Лекция 6. Өмір қауіпсіздігі және өндірістік орта. Қауіпті және зиянды факторлардың классификациясы.

Адамның белсенді ө мірінің едә уір кө п уақ ыты нақ ты ө ндірістік ортада жү зеге асатын мамандығ ы бойынша мақ сатқ а бағ ытталғ ан жұ мысқ а жұ мсалады. Қ абылданғ ан нормативтік талаптар сақ талмаса, оның жұ мысқ а қ абілеті мен денсаулығ ына кері ә сер етуі мү мкін.

Ө ндірістік орта- табиғ и-климаттық жә не зиянды жә не қ ауіпті факторлар (шу, вибрация, токсинді булар, газдар, шаң, иондаушы сә улелер, т.б) қ амтитын адамды қ оршағ ан ортаның бір бө лігі.

Қ ауіпті деп белгілі бір жағ дайларда денсаулық тың бұ зылуы мен ағ заның ө луіне, жұ мыс қ абілетігін жә не профессиональды ауруларды ә келетін факторлар жатады.

Сондай-ақ ең бек шарты ө ндірістік жағ дайдан немесе жұ мыс мінезінен тә уелді.

Жұ мыстың мінезі мен организациясы, ең бек коллективіндегі ара-қ атынастар жұ мыс қ абілеттілігіне жә не адам денсаулығ ына ә сер етуі мү мкін. Олар жұ мыс қ абілеттігін азайтатын, ауру дең гейін жоғ арылататын немесе басқ а да кері нә тиже беретін барлық факторлар " ө ндірістік (профессианальды) зияндық тар" деп аталады.

Қ ауіпті жә не зиянды факторлар бө лінеді:

Токсинді заттардан пайда болатын, организмге нашар ә сер ететін химиялық;

Физикалық, себебі шуыл, діріл жә не тербелістің басқ а тү рлерінің ә сері, иондамайтын жә не иондайтын сә улелер, климаттық параметрлер (температура, ылғ алдылық жә не ауа қ озғ алғ ыштығ ы), атмосфералық қ ысым, жарық тандыру дең гейі, сондай-ақ фиброгенді шаң дар.

Биологиялық, патогенді микроорганизмдерден, микробты препараттардан, биологиялық пестицидтерден, сапрофитті споратү зуші микрофлорамен, микроорганизмдермен, микробиологиялық қ ұ рал-жабдық тардың продуценті болып табылады.

Зиянды факторларғ а сондай-ақ:

Физикалық (статикалық жә не динамикалық) шамадан кө п салмақ салу-қ иындық тарды кө теру жә не алып жү ру, дененің ың ғ айсыз жағ дайы, теріге ұ зақ уақ ыт қ ысым, буындар, бұ лшық еттер жә не сү йектер.

Физиологиялық – қ озғ алыс активтілігінің аздығ ы (гипокинезия).

Жү йке-психикалық перегрузкалар ақ ыл-ойғ а салмақ тү су, эмоциональды перегрузка, анализаторларғ а салмақ тү су.

Адамның ең бек ә рекеті жә не ө ндірістік ортасы ғ ылыми-техникалық прогресс ө німдерін интенсивті пайдалану барысында жә не ә леуметті-экономикалық туындылар арқ асында ү немі ө згеріп отырады.

Қ абылданғ ан ең бек ә рекетінің физиологиялық классификациясына сә йкес қ азіргі уақ ытта ең бек формаларының мына формаларын ажыратады.

1. Бұ лшық ет энергиясын кө п мө лшерде қ ажет ететін ең бек формалары.

Ең бек операциясының бұ л формасы механикаландырылғ ан заттар жоқ кезде қ олданылады жә не энергиялық шығ ын 17-ден 25МДж (4000-6000ккал) жә не одан да кө п болуын талап етеді.

Бұ лшық ет жү йесін дамыта отырып жә не зат алмасу жү йесін ретке келтіретін физикалық ең бектің бірқ атар кемшіліктері бар. Бә рінен бұ рын бұ л ең бек ө тімділігінің тө мендеуіне жә не физикалық кү шті қ алпына келтіруге арналғ ан жұ мыс уақ ытының 50%-ғ а дейін жететін ү зілістердің қ ажеттілігі.

