![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Абылай ханның мемлекеттік қызметі 4 страница
44. ХХғ. басындағ ы Қ азақ станның ә леуметтік – экономикалық жә не саяси жағ дайы. 1905 – 1907 жж. бірінші орыс революциясының Қ азақ станғ а ә сері. Қ азақ стан ең бекшілерінің 1905–1907 жылдардағ ы ереуілдері орыс халқ ының революциялық кү ресімен тығ ыз байланысты еді. 1905 жылы ақ панда Орал, Перовск, Тү ркістан, Шалқ ар теміржолшылары ө здерінің экономикалық жағ дайларын жақ сарту талабын қ ойғ ан ереуіл жасады. 1904 жылы пайда болғ ан Сібір социал-демократиялық одағ ы, оның Омбы, Орынбор, Саратов комитеттері Қ азақ стан жерінде революциялық жұ мысты кү шейте тү сті. 1905 жыл Қ азан айындағ ы Бү кілресейлік ереуілдің ә серімен Қ азақ станның барлық қ алаларында шерулер, митингілер мен жиналыстар болып ө тті. Перовскідегі, Оралдағ ы, Қ арқ аралыдағ ы, Павлодардағ ы манифестациялар неғ ұ рлым ірі болды. Оларды орыстар арасынан жә не қ азақ тардан шық қ ан жергілікті зиялылар ұ йымдастырды. Қ арқ аралыдағ ы 1905 жылғ ы 15 қ арашадағ ы ү лкен саяси митингке қ азақ тардан, татарлардан, орыстардан жә не басқ аларынан тұ ратын 400-дей адам қ атысты. Олар патша ө кіметіне қ арсы бірқ атар талаптар қ ойды, отаршылық ә кімшілікке қ арсы кү ресуге шақ ырды. Кейіннен Қ арқ аралы оқ иғ асының басшылары қ уғ ынғ а ұ шырады. А. Байтұ рсынов Орынборғ а, Ж. Ақ баев Якутияғ а жер аударылды. Патша ө кіметі 1905 жылы 17 қ азанда елдегі революциялық қ озғ алысты басу мақ сатында арнайы манифест қ абылдады. Бірақ бұ л жоғ ары мә ртебелі манифест жұ мысшы қ озғ алысын бә сең деткен жоқ, қ айта кейбір жерлерде кү шейте тү сті. Қ азақ жұ мысшылары мен шаруалары патша ө кіметіне орыс жұ мысшыларымен жә не қ оныстанғ ан шаруалармен қ ол ұ стаса отырып қ арсы шық ты. Қ азақ шаруалары ең алдымен жер, су ү шін, тең дік, бостандық пен тә уелсіздік ү шін кү ресті. 1905 жылы жазда Семей, Торғ ай жә не Орал облыстарында жер ү шін толқ улар болды. Мә скеудегі желтоқ сан қ арулы кө терілісінің ә серімен 1905 жыл 11 желтоқ санда Успен руднигіндегі жұ мысшылардың ірі ереуілі ө тті. Ереуіл барысында орыс жұ мыскері Петр Топорнин мен қ азақ жұ мысшысы Ә лімжан Байшағ ыров басқ арғ ан «Орыс-қ ырғ ыз одағ ы» қ ұ рылды. Жұ мысшылар ө здерінің жалпы жиналысында қ абылдағ ан талаптарын «Петиция» ретінде рудник басшысы Н. Фелльге тапсырды. Оның бірде-бір пункті қ абылданбағ андық тан «Орыс-қ ырғ ыз одағ ының» шақ ыруымен рудникте ереуіл басталды. Рудник кең сесі ү стіне қ ызыл жалау кө терілді. Успен руднигі жұ мысшыларының ереуілі 1905–1907 жылдары Қ азақ станда болғ ан революциялық қ озғ алыс тарихында кө рнекті орын алады. Яғ ни, ол ө лкеде революциялық қ озғ алыстың ең жоғ арғ ы шарық тағ ан кезі деп саналады. 1906 жылы 6 қ аң тарда патшаның арнаулы жарлығ ымен Ақ мола жә не Семей облыстарының бү кіл аумағ ына соғ ыс жағ дайы енгізілді. Солтү стік Қ азақ станғ а Меллер-Закомельскийдің жазалау экспедициясы ә келінді. 1905–1907 жж. болғ ан революциялық қ озғ алыстармен байланысты Қ азақ стан жұ мысшыларының кә сіподақ ұ йымдары бой кө терді. Алғ ашқ ылардың бірі болып Оралдағ ы теміржолшылардың кә сіподағ ы (1905 ж. қ араша) қ ұ рылды, оғ ан Н. Смуров, Н. А. Покатилов жә не Н. И. Ульянов басшылық жасады. 1905–1906 жж. Орынбор-Ташкент теміржолшыларының кә сіподағ ы ең ірі ұ йым болып саналды. Оның 6 мың мү шесі болғ ан. 1905 жылы желтоқ сан айында I Мемлекеттік Думаны шақ ыру туралы патша ү кіметінің жарлығ ы шығ ып, оғ ан Қ азақ станнан 9 депутат, оның ішінде 4 қ азақ сайланды. Олар: Ә. Бө кейханов, А. Бірімжанов, А. Қ алменов, Б. Қ ұ лманов. 1906 жылы тамыз айында II Мемлекеттік Дума шақ ырылды. Оғ ан Қ азақ станнан 14 депутат сайланды, оның алтауы қ азақ халық ө кілдері болды. Олар: Ш. Қ ошығ ұ лов – Ақ мола облысынан, Х. Нұ рекенов – Семей облысынан, Б. Қ аратаев – Орал облысынан, А. Бірімжанов – Торғ ай облысынан, Т. Аллабергенов – Сырдария облысынан, М. Тынышбаев – Жетісу облысынан. Ұ лттық қ озғ алыстың Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов бастағ ан жетекшілері халық тың азаттық қ озғ алысын конституциялық монархия, либерал –демократиялық реформалар жү ргізу ү шін кү реске бағ ыттағ ысы келді. 1905 жылы қ азанда ұ лттық интеллигенция ө кілдері Оралда бес облыстағ ы қ азақ тардың делегаттарының съезін ө ткізіп, онда олардың ұ лттық мү ддесін қ орғ ауғ а тиісті Ресейдің конституциялық -демократиялық партиясының филиалын қ ұ рмақ шы болды. 