Дәріс. Тілдің тұзақтары

Тілді мең геру – журналистің кә сіби шеберлігінің бір шарты. Тілдің кө ркемдеуіш мү мкіндіктерін білмеу, қ ойғ ан мақ саттарғ а жету ү шін оларды пайдалана алмау журналистің сө зін сенімсіз қ ыла алады.

Кү нделікті қ арым-қ атынасқ а арналғ ан қ арапайым тілдің бірқ атар ерекше сипаттары бар. Сө здердің барлығ ының дерлік бір емес, бірнеше мағ ынасы болады. Бір заттың ө зі ә ртү рлі аталуы мү мкін немесе бірнеше атауғ а ие бола алады. Сонымен қ атар, ешқ андай объектілерді білдірмейтін сө здер бар жә не т.б. осы сияқ ты кө птеген ерекшеліктер тілдің жетімсіздігін емес, керісінше оның кү шін кө рсетеді. Жә не егер біз оның ерекшеліктерімен санаспайтын болсақ, оның жасырын тұ зақ тарына тү суіміз мү мкін. Сө йлесушілердің бір-бірін бірдей тү сінуінің негізгі қ иындық тарының бірі сө здердің кө пмағ ыналылығ ымен, бірнеше мағ ына беруімен байланысты. Сө здердің басым кө пшілігі кө п мағ ыналы болады.

Сө йлесу барысында нақ ты пайымдауда оғ ан кіретін сө здердің мағ ынасы ө згермейді деп кү тіледі. Егер біз аспан денелері мағ ынасындағ ы жұ лдыздар туралы ә ң гіме айтқ алы отырсақ, біз сол тақ ырыпты аяқ тағ анша, ол сө з ә нші-жұ лдыз немесе шыршадағ ы жұ лдызды емес, аспан денелерін білдіруі керек. Бұ л талап бір мағ ыналылық принципі деп аталады. Бұ л принцип сақ талмағ ан жағ дайда эквивокацие деп аталатын логикалық қ ателік пайда болады.

Табиғ и тілдегі ғ ана емес, ғ ылыми тілдегі де кө птеген ұ ғ ымдар нақ ты емес немесе анық емес болып табылады. Бұ ның тү сінбеушілік пен пікірталастарғ а себепші ә келуі де жиі кездеседі.

Нақ ты емес ұ ғ ымдарда қ андай заттардың оғ ан жататыны жә не қ андайларының жатпайтыны анық кө рінбейді. Ұ ғ ым бұ лың ғ ыр жә не ө з мазмұ нына қ атысты жеткіліксіз тү рде анық талғ ан болуы мү мкін. Кейінгі жағ дайда ұ ғ ымды анық емес деп атауғ а болады.

Индексті немесе эгоцентристік деп те аталатын ситуациялық сө здер дегеніміз – толық мағ ынасы жағ дайғ а байланысты жә не оны кімнің, қ айда қ олдануына қ арай ө згеріп отыратын сө здер. Жағ даяттық сө здерге «мен», «сен», «мұ нда», «кеше», т.б. сө здер жатады. Олардың дербес, яғ ни олардың қ олданылғ ан кезге тә уелсіз беретін мағ ынасы ө те мардымсыз. Бұ л сө здердің толық мағ ынасы кім оны қ ай жерде айтқ анына тә уелді. Ситуациялық сө здермен айтудың ө зіне тә н ерекшелігі – шындық қ а қ атысты тұ рақ сыздығ ы.

Ситуациялық сө здер, егер оларды орынсыз пайдаланса, пайымдауды нақ ты емес жә не анық емес қ ылады: «біз келіспейміз» (кім – біз?), «мұ нда отыруғ а болмайды» (қ айда отыруғ а болмайды?) т.б.

Логикалық қ ателердің бірі гипостаз, яғ ни абстрактілі нә рселерді заттандыру, оларғ а шынайы, заттық мағ ына беру.

Атауды қ олдану мен оны ө з атауы ретінде қ олдану арасындағ ы шатасулармен байланысты екіжақ ты тү сінік, тү сінбеушілікті болдырмауғ а ә рдайым мү мкіндік бар. Ол ү шін сө йлемді қ ұ руда қ осымша сө здерді немесе шрифтпен, тырнақ шамен т.б. ерекшелеу қ ажет: «Адам тө рт ә ріптен тұ рады» деудің орнына «Адам» сө зі тө рт ә ріптен тұ рады», немесе «Адам» сө зі тө рт ә ріптен тұ рады», «Адам сө зі тө рт ә ріптен тұ рады»