2. Ең бектің механикаландырылғ ан формалары.

Ең бектің бұ л формаларында жұ мысшылардың тә уліктік энергетикалық шығ ындары 12, 5-17МДж(3000-4000 ккал) арасында ө згеріп отырады.

Ең бектің механикаландырылғ ан формалары бұ лшық етке тү сетін салмақ сипаттамасын ө згертеді жә не іс-қ имыл бағ дарламаларын кү рделендіреді. Механикаландырылғ ан ең бек мамандық тары арнайы білім мен біліктілікті талап етеді.

Механикаландырылғ ан ө ндіріс жағ дайында бұ лшық еттер қ имылы кө лемінің азаюы байқ алады, жұ мысқ а аяқ -қ олдардың ұ сақ бұ лшық еттері қ атыстырылады, олар механизмдерді басқ аруда аса қ ажет ү лкен жылдамдық пен қ имыл-ә рекет дә лдігін қ амтамасыз етуі тиіс. Қ арапайым жә не кө бінесе қ айталанып отыратын қ имылдардың біркелкілігі, ең бек барысында қ абылданатын ақ парат кө лемінің аздығ ы жә не біркелкілігі ең бектің бір сарындылығ ына ә келіп соғ ады.

3.Жартылай автоматтандырылғ ан ең бекпен байланысты формалар.

Жартылай автоматтандырылғ ан ө ндіріс ең бек нысанын жасау-ө ң деу процесінен адамды босатады, оны толық тай механизмдер атқ арады. Адамның міндеті автоматтандырылғ ан линияларғ а кү тім жасау жә не электронды тү рінің сипатты белгілері-бір сарындылық, жоғ ары жылдамдық пен жұ мыс, жү йкеге салмақ тү су.

Автоматтандырылғ ан ең бек формаларының физиологиялық ерекшеліктері – бұ л жұ мысшылардың іс-қ имылғ а тұ рақ ты дайындығ ы жә не пайда болғ ан ақ ауларды жылдам жоюғ а реакциясы.

" Оперативті кү тудің " бұ л функциональды жағ дайы шаршау дең гейіне қ арай ә р тү рлі жә не жұ мысқ а қ атынасына, қ ажетті қ имыл жылдамдығ ына, алдағ ы жұ мыс ү шін жауапкершілігіне жә не т.б. байланысты болады.

4.Ең бектің топтық формалары-конвейер.

Бұ л форманың ерекшелігі-жалпы процестің жеке нақ ты операцияларғ а бө лінуі, оларды орындау тізбектілігі, детальдың ә р жұ мыс орнына конвейердің жылжымалы лентасының кө мегімен автоматты тү рде жеткізілуі болып табылады.

Ең бектің конвейерлік формасы берілген ырғ ақ пен жылдамдық қ а сай қ атысушылардың бірдей жұ мысын талап етеді. Осындай жағ дайда, жұ мысшы операцияғ а қ аншалық ты аз уақ ыт жұ мсаса, жұ мыс соншалық ты бірсарынды жә не оның мазмұ ны қ арапайым болады.

Бірсарындылық -конвейерлі ең бектің жағ ымсыз салдарының бірі, уақ ытынан бұ рын шаршау мен жү йке жү йесінің шаршауынан кө рінеді. Бұ л қ ұ былыс негізінде іс-қ имыл барысында дамитын шығ армашылық тың дағ дарысқ а ұ шырау процесі, анализаторлардың пайда болуын азайтады, кө руді тө мендетеді, реакция жылдамдығ ын азайтады, тез шаршау кө беюі жатыр.

5.Ө ндірістік процестерді жә не механизмдерді басқ арумен байланысты ең бек формалары.

Адам басқ ару жү йесіне керекті оперативті мү ше-басқ ару процесі неғ ұ рлым тө мен автоматтандырылғ ан болса, адамның қ атысуы соғ ұ рлым кө п болады. Физиологиялық кө зқ арас тұ рғ ысынан ө ндірісті басқ аруды екі негізгі формағ а бө леді: оның біреуінде басқ ару адамның жиі активті ә рекетін талап етеді, екіншісінде-сирек қ ажет етеді. Бірінші жағ дайда жұ мысшының ү зіліссіз қ арауы кө псанды қ озғ алыстарда немесе речедвигательді акттарда, екіншісіде-жұ мысшы негізінен ә рекетке дайын жағ дайда болады, оның реакциясы аз санды.