1906 жылы сә уір-мамыр айларында Семейде қ азақ тардың екінші съезі болып ө тті. Қ азақ ең бекші бұ қ арасының 1905–1907 жылдардағ ы ұ лт-азаттық қ озғ алысы кө п жағ дайда ұ йымдаспағ ан тү рде ө тті. 45Қ азақ стандағ ы 1916 жылғ ы ұ лт – азаттық кө теріліс 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілістің себептері, барысы, нә тижесі жә не маң ызы. 1916 жылғ ы Қ азақ стандағ ы ұ лт-азаттық кө теріліс қ азақ халқ ының азаттық қ озғ алысы жылнамасының жарқ ын беттерінің бірі. Ол ә лемдік империалистік соғ ыстың шиеленіскен уақ ытында. Ресейде шаруалар мен жұ мысшылар қ озғ алысының белең алғ ан кезінде ө тті. Ресейден шаруаларды жаппай қ оныс аудару саясаты, қ азақ шаруашылығ ының қ ұ лдырауы, азамттық қ ұ қ ық тың шектелуі Қ азақ станда ұ лттық қ атынастың шиеленісуіне ә келді. 1916 жылы патша ә кімшілігі ресейлік отаршылдар ү шін жаң адан жер тартып алуды ойластырды. А.Байтұ рсынұ лы сонау 1913 ж ө зінде: «Қ азақ ұ лтының ө мір сү руінің ө зі проблемағ а айналды», -деп жазғ ан еді. Кө терілістің негізгі себебі ұ лттық жә не ә леуметтік езгінің халық тың кегін қ айнататын дең гейге жетуінен болды. Қ азақ тан қ ара жұ мысқ а жігіт алу- кө теріліске себеп болғ ан негізгі фактор еді. 1916ж 25маусым кү ні орыс емес «бұ ратана» халық тардың 19-43 жас аралығ ындағ ы ер-азаматтары соғ ысып жатқ ан армия ауданында қ орғ аныс қ ұ рлыстарын салу мен тыл жұ мыстарына «реквизицияланатыны» жө ніндегі патша жарлығ ы жарияланды. Алдын ала жасалғ ан есеп бойынша, 390 мың адам алу кө зделді.Аталғ ан Жарлық қ азақ далысын ө те ауыр жағ дайғ а қ алдырды.Тыл жұ мыс-тарына жұ мылдыру егін ө німдері мен пішін жинау, малды қ ысқ ы жайылымдарғ а айдауғ а дайындық кезінде жү ргізілді.Іс жү зінде жұ ртшылық аштан қ ырылуғ а душар болды.Байырғ ы халық ты тыл жұ мыстарына ша-қ ыру халық тың ашу-ызасын тудырып, Орталық Азия халық тарының Ресей отаршылдығ ына қ арсы қ уа-тты кө терілісінің басталуына себепші болды.Кө терілістің қ ұ лаш сермеуінен сескенген патшалық ө кімет орындары 20 шілдеде шақ ыруды егін ө німдерін жинағ анғ а дейін, ал 30 шілдеде 1916жылдың 15 қ ыркү йегіне дейін кейінге қ алдыра тұ ру жө нінде хабарлады.Бірақ ө кімет орындарына отарлық езгіге қ арсы кө теріліс жалынын ө шірудің сә ті тү спеді.Кө терілістің негізгі ә леуметтік-экономикалық жә не саяси сипатты факторлары: отарлық езгінің кү шеюі, ең бекшілерді аяусыз қ анау, кү шпен орыстандыру жө ніндегі патша саясаты, ұ лт араздығ ын қ оздыру, ең бекші бұ қ араның соғ ысқ а байланысты жағ дайының нашарлауы. Стихиялы тү рде басталғ ан қ озғ алыс біртіндеп ұ йымдасқ ан сипат ала бастады. Оның Торғ ай мен Жетісуда дала халқ ы-ның танымал ө кілдері, кө пке белгілі жетекшілері Амангелді Иманов, Ә ліби Жангелдин, Тоқ аш Бокин, Бекболат Ә шекеев т.б.бастағ ан ірі орталық тары пайда болды.Қ азақ тарды тыл жұ мыстарына алу жө ніндегі патша Жар-лығ ы Орынборғ а 1916жылғ ы 28 маусымда жетті.Торғ ай обл-ның ә кімшілігі метро-полияның тікелей ө кілдігі ретінде патша жарлығ ын сө зсіз, бұ лжытпай орындау жө ніндегі шешім қ абылдады.Алайда ха-лық наразылығ ы кү н санап ө се тү сті.Қ останай, Ырғ ыз, Ақ тө бе уездерінде шаруалардың стихиялық бас кө терулері басталды.Кө терілісшілер тау шатқ алда-рына топтасып, пошта бекеттеріне шабуыл жасады, темір жолды бұ зды, болыстық басқ армаларды тал-қ андап, болыстарды ө лтірді.Кө теріліс Солтү стік Қ азақ станның кө птеген облыстарын қ амтыды.Торғ ай уезінде А.Иманов бастағ ан ірі кө терілісшілер жасағ ы қ ұ рылды.Кө теріліске дейін-ақ Амангелді даладағ ы халық бостандығ ын жақ таушы, орталық тә тіптің бітіспес қ арсыласы ретінде танылғ ан еді.Ол бірнеше рет те тү рмеге де тү сті, заң сыз сотталғ ан жерлесте-рінің ісімен Петербургке де сапар шекті1916ж шілдеде Амангелді қ азақ жасақ тарын кө терілісшілердің бірың ғ ай сапына жинай бастады.Кө терілісшілер Амангелдіні кө терілісшілер ә скерінің бас қ олбасшысы–сардарбек, Оспан Шолақ ты оның кө мекшісі етіп, Ә бдіғ апар Жанбосыновты хан етіп сайлады.Амангелдінің ә скері кө терілісшілердің басқ а жасақ тарынан ұ йымдасқ андығ ы жә не тә ртібімен ерекшеленді.Сарбаздар ондық, жү здіктер мен мың дық тарғ а бө лінді.Басқ ару жұ мысы штаб міндетін атқ арғ ан Ә скери Кең ес арқ ылы жү зеге асырылды.