Дәріс. Сөздер мен заттар

Дә ріс. Логика жә не оның міндеттері

«Логика» сө зі кө п, бірақ тү рлі мағ ыналарда қ олданылады (мінез логикасы, оқ иғ а логикасы т.б.). Жалпы тү рде логикағ а дұ рыс ойлау заң дары мен операциялары туралы ғ ылым деген анық тама беруге болады.

Адамның айлау қ абілетінен кү рделі жә не байырақ қ ұ былысты табу қ иын. Оны кө птеген ғ ылымдар зерттейді, сондай ғ ылымдардың бірі – логика. Шындық ты, жақ сылық пен мейірімділікті ұ ғ ынатын ойдың ә рбір қ озғ алысы логикалық заң дарғ а негізделеді. Біз оларды саналы тү рде сезінбесек те, оларғ а бағ ынуғ а мә жбү р боламыз. Осы сияқ ты сауалдарғ а адам баласы сан ғ асыр бойы жауап іздеген. Осындай ой-толғ аныстардан ойлау туралы ерекше ғ ылым – логика пайда болып, дамыды.

Ежелгі грек философы Платон адам санасының пайда болуын дінмен байланыстырды. Оның шә кірті Аристотель табиғ ат пен адам ойлауының принциптері туралы сұ рақ тарғ а алғ аш болып кең жә не негізді жауаптар табады.

Логика мен оның заң дарын зерттеу Аристотельдің ең бектерінен бастау алғ ан.

Логиканың тарихын негізгі екі кезең ге бө луге болады: екі мың жылдан аса уақ ытқ а созылғ ан біріншісінде логика ө те баяу дамыды. Екінші кезең 19 ғ. 2 жартысында басталды. Бұ л кезде логикада ғ ылыми тө ң керіс болып, оның сипатын тү бегейлі ө згерткен. Бұ л ең алдымен, оғ ан математикалық ә дістердің кіруімен байланысты. Дә стү рлі логиканың орнын заманауи логика (немесе математикалық я символикалық) басты. Бұ л жаң а логика тек математикалық дә лә лдеулерді логикалық зерттеу болып табылмайды.

Логикалық зерттеудің міндеті – дұ рыс ойлаудың нақ ты схемаларын тауып, жү йелеу. Мұ ндай схемалар логикалық тұ рғ ыдан дұ рыс ойлаудың логикалық заң дарын білдіреді. Логикамен ойлау – логика заң дарына сә йкес ойлау.

Логиканың дамуы ә рдайым ө з заманының теориялық ойларымен жә не ең алдымен ғ ылымның дамуымен байланысты болды. Логикалық дұ рыстық теориясы қ орытындысында тазарту, жү йелеу, ойлау тә жірибесін жинақ тау болып шығ ады.

Қ азір ғ ылыми білімді логикалық зерттеу бұ рын ұ йғ арылғ ан жә не жаң а салалардың қ атарында жү ргізіліп келеді. Мұ ндай зерттеудің негізгі тө рт бағ ытын атап кө рсетуге болады:

- логикалық жә не математика лық білімді талдау;

- логикалық талдауды озық тә жірибелі білімге қ атысты пайдалану;

- логикалық талдауды ғ ылыми жұ мыстың барлық салаларында ұ дайы қ олданылатын тә сілдер мен операцияларды зерттеуде пайдалану;

- логикалық талдауды бағ алау-нормативтік білімге пайдалану.

дә ріс. Сө здер мен заттар

Тіл абстрактілі ойлаудың бар болуымен шарттас келеді. Тіл сана мен ойлаумен бірге пайда болады. Ол да сана сияқ ты, ө те ежелден келеді. Ойлаудың сезім арқ ылы қ абылданатын қ атпары бола келе, тіл адам ойының шындық қ а айналуын қ амтамасыз етеді. Ондай қ атпардан тыс болса, ой басқ аларғ а жетімді болмайды.

Тіл ойды жеткізуге қ атысып қ ана қ оймай, оның қ алыптасуына да ық пал етеді. Таза, тілден тыс ойлау мен оның вербалдануын, яғ ни тілдегі кө рінісін, қ арама-қ айшы қ оюғ а болмайды. Сонымен қ атар, тіл емн ойлау тең емес. Олар қ ұ райтын бір ү тіннің ә рқ айсысы ө зінше дербес болып табылады жә не ә рқ айсысына тә н ерекше заң дары бар.

