Түркістан (Қоқан) және Түркістан АКСР – нің құрылуы.

Большевиктердің ұ лттық аймақ тарда жү ргізіп отырғ ан саясатын ашық айыптап, оның бет пердесін айқ ындағ ан М. Шоқ ай болды. Ол XX ғ асырдағ ы қ азақ саяси эмиграциясының тарихын бастаушы болды. Эмиграция сө зінің мағ ынасы экономикалық, саяси жә не діни себептерге байланысты ө з еркімен немесе еріксіз басқ а мемлекетке қ оныс аударуды кө рсетеді. Тү ркістан саяси эмиграциясы тарихи кө рініс ретінде 1917 жылғ ы Ресейдегі революциялық сілкіністер нә тижесінде пайда болды. Қ оқ ан автономиясы қ уылғ ан соң М. Шоқ ай Францияғ а қ оныс аударады. Онда ол Париждің “Дни”, “Последние новости“ газеттерінде Тү ркістандағ ы ішкі саяси жағ дайғ а талдау жасағ ан мақ алаларын жариялайды. 1929-39 жылдары ол “Яш Туркестан“ журналын (117 нө мірі жарық кө рді) шығ арып, оның беттерінде кең естік Тү ркістан мен дү ние жү зіндегі оқ иғ аларғ а кең сыни талдау жасайды.

Большевиктердің елде кең ес ү кіметін орнату жолдары мен ә леуметтік саладағ ы социалистік қ айта қ ұ ру саясаты қ азақ зиялыларының қ арсылығ ын туғ ызды. Алайда, осы социалистік қ айта қ ұ ру саясатын жү зеге асыру ү шін белгіленген реформаларды пікір-талас негізінде талқ ылап, олардың дұ рыс-бұ рыстығ ын анық таудың орнына партия басшылары, ө з кө зқ арастарын білдірген қ азақ партия жә не кең ес қ айраткерлерін айыптады. Ө лкедегі жалпы большевиктік айыптау жә не қ уғ ындау саясатының ең алғ ашқ ысы тү рікшілдікті айыптау болды. 1920 жылдың 20-26 қ аң тарында Ташкент қ аласында Тү ркістан коммунистік партиясының конференциясы ө теді. Онда мұ сылмандар бюросының тө рағ асы Т.Рысқ ұ лов “Ұ лт мә селесі жә не ұ лттық коммунистік секциялар” туралы баяндама жасады. Онда Тү ркістан республикасында Ресейден тү бірлі айырмашылығ ы бар ұ лт саясатын жү ргізу ү шін ең алдымен негізі берік саяси ұ йым қ ұ ру қ ажеттілігі туралы айтылды. Конференция Т. Рысқ ұ лов ұ сынысымен жаң а саяси ұ йымды “Тү рік халық тарының коммунистік партиясы” деп атауғ а шешім қ абылдады. Т. Рысқ ұ ловтың тү рікшілдік идеяны жү зеге асырудағ ы ең батыл қ адамы Мұ сбюроның тө тенше ІІІ конференциясында (1920 жылы 25 қ аң тар) “Тү ркістан автономиялылығ ы туралы” тезистерін қ абылдау болды. Т. Рысқ ұ ловтың Тү рік республикасын қ ұ ру туралы идеясы келешектегі тү рік мемлекеттерінің конфедерациясын қ ұ руғ а апаратын жол еді. 1917 жылы Тү ркістан (Қ оқ ан) автономиясын ұ йымдастырғ ан Мұ стафа Шоқ айдың арманы да осындай конфедерациялық мемлекет қ ұ ру еді. Алайда, большевиктер Т.Рысқ ұ ловтың “Тү рік республикасын қ ұ ру” туралы идеясына қ арсы шығ ып, ұ лтшыл деп айыптады.Сталин басшылығ ымен қ азақ зиялыларына тағ ылғ ан айыптау айдарлары “ұ лтшылдық пен” шектелмеді. Сонымен қ атар қ азақ байларын тә ркілеу саясатын қ олдамай, керісінше қ азақ қ оғ амы сілкіністен гө рі кө мекке зә ру деген кө зқ арастағ ы қ азақ қ айраткерлерінің пікірлерін айыптау кең етек алды. 1929 жылы партиялық ү штіктер арыз айту бюросының қ ызметін кү шейтіп, барлық салада партия нұ сқ ауымен “оң шыл жә не солшыл оппортунистік уклонмен” кү ресу жұ мыстарын ө те қ арқ ынды тү рде жү ргізді. 7 партия конференциясында “солшыл жалаудың тасасына жиі-жиі жасырынатын оң шыл-байшыл ағ ым делінетінмен” кү ресуге партия ұ йымдарын шақ ырады. Қ азақ станда “оң шыл ағ ымғ а” Голощекиннің ауылда ”Кіші Қ азан” тө ң керісі қ ажет деген пікіріне қ арсы шық қ ан С. Сә дуақ асов жә не оның пікірлестері жатқ ызылды. Ал енді Қ азақ станда қ азақ кең ес жә не партия қ айраткерлерін троцкизмге айыптау Троцкийдің 1928 жылы Алматығ а жер аударылуына байланысты деуге болады. Алайда троцкистік оппозицияғ а қ азақ қ айраткерлерін жатқ ызу кө ң ілге мү лде қ онымсыз еді. Себебі, қ азақ стандық саяси қ айраткерлер троцкизм тұ рмақ ә лі толық марксизм-ленинизм идеяларын толық мең гермеген еді. Осығ ан қ арамастан 7-партия конференциясында С. Сә дуақ асов, Сұ лтанбеков жә не Мұ стамбаевтар “троцкистік оппозицияның тө ң ірегіне топтасқ ан негізгі ядро” ретінде айыпталды.

