды кү шпен тоқ татуғ а тырысты. Бозащы тү бегінде 200кө терілісші жазалаушыларды қ оршап алып талқ андады.Рукин атылып ө лді.Қ озғ алыс бү кіл Маң ғ ыстауғ а таралып, Николаевск станциясы мен Александровск фортының балық аулау кә сіпшіліктеріндегі жұ мысшылар қ осылып, кө терілісшілер тобы 10000-ғ а жетті. 1870жылғ ы 5сә уірде кө терілісшілер Александровск фортына шабуылдады. 1870жылғ ы мамырда Маң ғ ыстауғ а Кавказдан ә скери топ жеткізіліп, кө теріліс талқ андалды. Ә скери министр Милютиннің «бұ ларды келістіріп жазалау керек» деген нұ сқ ауына сә йкес Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский кө терілісшілерді 3ай бойы қ удалады1870жылғ ы желтоқ санда И.тіленбайұ лы, Д.Тә жіұ лы, И.Кө лұ лыбастағ ан 3000 шаң ырақ Хиуа хандығ ына ө тіп кетті.Бұ л кө терілістердің тарихи маң ызы: тұ ң ғ ыш рет қ азақ жұ мысшыларының кү реске қ атысуы; ХІХғ. 70-80ж.Ресейдегі азаттық қ озғ алыстың қ ұ рамдас бө лігі. 1869жылғ ы наурыз-маусымда 30000 шаруа феодалдарғ а қ арсы 41рет шабуылдады.Кө терілісшілерге қ арсы подполковник Рукиннің, граф Комаровскийдің, генерал-губернатор Веревкиннің жазаушылар тобы жіберілді. Ақ сү йектер опасыздығ ынан кө теріліс талқ андалды.Жең ілу себептері: қ арудың аздығ ы, ауызбірліктің болмауы, ақ сү йектер опасыздығ ы, шаруалардың тү пкі мақ саттарын жете тү сінбеуі. 1870 жыл-Маң ғ ыстаудағ ы шаруалар кө терілісі. Кө терілісшілер жетекшілері: Досан Тә жіұ лы, Иса Тіленбайұ лы.Кө терілістің себебі: 40мың дық шаң ырақ тан тұ ратын Адай руы екі жылда 160000 сом салық тө леуге тиіс болды.Кө теріліске тү рткі болғ ан оқ иғ а: жазалаушылардың адайлық тардың мекендеріне жақ ындауы. 1870жылы 16наурызда Маң ғ ыстау приставы подполковник Рукин тобы «Ережелерге»қ арсылық білдіріп кө шуге бел байлағ ан адайлық тарды кү шпен тоқ татуғ а тырысты. Бозащы тү бегінде 200кө терілісші жазалаушыларды қ оршап алып талқ андады.Рукин атылып ө лді.Қ озғ алыс бү кіл Маң ғ ыстауғ а таралып, Николаевск станциясы мен Александровск фортының балық аулау кә сіпшіліктеріндегі жұ мысшылар қ осылып, кө терілісшілер тобы 10000-ғ а жетті. 1870жылғ ы 5сә уірде кө терілісшілер Александровск фортына шабуылдады. 1870жылғ ы мамырда Маң ғ ыстауғ а Кавказдан ә скери топ жеткізіліп, кө теріліс талқ андалды. Ә скери министр Милютиннің «бұ ларды келістіріп жазалау керек» деген нұ сқ ауына сә йкес Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский кө терілісшілерді 3ай бойы қ удалады1870жылғ ы желтоқ санда И.тіленбайұ лы, Д.Тә жіұ лы, И.Кө лұ лыбастағ ан 3000 шаң ырақ Хиуа хандығ ына ө тіп кетті.Бұ л кө терілістердің тарихи маң ызы: тұ ң ғ ыш рет қ азақ жұ мысшыларының кү реске қ атысуы; ХІХғ. 70-80ж.Ресейдегі азаттық қ озғ алыстың қ ұ рамдас бө лігі. 43 ХIХ ғ. екінші жартысы мен ХХғ. басындағ ы Қ азақ стандағ ы Ресей империясының қ оныс аудару саясаты. Ұ йғ ырлар мен дү нгендердің Қ азақ станғ а қ оныс аударуының себептері, мақ саты, барысы. Жетісуда егіншіліктің дамуына XIX ғ асырдың 70–90 жылдарында Шығ ыс Тү ркістаннан қ оныс аударғ ан ұ йғ ырлар мен дү нгендер ық пал етті. Қ оныстандыру екі кезең де болды. Бірінші кезең де 1877 жылы Тоқ мақ ауданына (Солтү стік Қ ырғ ызстан) шэньси дү нгендерінің бір тобы келді, 1881–1883 жылдары, Санкт-Петербург шартына сә йкес, Іле ө лкесінен ұ йғ ырлар мен дү нгендердің негізгі кө пшілігі қ оныс аударды. Қ оныстанушылардың жаң адан 5 