Тіл оммуникация мен таным мақ саттары ү шін қ олданылатын белгілер жү йесі болып табылады. «Ауырады» деген сө йлем ауыру сезімі болғ ан жағ дайда, «Мына зат – қ ызыл» деген сө йлем – қ ызыл тү сті затты қ абылдағ анда т.б. кезде сө йлемдерді қ олдану қ ажеттілігін талап ететін ережелер эмпирикалық мағ ына ережесі деп аталады. Ал осындай ережелері бар тілдерді эмпирикалық деп атау қ алыптасқ ан. Логика тілінде, математика тілі де ө з сө йлемдерін қ абылдау немесе қ абылдамау кезінде тікелей тә жірибе мен сезінуді талап етпейді. Бұ л мағ ынасында тілдер эмпирикалық болып табылмайды.

Тілдердің барлығ ын табиғ и, жасанды жә не жартылай жасанды болып бө лінеді. Кү нделікті, сө йлеу, қ арапайым жә не т.б. деп аталатын табиғ и тілдер стихиялы жә не баяу қ ұ рылады. Ондай тілдердің ә рқ айсысының тарихы сол тілдің иесі болып табылатын халық тың тарихымен тығ ыз байланысты. Жасанды тілдерді адамдар қ андайда бір арнайы мақ саттар ү шін қ ұ рады: математика тілі, логика тілі, алгоритмдік тілдер, шифрлар жә не т.б. Жаратылыстану жә не гуманитарлық ғ ылымдардың тілдері жартылай жасанды тілге жатады. Мә селен, биология оқ улығ ы ә рдайым қ андайда да болмасын табиғ и тілде жазылады: қ азақ, орыс, ө збек жә не т.б. Соғ ан қ оса, оқ улық та бұ л тілден басқ а, кө біне халық аралық болып табылатын биологиялық терминология мен символика міндетті тү рде бар болады.

Логика тұ рғ ысынан алғ анда, тілдің маң ызды екі қ ызметіның аражігін ашып алудың маң ызы бар. Бұ л тілдің сипаттамалық жә не бағ алау қ ызметтері болып табылады. Сипаттаудың мақ саты – сө здерді ә лемге сай қ ылдыру, бағ алаудың міндеті – ә лемді сө здерге жауап беретіндей ету.

Тілдің негізгі пайдаланылуының тө рт тү рі: сипаттау, экспрессив, бағ алау жә не оректив жә не аралық пайдалынудың бірқ атары: нормативті, постулатты пайдалану т.б. бар.

Грамматикада сө з таптарына бө лу деген бар. Мұ ндай сө з таптарының қ атарында: зат есім, сын есім, етістік жә не т.б.

Тілдік сө йлемдерді логикалық категорияларғ а бө лу осындай грамматикалық бө лініске ұ қ сайды жә не, негізінен, содан пайда болғ ан. Осының негізінде логикалық категория теориясын кейде «логикалық грамматика» деп те атайды.

Сө йлемдерді жай сө йлемдерге бө лу нә тижесі ары қ арай бө лшектенбейтін бө ліктері – мазмұ ндық жә не логикалық символ болады.

Мазмұ ндық символдар – ө здігінен алғ ан кезде де мазмұ нынан айырылмайтын тілдік сө йлемдер.

Логикалық символдар – ө зіндік мазмұ ны жоқ, бірақ бір немесе бірнеше мазмұ ндық сө йлемдермен тіркескенде дербес мазмұ нды кү рделі сө йлемдерді қ ұ райды.

Мазмұ ндық символдар мазмұ ндық ойларды, ал логикалық символдар болма ның формасын, яғ ни мазмұ ндық бө ліктерінің байланысу тә сілін анық тайды

Біздің ойлау қ абілетіміз негізінен тек оның мазмұ нына ғ ана бағ ытталады. Логикалық символдардың ө зіндік мазмұ ны болмайды жә не логикалық формағ а жатады. Олар бізді сирек, ойларымыздың дұ рыстығ ына кү мә ндағ анғ ан кезде жә не оларды бақ ылауғ а алуғ а тырысқ анкезде ғ ана қ ызық тарады.