Сө йтіп Тү ркістан Автономиясы, Қ оқ ан автономиясы — Тү ркістан ө лкесі халық тарының ө зін-ө зі басқ аруын қ амтамасыз ету мақ сатында 1917 жылы 28 қ арашада Ресей Федеративтік мемлекеті қ ұ рамында қ ұ рылғ ан автономиялық мемлекет. Оның ө мірге келуіне кең естік биліктің Тү ркістан халық тарының ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ын мойындамауы тү рткі болды. 1917 жылы Қ азан тө ң керісі жең ген соң, 22 қ араша кү ні Ташкентте ө з жұ мысын аяқ тағ ан 3-Тү ркістан ө лкелік кең естер съезі ө лкеде кең ес билігінің орнағ анын, соғ ан байланысты Тү ркістан Халық Комиссарлары Кең есінің қ ұ рылғ анын, ө лкедегі биліктің ендігі уақ ытта соның қ олына ө тетіндігін мә лімдейді. 14 мү шесі бар бұ л ү кіметтің қ ұ рамында жергілікті мұ сылман халық тарының бірде-бір ө кілі жоқ еді. Бұ л кең естік биліктің отаршылдық сипатын танытқ ан оқ иғ а болатын. Бұ ғ ан жауап ретінде қ ү рамында Мұ стафа Шоқ ай, Махмұ д Бехбудий, т.б. бар " Тү ркістан ө лкесі мұ сылмандар кең есі" 26 қ араша кү ні Қ оқ ан қ аласында 4-Тү ркістан ө лкелік тө тенше мұ сылмандар съезін шақ ырды. Ү ш кү нге созылғ ан съезд 28 қ араша кү ні Тү ркістан ө лкесін Тү ркістан автономиясы деп жариялап, Тү ркістан Қ ұ рылтайын шақ ырғ анғ а дейін саяси биліктің Тү ркістан Уақ ытша Кең есі мен Тү ркістан халық билігіне ө тетіндігі жө нінде қ аулы қ абылдады. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі қ ұ рамына барлығ ы 54 адам енді, оның 32-сі Тү ркістаннан Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына сайланғ ан депутаттар еді. Бұ лардың арасында негізгі тұ рғ ындары қ азақ тардан тұ ратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 ө кіл бар болатын. Кең ес қ ұ рамында, сондай-ақ мұ сылмандар съезі сайлағ ан ө кілдермен бірге, каланың ө зін-ө зі басқ ару ұ йымдары съезінің 4 ө кілі, тү рлі ө лкелік " еуропалық " ұ йымдардың 13 ө кілі бар болатын. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі 12 орыннан тұ рғ ан Тү ркістан автономиясының Уакытша ү кіметін бекітгі. Съезд Тү ркістан ө лкесіндегі барлық халық тардың қ ұ қ ығ ын сыйлап, қ орғ айтындығ ын мә лімдеп, ө лкенің барлық мұ сылман, орыс, т.б. тұ рғ ындарын Тү ркістан автономиясы тө ң ірегіне топтасуғ а шақ ырды. Сонымен, 1917 жылы қ арашада Тү ркістанда қ ос билік орнап, оның алғ ашқ ысы кең естік негізде қ ұ рылып, ең алдымен ресейлік қ оныс аударушылардың мү ддесін кө здеп, жағ дайын нығ айта тү суге қ ызмет ететіндігін білдірсе, соң ғ ысы отарлық езгіге қ арсы, діни жә не ұ лттық негізде қ ұ рылып, жергілікті халық тардың ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ығ ын баянды ету бас-ты мақ саты екендігін жариялады. Тү ркістан Уақ ытша ү кіметінің тө рағ асы жә не Ӏ шкі істер министрі болып Мұ хамеджан Тынышпаев, Ӏ шкі істер министрінің орынбасары болып заң гер Ә.Оразаев бекітілді. Уақ ытша ү кіметтің Сыртқ ы істер министрі қ ызметіне Мұ стафа Шоқ ай тағ айындалды. Кө п ұ замай Тү ркістан автономиясы ү кіметінің тө рағ асы Мұ стафа Шоқ ай болды. Тү ркістан автономиясының қ ұ рылуын Тү ркістан ө лкесінің жергілікті халық тары зор қ уанышпен карсы алып, оғ ан қ олдаушьшық танытуғ а даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы қ аң тарда Тү ркістан қ аласында ө ткен Сырдария қ азақ тарының съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланғ анғ а дейін Тү ркістан автономиясы қ ұ рамында болатындығ ын білдірді. Халық зор ү міт артқ ан Тү ркістан автономиясын 1918 жылы 2 ақ панда Кең ес ү кіметі қ арулы кү шпен таратып, оның бірнеше мү шелерін тұ тқ ынғ а алды.