Ақ пан революциясының қ арсаң ында, Қ азақ станның басқ а облыстарында ә скери қ имылдар тоқ тағ ан-да, Торғ ай даласында жазалаушылар отрядтары мен кө терілісшілер арасындағ ы шайқ астар жалғ асып жатты.Ақ пан тө ң керісінің жең ісінен соң даладағ ы кө терілісшілер отрядтарының саны шұ ғ ыл ө сті, ал 1917 ж-ң соң ында Амангелді Торғ айды алды.Кө теріліс Жетісу ө лкесіне кең тарады.Мұ ндағ ы ө згешелік жаппай бой кө рсетулерге тек қ азақ ең бекшілері ғ ана емес, бас-қ а халық тардың ө кілдерінің де қ атысуы еді.1916-1917 ж-ы кө теріліс бү кіл Қ азақ станды қ амтып, ұ лт-азаттық қ озғ алыс дә режесіне дейін ө сті.Ол патшаның ә скери-басқ ыншылық саясатына, ә рі белгілі дә режеде даланың жемқ ор бай феодалдарына қ арсы бағ ытталды.Бұ л кө терілістің негізгі мақ саты ұ лттық жә не саяси жағ ынан азаттық қ а қ ол жеткізу, Қ азақ станның барлық азаматтарына тең қ арым-қ атынас пен қ ұ рметті талап ету еді.Кө те-рілістің негізгі қ озғ аушы кү ші қ азақ шаруаларының қ алың бұ қ арасы, сонымен бірге қ алыптасып келе жатқ ан жұ мысшы табының ө кілдері, қ олө нершілер болды.Кө теріліс сипаты жағ ынан ұ лт-азаттық, соғ ысқ а, патшағ а қ арсы кө теріліс болды. Антифеодалдық сипаты да бар еді.1916 ж кө теріліс Қ азақ стан мен Орталық Азия халық тарының ұ лттық сана сезімінің ө суіне қ уатты тү рткі болды Сонымен бірге зиялы қ ауым ө кілдері майданғ а қ ара жұ мысқ а аттанғ ан жігіттерге барынша жә рдем жасады, арнайы майдан даласынада барды.Тарихи маң ызы: Қ азақ халқ ының рев-қ таптық санасы ө сті, Қ азақ стан халық тары ұ лттық мү дделерінің ортақ тығ ын ұ ғ ынды, қ озғ алыс барысында ө кімет қ ұ рылымы, қ арулы кү штер, басқ ару аппараты қ ұ рылды, Ресей империясындағ ы азаттық кү рестің шырқ ау шың ы болды. 46– ХХ ғ. басындағ ы Қ азақ стан мә дениеті. Қ азақ тың ұ лы ағ артушылары мен ойшылдары Ш. Уә лиханов, Ы. Алтынсарин, А. Қ ұ нанбайұ лы жә не т.б., ғ ылым мен мә дениетке қ осқ ан ү лесі мен маң ызы. XIX ғ. 60-жылдары Қ азақ станда бастауыш мектептердің ашылуы Ы. Алтынсариннің есімімен тығ ыз байланысты. 1867–1868 жылдардағ ы реформалардан кейін мұ ндай мектептер Қ азақ ө лкесінің кө птеген аймақ тарында жұ мыс істей бастады. 1868–1869 жылдарды Орал облысында 24 орыс-қ азақ мектебі, 2 екі сыныптық, 6 селолық 1 сыныптық, 14 жоғ ары сыныптық мектеп жә не 2 жекеше училище болды. 1877 жылғ а қ арай Орал казак ә скерінің 47 мектебінің бесеуі қ ыздар мектебі еді. Облыста 70-жылдардың басынан бастап мектеп ісі едә уір жандана тү сті. Ер балалар жә не қ ыздар гимназиялары мен прогимназиялары, мұ ғ алімдер даярлайтын семинария, ер балалар оқ итын уездік приход училищелері, округтік ә скери училище, станицалық жә не басқ а да оқ у орындары ашылды. 1883 жылы қ азақ балаларын оқ ытуғ а арналғ ан ер балалар интернаты облыс орталығ ы Семейде, уездік қ алалар Павлодарда, Ө скемен мен Зайсанда жұ мыс істеді, ал қ азақ қ ыздарын оқ ытуғ а арналғ ан интернаттар Семей мен Павлодарда ғ ана болды. Сырдария облысындағ ы орыстарғ а арналғ ан алғ ашқ ы мектептер 1860 жылы Райым (Қ азалы) бекінісінде жә не Перовскіде (Қ ызылорда) ашылды. Жетісу облысының аумағ ында алғ ашқ ы мектептер 1868 жылдан бастап ашыла бастады. Верный жә не Қ апал бекіністерінде приход мектептері қ ұ рылды. Облыстың қ алғ ан уездерінде 12 станицалық жә не поселкелік бастауыш мектеп болғ ан еді. XIX ғ. Екінші жартысында болыстар мен ауылдардағ ы қ азақ балалары ә детте мұ сылман мектептері мен медреселерде оқ ыды. Патша ү кіметі Қ азақ даласында мұ сылман мектептерінің ашылуына жол бермеу ү шін шаралар қ олданды. Ол жергілікті отарлық органдар мен оқ у бастық тарына мұ сылман мектептерін қ атаң бақ ылау жө нінде нұ сқ аулар мен ережелер жіберді. Қ андай да болмасын шектеулерге қ арамастан жер-жерде, ә сіресе Қ азақ станның ислам дінінің ық палы кү шті болғ ан оң тү стік облыстарында мұ сылман мектептері ашыла берді. Қ азақ балалары жаздыгү ні киіз ү йлерде, ал қ ыстыгү ні жертө лелерде оқ ытылатын. Бұ л кезең нің оқ у қ ұ ралы «Шариат-ул-иман» немесе «Иман-шарт» болды. Қ ұ ран оқ умен бірге, татар жә не араб тілдеріндегі кітаптар бойынша исламның негізгі қ ағ идалары мен басты ғ ұ рыптық ережелер оқ ытылды. Мектептерде кө бінесе 8–17 жасқ а дейінгі балалар білім алды. Медреселерде мектепте білім алғ ан жә не ө з білімін терең детуге тілек