6.Интелектуалды ең бектің формалары

Бұ л ең бек профессиялармен кө рсетіледі, мысалы, конструкторлар, инженерлер, техниктер, диспетчерлер, операторлар жә не т.б сияқ ты материалды ө ндіріс ортасына қ атысты болады, жә не оғ ан жатпайтын -ғ алымдар, дә рігерлер, мұ ғ алімдер, жазушылар, артистер, суретшілер.

Интелектуалды ең бек ү лкен кө лемдегі ә ртү рлі информацияларды қ айта жасау жә не анализ болып табылады, жә не де бұ ның соң ы-жадтың мобилизациясы жә не кө ң іл қ ою, стрессті жағ дайлардың жиілігі.Дегенмен, бұ лшық ет салмақ тары, заң ғ а сә йкес, тә уліктік энергошығ ынды 10-11, 7МДж(2000-2400ккал) тә улігіне қ ұ райды.

Интелектуалды ең бек ү шін гипокинезия сипаттайды, адамның қ озғ алыс активтілігін айтарлық тай азайту, ол организм реактивтілігін нашарлатады жә не эмоциональды салмақ ты кө бейтуге алып келеді. Гипокинезия жақ сы емес ө ндірістік фактор болып табылады, жү рек-қ ан тамыр потологиясының себептерінің бірі болып табылады.

Ғ ылыми-техникалық прогресс жағ дайында профессионалды ә рекет ортасында творчествалық элементтің рө лі ө седі. Келген компьютерлік ғ асырда кө птеген профессияларда, физикалық ең бектің артық шылығ ы, ақ ылды компаненттің ү лесі артады, басқ ару функциясы мен контроль электронды техникағ а тә уелді.

Ақ ылды ең бек ақ паратты қ абылдау жә не қ айта жұ мыс жасаумен байланысты, сенсорлы аппараттың кернеуін қ ажет етеді, жады, сондай-ақ ойлау процестерінің активациясы, эмоциональды ортамен байланысты.

Ақ ылды ең бектің формалары операторлық, басқ аратын, творчестволық ең бек, медицина қ ызметкерлерінің ең бегі, мұ ғ алімдердің ең бегі, оқ ушылардың жә не студенттердің ең бегі деп бө лінеді. Олар ең бек процесінің организациясына, тү сетін салмақ тың біркелкілігіне, эмоциональды кернеудің дең гейң не байланысты ажыратылады.

Операторлық ең бек. Заманауи кө пфакторлы ө ндіріс жағ дайында алғ ашқ ы план басқ ару жә не бақ ылау функцияларының технологиялық линиялардың жұ мысын, тауар айналымын, сатып алушыларғ а қ ызмет кө рсетеді. Мысалы, кө терме сауда базасы диспетчерінің немесе супермаркеттің бас ә кімгерінің жұ мысы қ ысқ а уақ ыт ішінде ө те кө п ақ парат кө лемін қ айта ө ң деумен жә не жү йке-эмоционалдық салмақ тың жоғ арылағ андығ ымен байланысты.

Басқ ару ең бегі-мекемелер мен ө ндіріс орындары басшыларының ең бегі, ақ парат кө лемінің шамадан тыс ө суімен, шешімді жылдам қ абылдаумен, жеке басының жоғ ары жауапкершілігімен, ішінара даулы мә селелердің туындауымен сипатталады.

Шығ армашылық ең бекпен айналысудың неғ ұ рлым қ иын формасы, есте сақ тау қ абілетінің жоғ ары болуын, зейінді шынық тырады, сол арқ ылы жү йкеге эмоционалдық салмақ тү сіреді. Бұ л педагогтардың, бағ дарламашылардың, дизайнерлердің, ғ ылыми қ ызметкерлердің, жазушылардың, сазгерлердің, ә ртістердің, суретшілердің, сә улетшілердің, конструкторлардың ең бегі.