51.Алаш Орданың қ ұ рылуы мен оның қ ызметі.

1917 жылы 5-13 желтоқ санда Орынбор қ аласында жалпы қ азақ съезі болды. Съезді М. Шоқ ай басқ арды.Съезде Алаш (Алашорда) автономиясын қ ұ ру туралы қ аулы қ абылданды.Алашорданың 25 мү шеден тұ ратын Уақ ытша Халық Кең есі қ ұ рылды.Автономия орталығ ы Семей қ аласында орналасатын болды. Алашорда автономиясын оның конституциясын бү кілроссиялық қ ұ рылтай съезі бекітуге тиіс. " Алаш" партиясы Программасының жобасы 1917 жылы " Қ азақ " газетінің 251 санында жарияланды. 10 баптан тү ратын саяси қ ұ жатта қ азақ елінің ұ лтгық, тілек-мақ сатының негізгілері баяң далды, онда: " Алаш Орда" ү кіметінің бағ дарламасында автономияның мемлекетгік ү кімет билігінің тү рі " федерациялық республика қ ұ рамындағ ы дербес мемлекет" ретінде анық талды..«Қ азақ» газетінде «Алаш» партиясының 10 бө лімнен тұ ратын бағ дарламасы жарияланды.

«Алаш» партиясының бағ дарламасы:

1. басқ арутү рі;

2. автономия;

3. азаматтың негізгі қ ұ қ ық тары;

4. дін ұ стану туралы мә селе;

5. соттар туралы;

6. қ орғ аныс;

7. салық;

8. жұ мысшы мә селесі;

9. халық ағ арту;

10.жер мә селесі.