білдірген адамдар оқ ыды. Медресеге тү скендер «талиб-улам» (білімге ұ мтылушылар) немесе шә кірттер деп аталды. Олар Орта Азияғ а жә не Еділ татарларына жалпы белгілі оқ улық тар мен оқ у қ ұ ралдары бойынша араб филологиясын жә не мұ сылман діні қ ұ қ ығ ын, сондай-ақ діни философияғ а қ атысты басқ а да бірқ атар пә ндерді оқ ыды. Медреселердің «мұ ғ алімдеріне» келетін болсақ, олар негізінен алғ анда дін жолын ұ станушылардың ұ сынысы бойынша тиісті ү кіметтік органдар бекітіп, тағ айындағ ан молдалар болды. Бұ л молдалар мешіттерде діни қ ызмет атқ ара жү ріп, медреселердегі істерді басқ арды жә не шә кірттерді оқ ытумен айналысты. XIX ғ асыр Қ азақ станның мә дени ө міріндегі ағ артушылық ғ асыр деп аталады. Білім мен мә дениеттің дамуына алдың ғ ы қ атарлы орыс зиялылары ү лкен ық пал жасады. 1847–1857 жылдарда украин ақ ыны Т. Г. Шевченко Қ азақ станда айдауда болды. Қ азақ стан Орыс географиялық қ оғ амы бө лімшелерінің зерттеу обьектісіне айналды, мұ нда мә дени-ағ арту мекемелері мен статистикалық комитеттер жұ мыс істеді; ө лкетану мұ ражайлары ашылып, ертедегі ескерткіштер, халық тың ауызша шығ армашылығ ы жә не қ ұ қ ық тық заң дар, соның ішінде қ азақ тардың дағ дылы қ ұ қ ығ ы зерделенді; орыс-қ азақ мектептері мен кітапханалар ашылды. Қ азақ тар ө з балаларына білім беруге ұ мтылыс жасап, балаларын кадет корпустары бар Омбы мен Орынборғ а жіберу ү шін мү мкіндік іздестірді. Білім алуғ а деген жаппай ұ мтылыс пен ық ылас жағ дайында Шоқ ан Уә лиханов, Абай Қ ұ нанбаев, Ыбырай Алтынсарин бастағ ан қ азақ ағ артушыларының тобы қ алыптасты. Шоқ ан Уә лиханов (1835–1865). Аса кө рнекті ағ артушы, ғ алым жә не зерттеуші Ш. Уә лиханов Қ ұ смұ рын бекінісінде туғ ан. 12 жасына дейін Шоқ ан Қ ұ смұ рындағ ы жеке меншік мектепте оқ ып, мұ сылман діні ілімімен танысты. 1847 жылдың кү зінде Шоқ ан Омбы кадет корпусына оқ уғ а тү сті. Кадет корпусында Шоқ ан Уә лиханов белгілі ғ алым, географ жә не Азияны зерттеуші Г. Н. Потанинмен бірге оқ ып, достасып кетті. Ол орыс тілін тамаша мең герді. Достоевский мен Ш. Уә лихановтың достық қ арым-қ атынастарын олардың тү рлі уақ ытта жазысқ ан хаттары дә лелдейді. Ф. М. Достоевский ө зінің хаттарында дос ретінде Шоқ анғ а пайдалы кең естер беріп, рухын кө теріп, оның алдына аса зор игі міндеттер қ ояды. 1853 жылы Шоқ ан кадет корпусын бітіргеннен кейін Сібір казак ә скеріне қ ызметке жіберіледі. Кө п ұ замай Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт оның қ абілеттілігіне назар аударып, 1854 жылы Шоқ ан оғ ан адъютант болып тағ айындалды. 1855 жылы Ш. Уә лиханов Гасфорттың Омбыдан Іле Алатауына дейінгі сапарына қ атысады. Бұ л сапар қ арапайым халық тың ө мірін танып-білудің басы болды, олардың тарихи аң ыз-ә ң гімелері мен жырларын жазып алуғ а мү мкіндік берді. 1856 жылдың кө ктемінде болашақ тағ ы Шығ ыс зерттеушісінің ө мірінде ө шпес із қ алдырғ ан айтулы оқ иғ а болды – ол аса кө рнекті ғ алым, белгілі географ П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен танысты. Сол жылы Шоқ ан Уә лиханов екі экспедицияғ а қ атысты – біреуі Орталық Тянь-Шань арқ ылы Алакө лден Ыстық кө лге дейінгі; екіншісі дипломатиялық тапсырма бойынша Қ ұ лжағ а сапар. 1857 жылы Уә лиханов алатау қ ырғ ыздарына тағ ы да сапар шегеді, онда кө шпелі қ ырғ ыз халқ ының ө мірімен, тұ рмысымен бұ рынғ ыдан да жақ сы танысып, оның тарихын, этнографиясын жә не халық тық поэзиясын терең ірек зерттеуге мү мкіндік алды. Осы жолы ол қ ырғ ыз халқ ының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазып алды. Ш. Уә лихановтың ғ ылыми қ ызметінің жаң а кезең і 1858 жылғ ы Қ ашғ арияғ а қ ұ пия сапары болды. 1859 жылдың кү зінде Шоқ ан Ә скери министрліктің шақ ыруымен Петербургке сапар шекті. Оның «Қ ырдағ ы мұ сылманшылық туралы», «Қ ырғ ыздардың кө ші-қ ондары туралы», «Сот реформасы туралы» жазба ең бектері бар. 1864 жылдың кө ктемінде Уә лиханов Черняевтің Оң тү стік Қ азақ стан аумағ ын Ресейге қ осып алуды мақ сат еткен ә скери жорығ ына қ атысады. 