Мұ ғ алімдердің, сауда жә не медицина қ ызметкерлерінің, қ ызмет кө рсетудің барлық саласы қ ызметкерлерінің ең бегі адамдармен тұ рақ ты қ арым-қ атынас, жауапкершіліктің жоғ арылығ ы, уақ ыт жетіспеушілігі жә не дұ рыс шешім қ абылдау ү шін ақ параттың аздығ ы арқ ылы айқ ындалады да, жү йке-эмоционалдық салмақ тың жоғ ары дең гейін қ алыптастырады.

Оқ ушылар мен студенттердің ең бегі-бұ л есте сақ тау, зейін, қ абылдау, стрестік жағ дайлардың (емтихан, сынақ) туындауы сияқ ты психикалық функциялардың ширығ уы.

Адамның ең бектің ә р тү рлі формаларымен шұ ғ ылдануын ой жә не дене ең бегінің физиологиялық негіздерін міндетті тү рде есепке ала отырып, табысты жү зеге асыруғ а болады, ағ заның ең бекке қ абілеттігін кө теруге қ ажетті шараларды жү зеге асыру, ең бек ұ тымдары мен жекке жұ мысшаларғ а қ олайлы жағ дай жасау арқ ылы.

Ө ндіріс ғ имараттары мен жұ мыс орындарына жә не аймақ тарғ а, сол сияқ ты микроклиматқ а қ ойылатын санитарлық -техникалық талаптар. Қ ұ рылыс нормалары жә не ережелерінде (СНиП) жә не ө ндіріс орнын жобалаудың санитарлық нормаларында кө рсетілген.

Ө ндіріс орнын орналастыратын алаң қ айды елді мекендер дамуының басты жоспарын басшылық қ а ала отырып таң дайды. Алаң қ айдың ө лшемдерін қ ұ рылыс-санитарлық нормаларғ а сә йкес, болашақ та ө ндіріс орнының кең ею мү мкіндігін ескере отырып анық тайды. Алаң қ ай қ ұ рғ ақ, су шаймайтын, кү н сә улесі тура тү сетін, табиғ и желденетін, салыстырмалы тү рде тегіс жерде, су кө зіне жақ ын, артық сулар ағ ып кететін жерде орналасуы тиіс. Кө лік қ ұ ралдарының еркін жү руін, ең бекті қ орғ ау жә не техникалық қ ауіпсіздік шарттары сақ талғ ан, сол сияқ ты ө рт қ ауіпсіздігінен қ орғ ауды қ амтамасыз етуі тиіс. Ө ндіріс орындарын бірі екіншісіне кері ә сер етпейтіндей етіп орналастыру қ ажет.

Ө неркә сіп ө ндіріс орындарының санитарлық классификациясы кү тімге алынғ ан жә не жасылдандырылуы тиіс санитарлық -қ озғ алатын аймақ тың кө лемін қ арастырады. Жасыл желектер жер ү лесінің қ олайлы микроклиматына, адам ағ засы мен оның жү йке жү йесіне игі ә сер етеді. Ғ имарат ішін де жасылдандыруды жү ргізу қ ажет (жұ мыс бө лмелерінің интерверлерін, цехтарды, сауда залдарын, кең селерді т.б). Жасылдандырудың санитарлық -гигиеналық жә не эстетикалық маң ызы зор, себебі ауа қ ұ рамын жақ сартады, жылдың ыстық мезгілінде температураны тө мендетеді, ылғ алдылық ты жоғ арылатады. Иісі, тү сі, жапырақ сыбдыры адамның ең бекке қ абілетін кө теруге игі ә сер етеді.

Ғ имараттар арасында санитарлық бө ліністердің маң ызы зор. Егер ғ имараттар терезелер арқ ылы жарық тандырылса, онда санитарлық бө ліністер жер дең гейінен қ арама-қ арсы ғ имарат карнизіне дейінгі ең ү лкен биіктіктен кем болмауы керек.

Қ абылданғ ан ережелерге сә йкес, ө ндіріс орындарында қ алдық тар мен қ оқ ыстарды жинауғ а арналғ ан арнайы орындар болуы қ ажет. Оларды орналастыру жергілікті-санитарлық эпидемиологтялық қ ызмет орындарымен келісіп жү зеге асырылады.