Ол республиканың Қ ұ рылтай жиналысы мен Мемлекеттік Думасы болады, атқ арушы механизм міндетін Президент пен Министрлер кең есі атқ арады деп кө рсетілді. Бұ л бағ дарлама сонымен қ атар сайлау жү йесін де, дінді мемлекетген бө луді де, сот істерін белгілі бір жерде жинақ ылап, кө пшілік болыптабылатын халық тың тілінде жү ргізу, ә скер қ ұ ру мен салық салу ісін ұ йымдастыру, " тү земдіктердің " жерді пайдаланудағ ы қ ұ қ ығ ын анық тау жә не жерге мемлекеттік меншікті орнату сияқ ты тағ ы басқ а шараларды да қ амтыды.Осы жалпық азақ тық II съезің це: " Алаш облыстарын қ азіргі бұ ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен уақ ытша ұ лт кең есі кү рылды, оның аты " Алашорда" деп аталды. " Алашорданың " ө кімет қ ү рамы 25 адам болып, 10 орын қ азақ тар арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылды.Алаш авгономиясының Алашорда аталғ ан (Алаштың ордасы немесе ү кіметі) ұ лт кең есінің қ ұ рамына 15 қ азақ азаматы сайланды. Уә литхан Танашев (Бө кей ордасы), Халел Досмұ -хамедов (Орал облысы), Халел Ғ аббасов (Семей облысы), Сыдық Аманжолов (Жетісу облысы), Мұ стафа Шоқ ай (Сырдария облысы), облыстардан тыс Алашорда қ ү рамына Ә лихан Бокейханов, Жаһ анша Досмү хамедов, Ә лімхан Ермеков, Мұ хаметжан Тынышбаев, Бақ ыткерей Қ ұ лманов, Жақ ып Ақ баев, Базарбай Мамытов, Отыншы Ә лжанов сайланды. Ү кіметтің осы 15 мү шелеріне орынбасарлар болып қ азақ ө лкесінің ә р тү рлі ө ң ірлерінен тағ ы да 15 кісінің кавндидатуралары бекітіледі. Ә лихан Бө кейханов Алаш автономиясының ү кіметі — Алашорданың тө рағ асы болып сайланды.Сол кездегі Алашорда автономиялык мемлекетінің жері Россия империясының бес ә кімшілік (административных) қ ү рамы болып кірген еді. Сырдария мен Жетісу облыстары — Тү ркістан генерал губернаторлығ ына, Торғ ай облысы Орынбор губерниясына, Орал облысы тікелей Россия мемлекетінің қ ү рамына кірді⁴.Алашорданың уақ ытша ұ лт кең есінің басшы қ ү рамына сайланғ авдар, 1918 жылғ ы кө кектің екісіне дейін Халел мен Жаһ анша Досмұ хамедовтар Москвада автономия алу жө нінде В.И.Лениннің қ абылдауында болды. Ә.Бө кейханов, Х.Ғ аббасов, Ә.Ермековтер В.И.Ленин жә не И.В.Сталинмен Қ азақ автономиясыньщ жер кө лемі, шекарасы туралы келіссө з жү ргізді. " Қ азақ " газетінің 1918 жылғ ы 30 шідцеде шық қ ан 262 санында " Заречная слободада Алаш орда хү кумә тінің іске кіріскені" туралы телеграмма басылғ ан. Сонымен қ атар 1918 жьшы майда Оралда ө ткен қ азақ съө зінде Жаһ анша жә не Халел Досмұ хамедовтер бастағ ан " Ойыл уә лаятының " уақ ытша ү кіметі (провинциальное правительство) жарияланды. Ол сол жылы 26 шілдеде Жымпиты қ аласына барып орналасқ ан. Бірақ Алаш орданың батыс бө лігі жеке ұ йым деп есептелмеген. Алашорда автономиясының тө рағ асы Ә.Бө кейханов " Алашорданың батыс белімін қ ұ ру жайын іс кағ азына қ ол қ ойғ ан, бірақ Алашордада заң ды тү рде мү вдай бө лінуі болмағ ан¹". Осының бә рін ескере отырып, Алашорданың батыс бө лімін жеке ұ йым деп есептеуге болмайды — деп жазды Қ ырғ ыз ө лкесін басқ арушы Пестковскийге 1920 жылы 23 ақ панда жазғ ан есебінде. Мақ саты: 1) Қ азақ халқ ын отарлық езгiден азат ету. 2)Автономиялық ұ лттык мемлекет қ ұ ру. Бағ ыты: реформистік капитализм жолы. Алаш-Орда жетекшілері Кең ес ү кіметімен байланыс жасауғ а тырысты. Х. жә не Ж.Досмұ хамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Х.Ғ аббасов ұ лт ісі жө ніндегі халық комиссары Сталинмен келіссө з жү ргізді. Мұ ның нә тижесі-автономияның мә дени мұ қ тажына орталық тың кө мегі бү кілқ азақ тық қ ұ рылтайды шақ ыру, ө лкеде азаматтық бітімге келу туралы уә делер болды. Алашорда сонымен бірге атаман Дутовпен, Самарадағ ы Қ ұ рылтай жиналысы мү шелері, Комитетімен (Комуч), Омбыдағ ы Уақ ытша Сібір ү кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғ ысы Алашорданың ұ станар бағ ытында айқ ындауды қ ажет етті. Сө йтіп, қ азақ автономиясы ө лкеде ә леуметтік-саяси негізі жоқ Кең ес ү кіметіне қ арсы кү реске шығ ып, ақ тарғ а қ осылуғ а мә жбү р болды. Себептері: 1) Қ азан тө ң керсіне дейін Қ азақ станнын дамуына ө з кө зқ арастарын білдіріп бағ ларламаларын насихаттады 2)Федеративтік Республикағ а кірген ә р мемлекет басқ а мемлекеттермен ө з бетінше жұ мыс істей алады деп есептеді 3)Алаш партиясы ақ иқ ат жағ ында болды 4)Алаш партиясы социал-демократтардын меньшевиктік тобынын багдарламасын қ олдады.1917 жылы 21 қ араша Алаш партиясы бағ дарламасынын жобасы жарияланды. Алаш партиясы – ә ділдікке жақ нашарларғ а жолдас жә бірлерге жау. 1)Дінді мемлекеттен бө лектеу. 2)Сот сін қ азақ тілінде жургізу. 3)Ә скери қ ызметті ө з жерінде аткару. 4)Жумысшылары заң мен қ орғ ау Алаш партиясы жумысшылар туралы социал –демократтиялык меньшевиктік тобынын бағ дарламасын жақ тады. 5)Окудын жалпыга бірдей жане акысыз болуы. 6)Жиналыс сө з баспасө з еркіндігі 7)Жерді алдымен жергілікті халық қ а беру. Бағ дарлама жобасының маң ызы: 1) Сол кездің нақ ты мумкіндіктерін ескере отырып қ азақ халқ ы дамуының балама жолын ұ сынды. 2)Буржуазиялык-демократиялык ұ лт-азаттық революцияны аяктауғ а бағ ытталғ ан жолды кө рсетті. 3)1917 жылы қ араша – 1918 жылы қ аң тар аралығ ында ө ткен сайлау қ азақ енбекшілерінің кө пшілігі Алаш партиясынын багдарламалык талаптарын қ олдайтынын кө рсетті. 1)Жетісу губерниясы – 57% 2)Семей уезінде-85% 3)Торғ ай Орал 4) губернияларында – 75%. Билеуші партияғ а айналғ ан большевиктер Алашордамен тіл табысуғ а болады деп санамады. Ә р турлі саяси кү штердің билік жолындағ ы тайталасы басталды.

