Дәріс. Аттар мен түсініктер

Ат мазмұ ны – берілген атпен жә не тек қ ана сонымен белгіленетін барлық заттарғ а тә н қ амиеттердің жиынтығ ы. Мысалы, «орындық» сө зінің мазмұ нын «отыруғ а арналғ ан жиһ аз заты болу» жә не «аяқ тары, отыру орны жә не арқ асы бар» қ асиеттері қ ұ райды. Орындық тың атқ аратын қ ызметтері мен оның қ ұ рылысына қ атысты бұ л қ асиеттер ә рбір орындық қ а тә н жә не орындық тан басқ а ешбір зат мұ ндай қ асиетке ие емес. Егер орындық тың қ ұ рылымдық бө лшектерінің бірін алып тастасақ, ол орындық емес, басқ а зат жә не басқ а атаудың мазмұ ны болар еді. Мазмұ ннан, немесе мағ ынадан басқ а тағ ы кө лемі болады. Атаудың кө лемі – атаудың мазмұ нына кіретін сипаттарғ а ие заттардың жиынтығ ы, немесе класы. «Орындық» сияқ ты қ арапайым сө здердің кө лемі нақ ты емес, бұ лың ғ ыр болып табылады, олай болса, ол атаулардың ө здері де нақ ты емес болады.

Атаулар бір-бірімен тү рлі қ атынастарда болады. Екі еркін атаудың кө лемдерінің арасында тең мағ ыналылық, қ иылысу, бағ ыну (екі нұ сқ ада) жә не жоқ қ а шығ ару қ атынастардың бірі жә не тек қ ана біреуі болады.

Кө лемдері толық сә йкес келетін екі атау тең мағ ыналы болып табылады. Басқ аша айтқ анда, тең мағ ыналы атауларды заттардың бір класына жатқ ызады.

Кө лемдері ішінара сә йкес келетін екі атау қ иылысу қ атынасында болады. Мысалы, «ұ шқ ыш» жә не «ғ арышкер» атауларының кө лемдері қ иылысады: кейбір ұ шқ ыштар ғ арышкерлер болып табылады, ал кейбір ұ шқ ыштар ғ арышкер емес жә не кейбір ғ арышкерлер ұ шқ ыш емес.

Бір атаудың кө лемі екіншісінің кө леміне тұ тастай кіретін қ атынас бағ ыну болып табылады. «Ү шбұ рыш» жә не «тік бұ рышты ү шбұ рыш» атаулары осындай қ атынаста: ә р тік бұ рышты ү шбұ рыш – ү шбұ рыш, бірақ ә рбір ү шбұ рыш – тік бұ рышты ү шбұ рыш емес.

Кө лемдері бір-бірін тұ тастай жоқ қ а шығ аратын атаулар жоқ қ а шығ ару қ атынасын қ ұ райды. «Трапеция» жә не «бесбұ рыш», «адам» жә не «планета», «ақ» жә не «қ ызыл» атаулары бірін-бірі жоқ қ а шығ арады.

Анық тау – атаудың мазмұ нын ашатын логикалық операция. Атты анық тау дегеніміз – оның мазмұ нына қ андай сипаттардың кіретінін кө рсету. Манометрге анық тама беруде біз оның, ең алдымен, қ ұ рал екенін жә не, екіншіден, қ ысымды ө лшейтін қ ұ рал екенін кө рсетеміз.

Анық таудың екі міндеті бар. Ол анық талатын затты басқ алардың барлығ ынан ерекшелейді.

Ең алдымен анық жә не анық емес анық таулардың арасындағ ы айырмашылық тарды кө рсету қ ажет. Анық емес анық таулардың ішінде контекстуалды жә не остенсивті анық таулар ерекше назар аудартады.

Ешқ андай сө здік жекелеген сө здерді жә не ол мағ ыналардың сипаттарын толық тай кө рсете алмайды. Сө з сө здіктердің қ ұ рғ ақ анық тамалары негізінде танылып, ұ йғ арылмайды. Сө здерді тірі жә не толық қ анды тілде, басқ а сө здермен тү рлі байланыстарғ а тү скендегі қ олданысы – жекелеген сө здерді ғ ана емес, тұ тастай тілді білу кө зі осы.

Остенсивті анық тау – кө рсету арқ ылы анық тау. Мысалы, бізден зебраның не екенін тү сіндіруді сұ райды. Біз ауызша тү сіндіргенше, сұ рағ ан адамды зообақ қ а жетектеп, оғ ан зебра тұ рғ ан клетканы кө рсетіп: «Міне, зебра деген – осы», – дейміз.

Бө лініс – бастапқ ы атауда ұ ғ ынылатын заттарды топтарғ а бө лу операциясы.

Топтарғ а бө лу нә тижесінде алынғ андар бө лініс мү шелері деп аталады. Бө лініске себепкер болатын сипат бө лініс негіздемесі делінеді. Ә р бө ліністе бө лінетін ұ ғ ым, бө лініс негіздемесі жә не бө лініс мү шелері бар. Бө лініске қ ойылатын талаптар қ арапайым:

1. Бө лініс тек бір негіздеме бойынша жү ргізілуі тиіс.

2. Бө лініс соразмерным, немесе жоқ қ а шығ аратын болуы тиіс, яғ ни бө лініс кө лемдерінің сомасы бө лінетін ұ ғ ымның кө леміне тең болуы тиіс.

3. Бө лініс мү шелері бір-бірін ө зара жоқ қ а шығ аруы тиіс.