Ө ндірістік ғ имараттар мен ғ имараттардың кө лемді жоспарлау жә не конструктивті шешімдері СНиП талаптарына жауап беруі тиіс (технологиялық жә не санитарлық бө лімі).

Бір жұ мысшығ а шақ қ анда ө ндіріс ғ имарттарының кө лемі 15м³ кем болмауы, ауданы-4, 5м² кем емес, биіктігі -3, 2 м болуы керек. Ө ндіріс ғ имараттарында тиісті тазалық сақ талуы тиіс.

Шаң мө лшері кө п бө лінетін ө ндіріс орындарында ғ имараттарды тазалауды шаң сорғ ыш қ ұ рылғ ылардың кө мегімен жә не гидрожуу арқ ылы жү ргізуге болады.

Жылу бө лінетін ғ имараттар (20ккал/(3м/с))с.с зиянды газдар, булар, шаң бө лінетін ө ндірістерді ғ имараттар мен ғ имараттардың сыртқ ы қ абырғ асының жанынан орналастырғ ан дұ рыс. Кө п қ абатты ғ имараттарда мұ ндай ө ндіріс орныдарын жоғ ары қ абаттарғ а орналастырып, оларды ағ ып келетін-сыртқ а шығ атын желдеткішпен қ амтамасыз ету керек.

Жылытылатын ө ндіріс жә не қ осалқ ы ғ имараттарда ерекше дымқ ыл бө лмелерді ескермегенде, сыртқ ы қ оршаулардың ішкі қ абатында конденсаттың жинақ талуына жол беруге болмайды. Сондық тан мұ ндай ғ имараттардың қ абырғ аларын қ орғ аушы-ә рлеуші буизоляциялық қ абатпен қ аптайды.

Қ абырғ аларды ә рлеу эксплуатациялағ анда қ атты гигиеналық жә не экономды болып эстетикалық талаптарғ а жауап беруі тиіс. Арнайы зауыттарда шығ арылғ ан ә рлеу элементтерін қ олдануғ а кең ес беріледі: панелдер, қ алқ андар жә не ә р тү рлі формадағ ы жә не тү рлі тү сті плиталар жасанды қ ұ рылыс материалдарының азық -тү лік тауарларын қ абылдау, сақ тау сатуғ а арналғ ан ғ имараттардағ ы сол сияқ ты жуатын жә не жуынатын бө лмелердегі қ абырғ а панельдері суғ а тө зімді синтетикалық материалдармен, жылтыратылғ ан плиткалармен кө мкерілуі тиіс немесе майлы яки суғ а тө зімді синтетикалық бояулармен 1, 8м биіктікке дейін боялуы керек.

Ө ндіріс ғ имараттарының едендерін ың ғ айлы тазалауды қ амтамасыз ететін жә не аталғ ан ғ имараттың эксплуатациялық талаптарына сай келетін материалдардан жасау керек.

Ә детте, ө ндіріс орындарына қ осалқ ы санитарлық -тұ рмыстық бө лмелер болуы керек (киім ілетін, жуынатын бө лмелер, ә жетханалар, темекі тартатын бө лмелер, тамақ ішу пункттері, ә йелдердің жеке гигиенасы бө лмелері, т.б). Бұ л бө лмелердің қ ұ рылымы, ө лшемдері жә не қ ұ рал-жабдық тары санитарлық сипаттамасына, ө ндірістік процесстерге, жұ мысшылардың санына, т.б факторларғ а байланысты болады жә не СНИП-те анық талады (қ ұ рылыс нормалары жә не ережелері).

Ө ндірістегі жұ мысшылардың ең бегін қ орғ ау ү шін сыртқ а шығ атын есіктер мен ө тпелі жерлерді, сатылар мен алаң қ айларды дұ рыс жоспарлау мен орнатудың маң ызы зор. Олар қ ұ рылыс, эксплуатациялық, санитарлық -техникалық жә не ө ртке қ арсы талаптарғ а жауап беруі тиіс.