1864 жылдың жазында Верныйғ а қ айтады. Содан соң албан руының ағ а сұ лтаны Тезек тө ренің ауылына барып тұ рады. Тө ренің қ арындасына ү йленеді. Сол кездің ө зінде Шоқ ан ө зін нашар сезініп, жорық тағ ы ө мірдің ауыртпалық тарын кө тере алмаса керек. Ол 1865 жылдың сә уірінде Алтынемел жотасының етегіндегі Кө шен-тоғ ан деген жерде Тезек сұ лтан ауылында қ айтыс болды. Ыбырай Алтынсарин (1841–1889). Аса кө рнекті ағ артушы Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қ азанда Қ останай облысында туғ ан. Ә кесі ертерек қ айтыс болып, атасы – Орынбор шекаралық комиссиясының ә скери старшинасы Балғ ожа (Жаң быршин) бидің қ олында тә рбиеленді. 1850 жылы Ыбырай шекаралық комиссия жанынан қ азақ балаларына арнап ашылғ ан мектепке тү сіп, оны алтын медальмен бітірді. Мектеп бітіргеннен кейін Алтынсарин ү ш жылдай (1857–1860) атасының қ оластында кең се қ ызметкері, содан соң 1859 жылдың 1 тамызынан бастап Орынбор басқ армасында тілмаш болып қ ызмет етті. 1860 жылы облыстық басқ арма оғ ан Орынбор бекінісінде (Торғ ай) қ азақ балаларына арналғ ан бастауыш мектеп ашуды тапсырды да, ө зін сол мектепте орыс тілінің мұ ғ алімі етіп тағ айындады. 1864 жылы 8 қ аң тарда мектеп салтанатты тү рде ашылды. 1868 жылы Алтынсарин Торғ ай уездік басқ армасына іс жү ргізуші ретінде қ ызметке орналасып, содан соң уезд бастығ ының ағ а кө мекшісі жә не уақ ытша уездік судья міндеттерін қ атар атқ арды. Алтынсарин патша ө кіметінің саясатына қ арсы болды. 1879 жылы Алтынсарин Торғ ай облысы мектептерінің инспекторы болып тағ айындалды. Қ азақ станда қ ыз балаларғ а білім берудің басталуы да Ы. Алтынсариннің есімімен байланысты. 1888 жылы ол Ырғ ыз қ аласында қ азақ қ ыздарын оқ ытатын, интернаты бар мектеп ашып, патша ә кімшілігінен интернаттары бар қ ыздар училищелерін ашуғ а рұ қ сат алды. Алтынсарин кө зінің тірі кезінде тө рт екі сыныптық орталық «орыс-қ азақ» училищесін, бір қ ыздар училищесін, бес болыстық училище, орыс шаруаларының балаларына арналғ ан екі училище аштырды. Ол орыс-қ азақ мектептерінің оқ ушыларына арнап «Қ ырғ ыз (қ азақ) хрестоматиясы» жә не «Қ ырғ ыздарғ а (қ азақ тарғ а) орыс тілін ү йретуге алғ ашқ ы басшылық» атты екі оқ у қ ұ ралын жазды, оларды Торғ ай облысы мектептерінің инспекторы қ ызметіне тағ айындалғ аннан кө п бұ рын бастап, 1869 жылы аяқ тады. Абай Қ ұ нанбаев (1845–1904). Абай Қ ұ нанбаев 1845 жылы 10 тамызда Семей облысының Шың ғ ыс тауында туғ ан. Абайдың ә кесі Қ ұ нанбай тобық ты руының старшыны болды. Алғ ашында ауыл молдасынан сабақ алғ ан Абайды ә кесі Семейдегі имам Ахмет-Риза медресесіне оқ уғ а жіберді. АлайдаАбайдың қ аладағ ы оқ уын бітіртпей, ә кесі оны қ айтадан ауылғ а шақ ыртып алып, бірте-бірте дау-шарды тексеріп тө релік айтуғ а, келешектегі рубасының ә кімшілік қ ызметіне ү йрете бастады. Абай шешендік ө нерінің тү рлі тә сілдерін шебер мең герді. Сот ісі қ азақ тардың ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дағ дылы қ ұ қ ығ ы негізінде жү ргізілді. Ру тартысына еріксіз араласқ ан Абай даулы мә селелерді шешу барысында жө нсіздікке, ә ділетсіздікке жә не қ атыгездікке, билеуші топ пайдасын кө здеген талап, мү ддеге қ арсылық білдіріп отырды. 1886 жыл Абайдың ө міріне ү лкен ө згеріс ә келген жыл болды. Ол алғ аш рет ө лең іне («Жаз») ө з атын жазып, кө ркем шығ армашылық қ а толығ ымен ден қ ояды. Абай қ аламынан ө лең дермен қ атар, қ ара сө збен жазылғ ан ғ ибраттар, «Ескендір», «Масғ ұ т», «Ә зім ә ң гімесі» дастандары дү ниеге келді. Абайдың мол ә деби мұ расында аудармалары елеулі орын алады. 47 Ақ пан буржуазиялық – демократиялық ревалюциясы жә не патшалық жойылғ аннан кейінгі Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси жағ дайы. Ақ пан революциясы — 1917 жылғ ы 27 ақ панда (12 наурыз) Ресей империясында патша ү кіметін қ ұ латып, елде буржуазиялық -демократиялық республика орнатқ ан тө ң керіс. Ақ пан революциясының жең ісі саяси жү йенің жоғ арғ ы сатысы — республикалық қ ұ рылысқ а кө шуге жағ дай туғ ызумен қ атар отаршыл жү йенің кү ш-қ уатын ә лсіретуге де мү мкіндік берді. Ақ пан революциясы нә тижесінде ресми билікті қ олына алғ ан Мемлекеттік Думаның шешімімен қ ұ рылғ ан Уақ ытша ү кімет қ азақ халқ ының 1916 жылы ө зін-ө зі билеуге қ ұ қ ық ты болғ андығ ын мойындады. 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліске қ атысқ андарды жазалау экспедицияларының ә рекеттері тоқ татылды. Ақ пан революциясының жең ісінің ең маң ызды нә тижесі бұ рынғ ы Ресей империясы аумағ ында кең кө лемде саяси бостандық тар орын алып, бү кіл қ оғ амдық ө мірдің демократиялануы болды. Бү кіл аймақ та буржуазиялық мә ндегі бостандық тар (саяси ұ йым қ ұ ру, сө з, баспасө з т.