4. Бө лініс ү здіксіз болуы тиіс.

Бө ліністе жиі кездесетін жағ дай дихотомия (екіге бө лу) болып табылады. Жай бө лініс кезінде адамдар ерлер мен ә йелдерге, жастар мен қ ариялар жә не т.б. бө лінеді. Дихотомияда кө птеген адамдар ерлер жә не «ер еместерге», балалар жә не «балалар еместерге» т.б. деп бө лінеді.

Классификация – кө псатылы, тармақ талғ ан бө лініс.

4 дә ріс. Пікір

Пікір – білдірілетін мағ ынасымен (мазмұ нмен) бірге берілетін жә не шынайы немесе жалғ ан грамматикалық дұ рыс қ ұ рылғ ан сө йлем.

Пікір ұ ғ ымы – логиканың бастапқ ы жә не негізгі ұ ғ ымдарының бірі. Пікір беретін сипаттама реальді жағ дайғ а сә йкес болса, ол шынайы болады жә не, егер сә йкес келмесе, ол жалғ ан болып саналады. «Шындық» жә не «жалғ ан» – пікірдің шынайылық белгісі деп аталады.

Кү рделі пікірлердің қ ұ рылу ә дістерінің негізгілері:

Теріске шығ ару – берілген пікірден жаң а пікір шығ аруғ а кө мектесетін логикалық тізбек. Мұ нда бастапқ ы пікір шынайы болса, оны теріске шығ ару – жалғ ан, жә не керісінше болады.

«жә не» сө зі арқ ылы екі пікірді біріктіргенде, оны атайтын конъюнкция деп аталатын кү рделі пікір шығ ады. Бұ лайша біріктірілген сө здер конъюнкция мү шелері деп аталады.

«немесе» сө зі арқ ылы екі пікірдің бірігуі ол пікірлердің дизъюнкциясын береді. Дизъюнкцияны қ ұ райтын пікірлер дизъюнкция мү шелері деп аталады.

«немесе» сө зі кү нделікті тілде екі тү рлі мағ ына береді. Кейде ол «біреуі не екіншісі немесе екеуі де» дегенді білдірсе, ал кейде «бірі не екіншісі, бірақ екеуі бірге емес» дегенді білдіреді.

Логиканың орталық міндеті – пайымдаудың дұ рыс схемаларын дұ рыс еместерден бө лу жә не жү йелеу. Логикалық дұ рыстық логикалық формамен анық талады.

Шартты пікір – «егер..., онда...» байланысы арқ ылы қ ұ рылып, бір қ ұ былыс, оқ иғ а жә не басқ алардың бір-біріне шарттас болып келетінін кө рсететін кү рделі пікір. Мысалы, «Егер от бар болса, онда тү тін де бар», «Егер сан 9-ғ а бө лінсе, онда ол 3-ке бө лінеді» жә не т.б.

Шартты пікір пайымдаудың барлық салаларынан кең қ олданыс табады. Логикада ол, ережеге сә йкес, импликативті пікір, немесе импликация арқ ылы кө рінеді. Мұ нда логика «егер..., онда...» қ олданысын анық тайды, жү йелейді жә не жең ілдетеді, оларды психологиялық факторлардың ә серінен босатады.

Категориялық пікір – қ арастырылатын кластағ ы барлық немесе кейбір заттардағ ы қ андайда бір сипаттың болуын растайтын не теріске шығ аратын пікір.

Категориялық пікірлерге деген ерекше мү дде, ең алдымен, логиканың ғ ылым ретінде дамуының басталуы бұ л пікірлердің логикалық байланыстарын зерттеуден басталғ анымен байланысты. Сонымен қ атар, категориялық пікірлер біздің пайымдауларымызда кең інен қ олданылады.

Категориялық пікірде айтылатын заттың атауы субъект болады да, оның сипатының атауы предикат деп аталады.

Модальдік ұ ғ ымдар – пікір немесе ондағ ы суреттелетін жағ дайды қ андайда бір кө зқ арас тарапынан сипаттауғ а мү мкіндік беретін ұ ғ ымдар. Ондай ұ ғ ымдарғ а «қ ажет», «мү мкін», «жақ сы», «міндетті», «тыйым салынады» жә не т.б. жатады.

Модальдік ұ ғ ымдар топтарғ а бө лінеді. Олардың ә рқ айсысы бірегей кө зқ арас бойынша сипаттама береді. Осылайша, пікірлерді теориялық -танымдық нақ тылау ү шін «дә лелденеді», «шешілмейді» ұ ғ ымдары, нормативті пікірге – «міндетті», «рұ қ сат етіледі» жә не «тыйым салынады», бағ алау пікірлеріне – «жақ сы», «бә рібір», «дұ рыс емес» т.б. ұ ғ ымдары қ олданылады.

Бағ алау пікірі дегеніміз – қ андайда бір объектінің абсолюттік немесе салыстырмалы қ ұ ндылығ ын белгілейтін, оғ ан бағ а беретін пікір.

Нормативті пікір – қ андайда бір тә ртіп нормаларын белгілейтін пікір. Мұ ндай пікірлердің тілдік қ ұ рылымы да ә ртү рлі жә не ә ртектес. Кейде ол бұ йрық ты лепті (императивті) сө йлем формасында келсе («Есікті жап!», «Ұ рлық жасама!»), кө бінесе бұ йрық ты лепсіз нормативті сө здермен келеді: «міндетті», «рұ қ сат етіледі», т.б.