52.Азамат соғ ысы кезең індегі Қ азақ стан. (1918-1920жж.) Қ азақ стандағ ы шетел соғ ыс интеруенциясы мен азамат соғ ысы. " Соғ ыс коммунизмі" саясаты.

1917 жылғ ы қ азан ре­волю­ци­ясы­ның жең ісі алғ ашқ ы кү ндер­ден бас­тап, қ ұ ла­тылғ ан қ ана­ушы тап ө кілдерінің қ ару­лы қ ар­сы­лығ ын ту­дыр­ды. Кең ес ө кіметі елдің ә р тү рлі ай­мақ та­рын­дағ ы, со­ның ішінде Қ азақ стан жеріндегі конт­рре­волю­ци­ялық бү ліктерді ба­тыл да шұ ғ ыл ба­сып тас­тап отыр­ды. Ө лке­де аза­мат соғ ысы­ның бас­ты ошақ та­ры Қ азақ стан­ның ба­тыс аудан­да­рын­да, Торғ ай об­лы­сының ә кімшілік ор­та­лығ ы Орын­борда, Орал об­лы­сы, Гурьев (Аты­рау) қ ала­сын­да, Жетісу жерінде қ алып­тасты. Бұ л жер­де ата­ман Ду­тов­тың, ге­нерал Толс­тов­тың ә скер­лері, ал Жетісу­да ка­зак-орыс жа­сақ та­ры, ақ -гвар­дия офи­цер­лері мен юн­керлер жи­нал­ды. Олар конт­рре­волю­ци­ялық кү штердің негізгі ор­та­лығ ына ай­нал­ды жә не Кең ес ө кіметіне қ ар­сы аза­мат соғ ысын бас­та­ды.Кең ес ү кіметінің орнауы қ ұ латылғ ан тағ тардың алғ ашқ ы сә ттен-ақ қ арулы қ арсылығ ын тудырды. Ә скери тұ тқ ындардан жасақ талғ ан чехословак корпусының 1918 жылғ ы мамырдағ ы бү лігі азамат соғ ысын кең жайылтып жіберді. Бү лікшілер Сібір, Орал, Орта Повольже қ алаларын: Новосібір, Челябі, Том, Омбыны басып алды. 31 мамырда контрреволюционерлер Петропавлды, маусымда Ақ мола, Атбасар, Қ останай, Павлодар, Семейдегі кең ес ү кіметін қ ұ латты. 1918 жылы 29 мамырда БОАК Декретімен Қ ызыл Армия қ атарына ә скери міндеткерлік енгізілді. Қ азақ, мұ сылман, дұ ң ғ ан, ұ йғ ыр бө лімдері жасақ талды.1918 жылы жазда Орынбор аймағ ында ауыр жағ дай қ алыптасты. Оны 3 шілдеде атаман Дутов басып алып, кең естік Тү ркістанды Орталық Ресейден бө ліғ тастайды. Ақ тардың оң тү стікке Ташкентке ілгерілемеві ү шін, Ақ тө бе майданы қ ұ рылды. Дала ө лкесінің Тө тенше комиссары Ә.Жангелдин басқ арғ ан экспедиция осы кезде ө мірге келді.1918 жылы 18 шілдеде Мә скеуден қ ару-жарақ, киім-кешек тиеген экспедиция Волга, Касғ ий тең ізі, Маң ғ ышлақ арқ ылы 11 қ арашада Шалқ арғ а жетті. Ақ тө бе майданы азамат соғ ысында шешуші роль атқ арды, ө йткені 1918 ж. қ азанда ақ тар Орта Азиямен Қ азақ станның оң тү стігін бө ліғ тастау ү шін Ақ тө беге шабуыл жасайды. Бірақ олар мақ сатына жете алмады. 1919 ж. Орынбор, Орал, Орск азат етілгеннен кейін Ақ тө бе майданы ә скерлері Шығ ыс майданы ә скерлерімен қ осылып жіберілді.1918 ж. жаз, кү з айларында Жетісу облысында да ауыр соғ ыс қ имылдары жү рді. Ақ гуардияшылдар Іле ө лкесін, Верныйды алып, одан ә рі оң тү стік жә не Орта Азияғ а қ арай жылжуды ойлады. Сергиоғ оль, ржар, Сарқ анд басып алынды. 1918. Солтү стік Жетісу майданы қ ұ рылды, кү зде солтү стік Жетісудің тек Леғ сі уезінен басқ а ө ң ірі ақ тардың қ олында қ алды. Черкасск қ орғ анысы (Леғ сіде) деген атпен белгілі болғ ан бұ л Черкасск селосы 1918 ж. маусымынан 1919 ж. қ азанына дейін қ орғ анды.Басты ошақ тары Ақ мола, Семей облыстары, Тарбағ атай мен Алтайдың " Тау қ ырандары" деген атпен мә лім болғ ан партизандық қ озғ алыста кең қ анат жайды.1919 ж. жазында Колчак армиясының Шығ ыс майдандағ ы басты кү ші жең іліғ, Батыс, Солтү стік, Шығ ыс Қ азақ стан мен Жетісудің азат етілуіне қ олайлы жағ дай туды. 1920 жылы наурызда Солтү стік Жетісу майданының жойылуымен қ азақ ө лкесінде азамат соғ ысы аяқ талды.Азамат соғ ысы кезінде материалдық ресурстарды мобилизациялау жә не оны ү немдев мақ сатымен тө тенше енгізілген шара " ә скери коммунизм" деп аталды. " Артық " азық -тү лікті халық тан жинап алып, қ атаң мө лшермен ғ ана астық қ алдырығ, азық -тү лік салғ ыртын енгізген бұ л Декрет 1919 ж. 11 қ аң тарда жарияланды. Сондай-ақ міндетті ең бек тә ртібі де енгізілді. 1918 жы­лы 23 на­урыз­да Орал ка­зак-орыс­та­ры Гурьев­те бү лік шығ ар­ды. Олар ге­нерал Толс­тов­тың бұ й­рығ ымен жұ мыс­шы жә не сол­дат де­путат­та­ры Кең есінің тоғ ыз мү шесін сот­сыз ат­ты. Сол жыл­дың 28–29 на­уры­зын­да ақ ка­зак­тар ала­шор­да­шылар­мен бірігіп Орал қ ала­сын­да тө ң керіс жа­сады. Мұ нда олар кең ес ө кіметін қ ұ ла­тып, ком­му­нис­терді, кең ес қ ыз­меткер­лерін аяусыз жа­зала­ды.1918 жы­лы ма­мыр­да Че­хос­ла­вак кор­пу­сының бү лігі бас­талды. Ан­танта им­пе­ри­алис­терінің қ ол­да­уымен бұ л бү лік ең ал­ды­мен Солтү стік-Шығ ыс Қ азақ стан­да бас­талды.Ала­шор­да ү кіметі ақ гвар­ди­яшы­лар­дың Кең ес ө кіметіне қ ар­сы ин­тервен­ци­ясын қ ол­дап, қ ару­лы ин­тервен­цияғ а қ осыл­ды.Конт­рре­волю­цияғ а Ан­танта им­пе­ри­алис­тері кө п кө мек кө рсетті. Мы­салы, АҚ Ш Кол­чак ар­ми­ясы­на тү рлі қ ару-жа­рақ, Анг­лия 200 мың дай ә скер­ге қ ару-жа­рақ жә не киім берді.918 жы­лы 29 на­урыз­да ақ гвар­ди­яшы­лар Орал қ ала­сын ба­сып ал­ды.918 жыл­дың аяғ ына қ арай Кол­чактың басқ ару­ын­дағ ы Ан­ненков ди­визи­ясы Жетісу жеріне ба­сып кірді.