болыс: Жаркент жә не Кетпен (қ азіргі Панфилов ауданының аумағ ында), Ақ су-Шарын (Ұ йғ ыр ауданында), Малыбай (Шелек ауданында), Қ арасу (Ең бекшіқ азақ ауданында) болыстары қ ұ рылды. Жетісуда ең жақ сы жерлер казактардың пайдасына тартып алынып қ ойғ андық тан, ұ йғ ырлар мен дү нгендер қ олдан суландырылмайынша егіншілікке онша жарамды болмағ ан учаскелер алды. Облыстың село халқ ын жерге орналастыру жө нінде 1882 жылы Жетісу облыстық басқ армасы белгілеген ережелер негізінде дү нгендер мен ұ йғ ырлар ә рбір еркек адамғ а 10 десятинадан жер алуғ а тиісті еді. Алайда 1885 жылы қ оныстанушыларғ а ү лесті жер бө ліп беру қ олғ а алынғ ан кезде, ә рбір еркек адамғ а 4–5 десятинадан ғ ана жер бө лініп беріліп, 1892 жылдың 1 қ аң тарынан бастап оброктық алым – салық салынатын болды. Селодағ ы жә не қ аладағ ы ұ йғ ыр мен дү нген халық тары ө здерінің ә кімшілігі, мешіті жә не оны басқ аратын дінбасы бар қ ауымдарғ а бө лінді. Қ оныстанушылардың кедейленген бө лігі алғ ашқ ы кездерде ө здеріне берілген ү лесті жердің шағ ын учаскелерін ғ ана игере алды. Соның нә тижесінде қ ауымдар ішінде ө зінше бір арендалық қ атынастар қ алыптасып, қ ауымның кедей мү шелері ө здерінің ү лесті жерлерін немесе олардың едә уір бө лігін қ ауымның ә лді мү шелеріне беріп отырды, ал ө здері «арендаторларғ а» кү нделікті жұ мысшылар (мердігерлер) ретінде ө німнің бір бө лігін алатын болып жалданды. Бұ л ү лесті жерлер формальды жағ ынан ә лі де бұ рынғ ы иелерінің атында болып қ алғ анымен, іс жү зінде олар жаң а қ ожайындардың толық иелігіне кө шетін. Сө йтіп, қ ауымдардың жоғ ары бай топтары, дінбасылар жә не дү нген, ұ йғ ыр қ ауымдарының селолық ә кімшілігінің ө кілдері қ ауымның кө птеген мү шелерінің ү лесті жерлерін ө з қ олдарына шоғ ырландырып, ірі жер иелеріне айналды. Қ ауымдық жерлердің село байларының қ олына шоғ ырлануына дү нгендер мен ұ йғ ырлардың шет кә сіпке кетуі де себепші болды. Алғ ан жерлері қ ұ нарсыз болып, жұ мыс кө лігі мен ауыл шаруашылық қ ұ ралдары болмағ ан кедейлер алым-салық тар тө леу жө ніндегі жең ілдік берілген мерзім біткеннен кейін мү лдем кү йзелді, ө здерінің ү лесті жерлерін жаппай тастап, қ алаларғ а жалдама жұ мысшы жә не ауыл шаруашылық батырақ тары болып табыс іздеп кетті. Дү нгендер мен ұ йғ ырлар ө здерімен бірге Жетісуғ а жасанды жолмен суландырылатын егіншіліктің қ алыптасқ ан дә стү рлерін ә келді. Дә нді дақ ылдар ішінде бидай басым болып, жердің жартысынан астамына бидай егілді. Ұ йғ ырлар сондай-ақ мақ та ө сірумен жә не ішінара жібек қ ұ ртын ө сірумен де айналысты. Дү нгендер мен ұ йғ ырлар май дайындау ү шін зығ ыр мен кү нжіт, қ ыша екті. Кейіннен темекі ө сіріп, оны жергілікті рынокта тиімді етіп ө ткізе бастады. Жетісуда қ оныс аудару қ оныстандырушыларғ а да ә сер етпей қ ойғ ан жоқ. Егер бұ рын ұ йғ ырлар мен дү нгендер шаруашылығ ында ағ аш сабандар мен басқ а да добал қ ұ рал-саймандар қ олданылып келсе, енді олар темір соқ аларды, тырмаларды, сеялкаларды, т. б. пайдаланатын болды, жаң а ауыл шаруашылық дақ ылдарын: сұ лы, темекі, картоп, помидор жә не басқ аларын егуді игерді. Байырғ ы халық тар – қ азақ тар мен қ ырғ ыздардың ә серімен дү нгендер мал шаруашылығ ымен айналыса бастады. Ұ йғ ырлар мен дү нгендердің тарихи тағ дырлары Ресейдің бір бө лігі ретіндегі Қ азақ ө лкесі халық тарының тағ дырымен тығ ыз астасып кетті.
|