б.) жү зеге асырыла бастады, жасырын тү рдегі партиялар жариялық жағ дайғ а шық ты, жаң а партиялар мен басқ а да саяси ұ йымдар қ ұ руғ а рұ қ сат етілді. Алайда Ақ пан революциясы жең ісі қ оғ амдық ө мірдің барлық мә селелерін шеше алғ ан жоқ (мысалы, соғ ыс жә не жер мә селелерін). Ақ пан революциясы монархияны қ ұ латқ анымен жер-жердегі ескі басқ ару аппаратын тү бегейлі жоя алмады. Жаң а ү кімет органдарын қ ұ ру ү шін кү рес кү рделі болып, ұ зақ қ а созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уақ ытша ү кіметтің органдарымен қ атар орталық та Петроград кең есі басқ арғ ан жұ мысшы, солдат жә не шаруалар Кең естері қ ұ рылды. Революция жең ісіне жеткеннен кейінгі алғ ашқ ы кү ндерде Кең естердің қ олында айтарлық тай кү ш болды. Елде қ ос ү кіметтілік (ресми Уақ ытша ү кімет жә не оның жергілікті жү йесі мен нақ тылы кү шке ие болғ ан Кең естер) жү йесі қ атар орын алды. Уақ ытша ү кімет Ресей империясының Қ азақ стан сияқ ты отар аймақ тарында кадеттерден, эсерлерден жә не ө зінің саяси бағ ытын жү зеге асыруғ а сенімді деп табылғ ан қ азақ тың ұ лттық -демократиялық интеллигенциясының жекелеген ө кілдерінен ө лкелік, облыстық жә не уездік комиссарларын тағ айындады. Мысалы, Ә.Бө кейханов Уақ ытша ү кіметтің Торғ ай облысындағ ы, М.Тынышбаев Жетісу облысындағ ы комиссарлары болып тағ айындалса, М.Шоқ ай, А.Бірімжанов, А.Кенесарин Тү ркістан ө лкесі мен Торғ ай ө ң іріндегі Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдарында жауапты қ ызметтер атқ арды. Қ азақ станның облыс, уезд орталық тарында Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдары — атқ ару катеттер, коалициялық катеттер, азаматтық катеттер жү йесі қ алыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясының, кә сіпкерлердің, банкирлердің ө кілдерінен қ ұ рылып, кадеттердің, ә серлердің жә не соларғ а жақ ын саяси партиялар мен қ озғ алыстардың мү шелері болды. Уақ ытша ү кіметтің ө лкедегі ұ лттық тірегі 1917 жылғ ы наурыз айынан қ ұ рыла бастағ ан қ азақ жә не мұ сылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылғ ы шілде айында қ азақ тың ұ лттық Алаш партиясын ұ йымдастырғ ан Ә.Бө кейханов басқ арғ ан ұ лттық -демократиялық интеллигенцияның жетекшілігімен қ ұ рылды. Ақ пан революциясы жең іске жетісімен ұ лттық -демократиялық қ озғ алыс (1917 жылы шілдеден — Алаш қ озғ алысы) басшыларының халық қ а ұ сынғ ан саяси бағ дарламасы жалпы алғ анда тү бірлі тү рде Уақ ытша ү кіметтің жә не оның саяси тірегі болғ ан кадеттер партиясының ел басқ арудағ ы бағ ытына қ айшы келген жоқ. Сондық тан да ұ лттық -демократиялық интеллигенция басшылары Уақ ытша ү кіметке қ айшы келетін жолды ұ стағ ан кең естерге ә уел бастан-ақ оң кө зқ араста болмады, олардан ө з іргесін қ ашығ ырақ салды. Кейінірек, Кең естер жаппай қ ұ рылып, Уақ ытша ү кіметке ашық қ арсы шығ а бастағ ан кезде қ азақ тың ұ лттық -демократиялық қ озғ алысы кү рделі жағ дайғ а душар болды. Қ осө кіметтілік ө зінің дү ниеге келуі арқ ылы 1917 жылы Ақ пан революциясының ішкі қ айшылық тарын бейнеледі, елдің қ оғ амдық -саяси ө мірінің тұ рақ сыз екенін кө рсетті. Мұ ндай жағ дай ұ зақ қ а созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, қ осө кіметтілік жойылып, барлық билік буржуазия мен оның одақ тастарының мү ддесін қ орғ айтын Уақ ытша ү кіметтің немесе 1917 жылғ ы кө ктемде ә леуметтік жә не ұ лттық езгінің ауыртпалығ ын кө терген халық тың басым кө пшілігі жұ мысшылар мен шаруалардың айтарлық тай бө лігінің сеніміне ие болғ ан Кең естердің қ олына кө шуге тиіс еді. Ақ ырында Ақ пан революциясынан басталғ ан саяси тұ рақ сыздық Қ азан революциясына ұ ласып, Уақ ытша ү кімет биліктен тайдырылды 48.«Алаш», «Ү ш жү з» партияларының қ ұ рылуы. 1917 ж екінші жалпық азақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұ ны жә не оның маң ызы. Алашорда ү кіметінің қ ұ рылуы. Екінші жалпық азақ съезі - 1917 жылы 5-13 желтоқ сан аралығ ында Орынбор қ аласында XX ғ асыр басындағ ы қ азақ қ айраткерлері Алашорда ү кіметін жариялағ ан съез. Бұ л съез Ресейде қ азан тө ң керісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағ айып кезең де ұ йымдастырылды. Сиез шақ ыру жө ніндегі комиссия мү шелері Ә.Бө кейхан, А.Байтұ рсынұ лы, М.Дулатов, С.Досжанов, Е.