53Қ азақ АКСР-дың қ ұ рылуы.

Қ азақ мемлекетінің қ айта қ ұ рылуы. Қ азақ АССР-І. 1920 ж. 26 тамызында РКФСР Бү кілресейлік Орталық атқ ару комитеті мен халық комиссарлары кең есі М.И.Калинин мен Ленин қ ол қ ойғ ан, РКФСР қ ұ рамында, астанасы Орынбор қ аласында болатын " Қ ырғ ыз (қ азақ) кең естік Автономиялық социалистік республикасы ең бекшілері қ ұ қ тарының Декларациясын қ абылдайды, ол Декларация РКФСР қ ұ рамына жеке автономия болып кіретін Қ азақ АССР-і қ ұ рылуын жұ мысшылардың, ең бекші қ азақ халқ ының, шаруалар, казактар, қ ызыл ә скерлер депутаттары Кең естерінің Республикасы ретінде бекітті.

Декреттің бірінші тарауында Қ азақ АССР-і РСФСР-дің қ ұ рамды бө лігі болып жарияланатыны айтылды. Қ азақ Совет Республикасының қ ұ рамына мына облыстар мен уездер кірді:

1. Павлодар, Семей, Ө скемен, Зайсан жә не Қ арқ аралыуездерінен тү ратын Семей облысы.

2. Атбасар, Ақ мола, Кө кшетау, Петропавл уездері менОмбы уө зінің бір бө лігінен тұ ратын Ақ мола облысы.

3. Қ останай, Ақ тө бе, Ырғ ыз жә не Торғ ай уездерінентұ ратын Торғ ай облысы.