Ғ имараттардың ішінде технологиялық қ ұ рал-жабдық тарды рациональды орналастыру технологиялық процесстерді ұ йымдастыруғ а, ең бек ө німділігінің артуына жә не оның қ орғ алуына ық пал етеді. Қ ұ рал-жабдық тардың орналасуы оларды эксплуатациялауғ а ың ғ айлы жә не қ ауіпсіз болуы тиіс.

Ө ндіріс орындарының сумен қ амтамасыз етілуінің ең бекті қ орғ ауда маң ызы орасан. Ө ндіріс орны ішетін сумен, шаруашылық -гигиеналық, ө ндірістік жә не ө ртке қ арсы мақ саттарғ а жұ мсалатын сумен қ амтамасыз етілуі тиіс. Сумен қ амтамасыз етудің екі тү рі ажыратылады: орталық тандырылғ ан жә не орталық тандырылмағ ан. Орталық тандырылғ ан сумен қ амтамасыз етуде су ортақ қ олданылатын қ ұ быр жолдары арқ ылы жеткізіледі, ал орталық тандырылмағ ан жағ дайда – жергілікті су кө здерінен алынады (қ ұ дық тардан, бастаубұ лақ тардан, т.б су кө здерінен).

Шаруашылық ішуге жарамды сумен қ амтамасыз ету су кө здерін таң дауды жергілікті ә кімшілік жә не санитарлық -эпидемиялық қ ызмет орындарымен келісе отырып жасау қ ажет. Судың сапасы ішуге жарамды судің мемлекеттік стандартына (МЕСТ) сай болуы тиіс. Қ айнамағ ан суды ішуге тек қ ана санитарлық -эпидемиалогиялық қ ызмет органдары ғ ана рұ қ сат бере алады.

Барлық ө ндіріс орындарына санитарлық жә не ережелер мен нормаларғ а сә йкес ағ ын суларды қ абылдау, жою, залалдандыру, сол сияқ ты оларды белгілі бір бө ліктерге жеткізуге арналғ ан канализациялық қ ұ рылғ ылар болуы тиіс. Канализациясы жоқ ө ндіріс орындарында аула ә жетханалары жә не бетон шұ қ ырлар орнатылады, олар қ ауіпсіздік эксплуатациялық жә не санитарлық -гигиеналық нормаларғ а жауап беруі тиіс.

Ө ндірістік жә не қ осалқ ы ғ имараттардағ ы жарық, жылыту, желдету жә не ауаны салқ ындату адамның денсаулығ ын сақ тауғ а жә не оның ең бекке қ абілетін кө теруге жағ дай жасайтын қ олайлы ортаның оптималды ө лшемдерін ө ндірістік микроклиматты қ амтамасыз етеді.

Ө ндірістік ғ имараттардағ ы ауа температурасы жылдың суық жә не ө тпелі кезең деріндегі жұ мыстың ауырлығ ына байланысты 14-тен 21 -қ а дейін, жылы кезең де 17-ден 25 -қ а дейін болуы керек.Ылғ алдылық мө лшері-60-70 кө лемінде, ауаның қ озғ алу жылдамдығ ы -0, 2-0, 5м/с кө п емес.Жылдың жылы кезінде ғ имараттардағ ы ауа температурасы сырттағ ы температурадан 3-5 -тан кө п болмауы, бірақ 28 -тан жоғ ары емес, ол ауаның қ озғ алу жылдамдығ ы -1м/с дейін болуы тиіс.

Ө ндірістік жағ дайларды, олардың адам ағ засына ә серін комплексті зерттеумен, сол сияқ ты оларды жақ сарту мен енгізу шараларын жасаумен ең бек гигиенасы жә не ө ндіріс санитариясы қ ызметі айналысады.

Ең бек гигиенасының қ ұ рамдас бө лігі-бұ л адам ағ засындағ ы ең бекпен айналысуына байланысты пайда болатын физиологиялық процесстерді зерттейтін ең бек физиологиясы. Ең бек физиологиясының міндеті ең бек организациясына физиологиялық кө зқ арас тұ рғ ысынан рациональдылық ты табу, ол кезде адам шаршағ ыштығ ы азаяды, жұ мысқ а қ абілеттілігі артады.