Омаров оны ұ йымдастыруда айрық ша белсенділік танытты. Ұ йымдастыру кадеті тарапынан ө р уезден, ә р облыстық қ азақ кадеттерінен келетін екі ө кілден бө лек 30-ғ а жуық кісіге арнайы шақ ыру қ ағ аздары жіберіліп, «Сарыарқ а», «Ұ ран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен ә ртү рлі ұ йымдардан бір-бір ө кілден шақ ырылды. Сиезге Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқ ан облыстарынан жә не Бө кей Ордасынан барлығ ы 200-ден астам ө кіл қ атысты. Осының ішінде сиезге Б.Қ ұ лманов, Ж.Досмұ хамедұ лы. Ғ.Қ араш, Х.Досмұ хамедұ лы, М.Шоқ ай т.б. белгілі тұ лғ алар арнайы шақ ырылды. Сиездің тө ралқ асына Б.Қ ұ лманов (тө рағ а), Ә.Бө кейхан, Х.Досмұ хамедұ лы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қ араш сайланды. Съездің кү н тә ртібіне Сібір, Тү ркістан автономиясы һ ә м оң тү стік-шығ ыс одақ туралы, Қ азақ автономиясы, милиция, Ұ лт Кең есі, оқ у мә селесі, ұ лт қ азынасы, мұ фтилік мә селесі, халық соты, ауылдық басқ ару, азық -тү лік, т.б. мә селелер енгізіліп, маң ызы зор шешімдер қ абылданды.. Съез Қ азақ автономиясы мен милиция туралы Х.Ғ аббасов жасағ ан баяндаманы тың дап, осы мә селе бойынша «Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз билігін ө з қ олына алады» деген қ аулы шығ арды. М.Дулатов оқ у мә селесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия қ ұ руды ұ сынды. Сиездегі ең басты мә селе автономия мә селесі жө нінде Ғ.Ғ аббасовпен бірге Тү ркістан автономиясы жө нінде М.Шоқ ай сө з сө йледі. Осы негізгі мә селеге байланысты съез аса маң ызды тарихи қ аулы қ абылдады. Онда: «Қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы - «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, ү стіндегі тү гі, суы, астындағ ы кені - «Алаш» мү лкі болсын», «Алаш облыстарын қ азіргі бү ліншіліктен қ орғ ау мақ сатымен Уақ ытша Ұ лт Кең есін қ ұ руғ а, мұ ның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағ засы - 25 болып, он орын қ азақ -қ ырғ ыз арасындағ ы басқ а халық тарғ а қ алдырылды. Алашордасының уақ ытша тұ ратын орны - Семей қ аласы. Алашорда бү гіннен бастап қ азақ -қ ырғ ыз халқ ының билігін ө з қ олына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бұ дан соң Алаш автономиясын жариялау мә селесі кө терілді. Ол бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқ алды. Ресми жариялауды жақ таушылар: Х.Досмұ хамедұ лы, Ж.Досмұ хамедұ лы, А.Кенжин, У.Танашев, Ғ.Қ араш, С.Досжанұ лы жә не т.б. барлығ ы - 33 адам; ресми жариялауды тоқ тата тұ ралық деушілер: Ә.Бө кейхан, М.Дулатов, А.Байтұ рсынұ лы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.Ғ аббасов жә не т.б. барлығ ы - 42 адам, қ алыс қ алғ андар - А.Шегіров, М.Шоқ ай, Ә.Кенесарин болды. Нә тижесінде, «ресми жариялауды сиез атынан сайланғ ан қ азақ -қ ырғ ыз ісін басқ арушы 15 кісіге тапсыралық. Олар біздің Уақ ытша ү кіметіміз (Алашорда) болсын» деген тоқ тамғ а келді. Съез Сырдария облысы қ азақ тарының сиезін шақ ыруды қ ажет деп тауып, ө з араларынан Б.Қ ұ лманов, Т.Қ ұ нанбаев, М.Дулатовты ө кілдер ретінде жіберу туралы шешім қ абылдады. Қ азақ зиялылары Алаш автономиясын аяғ ынан тік тұ рғ ызу ү шін жә не большевиктермен кү ресу мақ сатында ұ лттық ә скер қ ұ ру жә не кең естерге қ арсы ә р тү рлі саяси кү штермен одақ тасу ісіне ү лкен мә н берді. Съез бұ л мә селені жан-жақ ты талқ ылап, қ азақ милициясының ә р облыс, уезд орталық тарындағ ы саны, оларғ а ә скер ғ ылымын ү йрету жә не қ ажетті заттармен (қ ару-жарақ, қ аржы, кө лік жә не т.б.) қ амтамасыз ету тә ртібін анық тап, «26 500 адам тіркелген халық тық милиция қ ұ рылуы қ ажет» деген қ аулы қ абылдады. Бұ л идеяны Алашорда ү кіметінің мү шесі Ж.Ақ паев ұ сынды. Ә скер қ ұ ру ісіне қ ажетті қ аражатты 6 облыстың қ азақ тары есебінен алатын болды. Алашорда ү кіметі Ұ лт кең есіне мү шелер сайланғ ан соң, Алашорданың тө рағ асын сайлау мә селесі ө ткізілді. Оғ ан Ә.Бө кейхан, Б.Қ ұ лманов, А.Тұ рлыханов тү сті. Сайлау қ орытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинағ ан Ә.Бө кейхан Алашорданың тө рағ асы болып сайланды. Бұ дан соң оқ у комиссиясының қ ұ рамына А.Байтұ рсынұ лы, М.Жұ мабаев, Е.Омаров, Б.Сә рсенов, Т.Шонанов сайланды. Бұ л съез ғ асыр басынан бергі ұ лт-азаттық қ озғ алысының ұ лы қ орытындысы болды. Ол ө зінің тарихи маң ызы жағ ынан ұ лтымыздың сан ғ асырлық ө міріндеғ і аса маң ызды оқ иғ алардың қ атарынан орын алады. 