4. Орал, Ілбішін, Темір жә не Гурьев уездерінен тұ ратынОрал облысы.

5. Закаспий облысының Маң ғ ыстау уезі мен сол облыстың Красноводск уө зіндегі Адайлар мекендеген тө ртінші женебесінші облыстар.

6. Астрахань губерниясының қ ұ рамында болып келгенБө кей ордасы, Синемор облысы, бірінші жә не екіншіПриморье округтерінің қ азақ тар мекендеген аудандары.

" Известие ВЦИК" газетінің 1920жылғ ы 22 қ азанындағ ы санында жарияланғ ан 26 тамыздағ ы декреттің бірінші тарауына енгізілген қ осымша Қ азақ АССР-нің қ ұ рамына Орынбор қ аласы мен оның маң ындағ ы Покровский, Краснохолм, Илец, Шарлық, Исаев жә не Петровск аудандары қ осылатындығ ы айтылды. Міне осы территориялар жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азАКСР-нің қ ұ рамына кірді. Сырдария жә не Жетісу облыстары Тү ркістан АКСР-нің қ ұ рамында қ ала берді. Декретте бұ л жерлер Қ азАКСР-дің қ ұ рамына оның халқ ының қ алауы бойынша ө те алады деген тармақ болды.Қ азақ автономиясының қ ұ рылуы сө зсіз аса маң ызды тарихи жә не саяси оқ иғ а болды. Қ азақ халқ ының автономия тү рінде болса да, мемлекеттілігі қ алпына келтірілді, оның территориясы белгіленді. Тіпті Сырдария, Жетісу облыстарындағ ы қ азақ тарды бірың ғ ай республикағ а біріктірудің қ ұ қ ық тық негізі қ аланды. Сондай-ақ В.И.Ленин жә не М.И.Калинин қ ол қ ойғ ан декретте Қ АКСР-дің орталық органдары Қ азақ Орталық Атқ ару комитеті (Қ азОАҚ) пен Қ азақ Халық Комиссарлар Кең есі екендігі анық талды, 12 халық комиссариаттарын жә не Завольже ә скери округіне бағ ынышты қ азақ ә скери комитетін қ ұ ру белгіленді. Қ АКСР-нің РКФСР орталық органдарымен, Сибревком жә не Тү ркістан АКСР-мен қ арым-қ атынасы анық талды. Сибревком мен Тү ркАКСР ОАК-ның Президиумы қ ұ рамына Казревком ө кілдері ендірілді. 1920 жылы Орынборда Қ азақ стан Кең естерінің Қ ұ рылтай съезі ө тті. Съезд Қ АКСР-нің орталық мемлекеттік органдарын С.Мендешевті бекітті. Қ азақ Халық комиссарлар Кең есінің тө рағ асы болып Р.Радусь-Зенкович бекітілді. Қ азақ станның астанасы болып Орынбор қ аласы жарияланды. Қ ұ рылтай съезі «Қ АКСР-дің ең бекшілері қ ұ қ ығ ының декларациясын» қ абылдады. Бұ л конституциялық мә ні бар Қ АКСР-дің мемлекеттік қ ұ рылымын, территориясын, сайлау жү йесін т.б. жақ тарын анық тағ ан қ ұ жат болды. Декларация 1926 жылы қ абылданғ ан Қ АКСР-дің бірінші конституциясының жобасына кірді.Қ ұ рылтай съезі «Қ азақ АКСР-нде Кең ес ө кіметін ұ йымдастыру туралы» қ аулы қ абылдады. Қ азақ стандағ ы жоғ ары ө кімет билігі Кең естердің бү кіл қ азақ тық съезі болып табылды. Бұ л съезд Қ азақ Орталық Атқ ару комитетін сайлайды. Қ азОАК 75-ке дейін мү шеден жә не 25 мү шелікке кандидаттан тұ рды. Бү кілқ азақ тық съезді Қ азОАК жылына бір рет шақ ырады. Қ азОАК бү кілқ азақ тық съездер аралығ ында жоғ ары билік органы болып есептелді. Тө тенше немесе кезектен тыс бү кілқ азақ тық съездерді Қ азОАК ө з қ алауы бойынша немесе республиканың 3/1-н білдретін жергілікті кең естердің талабымен шақ ыра алды. Бү кілқ азақ тық съезд мемлекеттегі бү кіл билікке басшылық жү ргізді. Қ азОАК-ты сайлады, ү кіметтің есебін тың дады, заң дар қ абылдады. Автономды халық комиссариаттары РКФСР-дың осындай халық комиссариаттарына тә уелді болды. Халық комиссариаттары автономды жә не біріккен болып бө лінді. Біріккен халық комиссариаттарғ а РКФСР-дың халық комиссариаттарына тікелей бағ ынышты халық комиссариаттары жатты. Бұ л халық комиссариаттыры сондай-ақ Қ азОАК пен Қ азхалкомкең есіне де бағ ынды. Бірақ РКФСР басшылығ ымен келісіп отырды. Біріккен халық комиссариаттарына БОАК пен Халкомкең естің 1920 жылғ ы 26 тамыздағ ы декреті бойынша мыналар жатты: азық -тү лік, қ аржы, жұ мысшы шаруа инспекциясы, қ атынас жолдары, сонымен қ атар халық шаруашылығ ы кең есі, почта жә не телеграф басқ армасы, қ азақ статбюросы, тө тенше комиссия.Олардың басшыларын Қ азОАК пен Қ азхалкомкең ес ө здері тағ айындап, орнына алды. Жоғ арыдай айтылғ ан деректер бойынша автономды халық комиссариаттарына: ішкі істер (почта жә не телеграф басқ армасынсыз), ә ділет, халық ағ арту, денсаулық сақ тау, ә леуметтік қ орғ ау, жер шаруашылығ ы жатты. Қ азАКСР-і қ ұ рылғ ан кезде барлығ ы 13 халық комиссариаты болды..