1918 жылы ұ лан-байтақ қ азақ даласын бір орталық тан басқ арудың қ иындық тарына байланысты Алашорданың Батыс бө лімшесі қ ұ рылып, оны белгілі заң гер жә не ағ артушы Жанша Досмұ хаммедов басқ арды. 1918-1920 жылдардағ ы азамат соғ ыскынан кейін жең іске жеткен Кең ес ө кіметі «Алаш» ү кіметін таратып, оның жетекшілерін қ уғ ынғ а ұ шыратты. 19.1917ж. Қ азан ревалюциясы жә не Қ азақ станда Кең естер билігінің орнауы. 1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі: мә ні мен мазмұ ны. Қ азақ станда Кең ес ө кіметінің орнауы. Қ азан тө ң керісі —Қ азан тө ң керісі кең естік тарихнамада, Кең ес Одағ ы Коммунистік партиясының қ ұ жаттарында кү ллі адамзат тарихына тү бірлі ө згеріс енгізген, жаң а заманды капитализмнен социализмге ө ту дә уірін ашқ ан 20 ғ -дың басты оқ иғ асы деп дә ріптеліп келді. Шын мә нінде Қ азан тө ң керісі кө п ұ лтты Ресейдің, оның қ ұ рамына енген кө птеген елдер мен халық тардың табиғ и, эволюцияның даму жолын кү штеп [[революция |революцияшыл]] қ айта ө згерістер ү рдісіне тү сірді. 74 жыл ө мір сү рген Кең ес Одағ ында ел ө мірінің барлық салалары (экономика мен саясат, мә дениет пен руханият) сталиндік нұ сқ ада, ә міршілдік мә ндегі тә жірибелер жасау алаң ына айналды. Олардың барлығ ы да қ азан тө керісі, социализм идеяларын жү зеге асыру ү шін жү зеге асырылды деп тү сіндірілді. Тү бегейлі ө згерістер жасау тә жірибесінің зиянды салдарлары аз болмады. Олардың қ атарына ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру мен кө шпенділердің зорлап отырық шыландырылуы нә тижесінде елді жайлағ ан ашаршылық салдарынан сан мың дағ ан адамдардың қ ырылуы мен басқ а елдерге ауа кө шуін, кө птеген мемлекет, қ оғ ам, мә дениет, ғ ылым қ айраткерлерінің ә міршілдік жү йе ұ йымдастырғ ан саяси қ уғ ын-сү ргіннің қ ұ рбандарына айналуын, демографиялық саясат пен мә дени-рухани салада орын алғ ан келең сіздіктерді жатқ ызуғ а болады. Солай болса да, қ азан тө ң керісінен кейінгі 74 жыл Кең ес Одағ ы ү шін, оның қ ұ рамдас бө лігі болғ ан Қ азақ стан ү шін, тек қ ана бос кеткен кезең емес. Атап айтқ анда, Республиканың материалдық ө ндіріс жү йесі тү бегейлі жаң арды, халық тың білім дең гейі кү рт ө сті, сапалы ғ ылым жү йесі қ алыптасты, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастар жақ сарды. Кең ес ү кіметі орнауының екі тү рлі жолы болды. 1. Ө неркә сіп орталық тары мен темір жолғ а жақ ын, жұ мысшылар басым оң тү стік жіне солтү стік аймақ тарда бейбіт жолмен. 2. Сібір, Орал, Жетісу казактары мен офицерлер, кулактар біріккен контррнволюциялық кү штер басым аудандарда қ арулы кү рес жолымен орнады. Кең ес ү кіметін орнату ү шін Ақ мола даласы мен ертіс бойында табан тірескен шайқ астар жү ргізілді. 1917 ж қ арашада Петропавлда Уақ ытша рев Комитет(тө рағ асы Дубинин) қ ұ рылды.Осы жылы қ арашада Орынборда атаман Дутов контрреволюциялық тө ң керіс жасап, ү кң мет билігі казактардың «Ә скери ү кіметі» қ олына кө шті. «Жетісу ә скери ү кіметі» де бү кіл ү кімет билігін басыр алды. Ең алғ аш рет кең ес ү кіметі 1917 ж 30 қ азанда Перовскіде орнады. 1 қ арашада Ташкентте кең ес ү кіметі қ арулы кү шпен орнады. 1917 ж аяғ ында торғ ай облысындағ ы саяси жағ дай қ иындап кетті. Атаман Дутовтың казактар тобы, Алашорда ү кіметі, меньшевиктер кең ес ү кіметіне қ арсы бірікті. Дутовшыларғ а қ арсы кү рес жү ргізіліп, шұ ғ ыл ә скери кө мек кө рсетілді. Нә тижесінде: 1918 ж 18 қ аң тарда Орынборда қ арулы кү респен кең ес орнады. 8 қ аң тарда Ақ тө беде орнады. 15-16 қ аң тарда Қ останайдағ ы Кең естер съезінде бү кіл уезде кең ес ү кіметін орнату туралы шешім қ абылданды. Оралда кең ес ү кіметі қ иын жағ дайда орнатылып, 1918 ж 15 қ аң тарда жең іп шық ты. Орал ө ң ірінде қ алыптасқ ан контрреволюция ошағ ы сол жылы 28-29 наурызда тө ң керіс жасап Кең ес ү кіметін қ ұ латты. Кең ес ү кіметі осындай ө иыншылық тармен Орал ө ң ірінде азамат соғ ысы жылдарында ғ ана біржола орнатылды. Жетісуда таптық кү штер арасында соғ ыс жағ дайы енгізілді. Контрреволюциялық кү штер 1917 ж желтоқ санда Верный Кең есін таратып, большевиктер жағ ында болғ ан Симбирск жасағ ын қ арусыздандырып, прапорщиктер мектебін ашты. 1918 ж 2-3 наурызда революцияшыл кү штер кө теріліс жасап, Верныйда Кең ес ө кіметі жең ді. 1917 ж қ азан 1918 ж наурыз аралығ ы Кең ес ү кіметі ө лкеде тү гел орнап бітті.
|