Бірақ олардың саны мен бағ ыныштылығ ы кең інен ө згерістерге ұ шырап тұ рды. 1924 жылы Орта Азия мен Қ азақ станда ү лкен тарихи-саяси маң ызы бар оқ иғ а болды. Тү ркістан АКСР-і Бұ қ ар жә не Хорезм кең естік республикалары тарады. Олардың орнына одақ тас республика мә ртебесінде ө збек КСР-і мен Тү ркімен КСР қ ұ рылды. Тә жік АКСР-і ө збек КСР-нің қ ұ рамына кіріп, 1929 жылдан одақ тас республика болды. Қ ырғ ызтан алдында РКФСР қ ұ рамындағ ы автономиялы облыс болып, 1926 жылдың баснынан авономиялы республика мә ртебесін алды. Осының алдында 1922 жылы 30 желтоқ санда Кең ес Социалистік Республикалар Одағ ы (КСРО) қ ұ рылғ ан еді. Тү ркістан республика қ ұ рамындағ ы Сырдария жә не Жетісу облыстарының қ азақ жерлері Қ азАКСР-нің қ ұ рамына ө тті. Бұ л орталық тың кү штеп жү ргізген шаралары Орта Азия мен Қ азақ тандағ ы ә кімшілік-территориялық межелеу деп аталды. Орынбор қ аласы мен губерниясының бір бө лігі Ресейдің қ арамағ ына ө тті. Жаң а астана Қ ызылорда қ аласына кө шірілді.Қ арақ алпақ автономиялы облысы қ ұ рылып, Қ азақ стан қ ұ рамында Мә скеудің бір жақ ты шешімімен 1932 жылы ө збек КСР-нің қ ұ рамына кө шті. Осылай Қ азақ жерлері біртұ тас Қ азақ АКСР-і қ ұ рамына топтасты. Бұ л аса ірі тарихи-саяси мә ні бар оқ иғ а болды. Ежелгі Қ азақ жерлері бір мемлекеттіліктің аумағ ына қ айтарылып, шекаралары белгіленді. Осы кезең де Қ азақ станның жер кө лемі 2.927.614 кв. км, халқ ы шамамен 6, 5 млн. адам болды, олардың 55, 5 %-і қ азақ тар, 25, 3 %-і орыстар, 9 %-і украиндар, 3, 7%-і ө збектер, қ алғ андар басқ а халық тар болды. 924 жылы ө збек, Тү ркімен республикалары, 1929 жылы Тә жік республикасы одақ тас республика мә ртебесін алғ анымен, Қ азақ стан 1936 жылғ а дейін автономиялы республика болып қ ала берді. Орталық осылай шешті. Бірақ Қ азақ станның одақ тас республика болатындай қ ажеттіліктің бә рі бар еді. Осы жағ дайды пайдаланып, 1924 жылы Киробкомның (қ азақ обкомның) басшылары В.Нанейшвили, С.Қ ожанов, Қ азОАК-тың уақ ытша тө рағ асы Ә.Жанкельдиндер Мә скеудегі орталық тың алдына Қ азақ станды одақ тас республика етіп қ айта қ ұ руды негіздеп ұ сыныс қ ойды. Бірақ бұ л ұ сыныс қ олдау таппады. Осыдан кейін 1926 жылы Мә скеуде Т.Рысқ ұ лов ө ткізген ұ лт ө кілдерінің Жеке кең есі атынан сол кездегі БОАК-тың ұ лттар бө лімінің мең герушісі С.Асфендияров дайындағ ан Қ азақ станды автономиялы республикадан одақ тас республикағ а айналдыру туралы ұ сынысы да қ аралмай қ алды. Қ азаө станның одақ тас республика болуына ә лі де 12 жыл қ ажет болды.