Трансактілі талдау теориясы.

Билет

Психологиялық алдын алу жұ мысының мақ саты мен міндеттері, мазмұ ны.

Психологиялық алдын алу баланың даму процессi, қ андай да дағ дыларының қ алыптасуы, пайда болғ ан қ иыншылық тары туралы уақ ытында хабарлауды қ арастырады.

Психологиялық алдын – алу жұ мысының мақ саты:

Жасө спірімдердің психологиялық, эмоционалдық кү йін кү йін реттей білу, зиянды ә рекеттерден бойын аулақ ұ стауғ а қ алыптастыра отырып, салауатты ө мір салтын ұ стануғ а баулу.

Ғ ылыми аспект - ә діснама жә не практикалық психология мә селелері бойынша ғ ылыми зерттеуді жү ргізуді кө здейді. Мұ ндағ ы міндеттің бірі: психодиагностикалық, психокорекциялық, психопрофилактикалық немесе психологиялық алдын алу жә не дамытушы бағ дарламағ а психологиялық білімді қ азіргі білім берудің нақ ты жағ дайында кә сіптік қ олдануғ а ғ ылыми негіз беру жә не оларды жасау болып табылады

Психологиялық алдын алу – мү мкін болғ ан ауытқ удың алдын алу шаралары. Психологиялық алдын алудың мақ саты: барлық жас кезең інде балалардың психологиялық саулығ ын дамыту жә не сақ тау, нығ айту. Ә р жас кезең ін ескере отырып, балаларғ а арналғ ан дамыту бағ дарламаларын жасау жә не он іске асыру, алдын алу шараларын қ олдану, мектептегі тә рбие мен оқ у арқ ылы баланың толық қ анды дамуына жадай туғ ызу психологтың ең жауапты жұ мыс бағ ыты.

Трансактілі талдау теориясы.

Теория. Трансактілік анализ – Эрик Берн жасағ ан топтық жә не тұ лғ алық ө судің психотерапевтік ә діс. Берннің теориясы тұ лғ а қ ұ рылымын талдауына негізделіп жасалғ ан. ТА басты мақ саты тұ лғ алық ө згерістерге бағ ытталғ ан. Бірақ жеке адамды тү сіну мә селесі қ арастырылмайды. Керісінше, ұ ғ ыну жеке адамның ө згеруіне негіз болды. ө згеру басқ аша шешімдер қ абылдап, оларды белсенді жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан. ТА ілімінде терапия ұ зақ болмауы керек жә не қ ысқ а мерзімді терапияда жалғ ыз шешім емес. Сондық тан мә селенің негізін шешумерзімі, уақ ыты ТА теориясына сай жү ргізіледі. Негізгі мақ сат: адамның мінез-қ ұ лқ ы, ойлары мен сезімдерінің арасындағ ы байланыстылық ты анық тау. ТА теориясының негізінде бірнеше басты ойлар жатыр.

«Эго» – қ алпы моделі. ТА негізі эго – қ алпы модельі болып табылады. «Эго» – қ алпы – бұ л қ азіргі уақ ыттағ ы біздің тұ лғ амыздың кө ріну тә сілі, ал бұ л тә сіл қ ылық -ә рекеттің, ойлардың, сезімдердің тә сілдерінің бір-бірімен байланысып бірігуі. Бұ л модель ү ш ә ртү рлі эго – қ алпын сипаттайды. Егер мен «қ азір жә не осында» деген принцип ұ стансам, бү кіл ересек адам потенциялын қ олдансам, онда мен Ересек эго – қ алпында болғ аным. Кейде мен ө зімді ата-анамды немесе ата-анамдай қ абылдайтын басқ а адамдар тә різді ұ стаймын, ойлаймын. Бұ л жағ дайда мен Ата-ана эго – қ алпында боламын. Кейде мен балалық шақ тағ ы сезімдерге, ойларғ а, қ ылық -ә рекеттке ораламын. Бұ л жағ дайда мен Бала эго – қ алпында боламын. Осылай біз тұ лғ аның ү шмү шелі эго – қ алпын аламыз. Бұ л модель тұ лғ аның қ ылық -ә рекеттің, ойлардың, сезімдердің арасындағ ы нақ ты байланысты анық тауғ а кө мектеседі.

Бейімделген Бала жә не Еркін Бала. Ересек адам бола тұ ра мен кейде, ата-анамның ү мітін ақ тау ү шін бала кезімдегідей ә рекеттерді істеймін. Бұ лай істеген кезде мен бейімделген бала эго – қ алпында боламын. Кейде балалық шағ ымда ата-анама айтқ анына қ айшы ә рекеттер істейтінмін. Бұ нда мен ата-анамның ү міттеріне бейімделмейтінмін, керісінше қ арсы шығ атынмын. Мен ө зімді ө з қ алауым бойынша ұ стайтынмын. Бұ л жағ дайда мен еркін бала эго – қ алпында боламын

Позитивті жә не негативті Еркін Бала. Кейде балалық ә рекеттерім пайдалы болады, сондық тан оны позитивті, ал керісінше пайдасыз болса, негативті деп атаймыз.

Қ адағ алаушы Ата-ана жә не Тә рбиелеуші Ата-ана. Мен бала болғ ан кезімде менің ата-анам мені басқ арып, қ адағ алайтын, олар мағ ан не істеу керек, не істемеу керектігін айтып отыратын. Егер мен осылай ә рекет етсем, ата-анамды қ айталасам, онда мен Қ адағ алаушы эго – қ алпында болғ аным. Ал керісінше менің ата-анам мені қ орғ аштап, аялады.. мысалы, мен қ ұ лап қ алдым да, тіземді ауыртып алдым. Егер мен осындай қ ылық ә ркет кө рсетсем, онда мен Тә рбиелеуші (қ амқ оршы) эго – қ алпында болғ аным. Біз эго – қ алпының функцияларын екі жақ ты қ арастырдық.

Позитивті жә не негативті Қ адағ алаушы жә не Тә рбиелеуші Ата-ана. Позитивті қ адағ алаушы тип адамның қ амын, денсаулығ ын ойлауғ а бағ ытталғ ан, ал негативті қ адағ алаушы басқ а ата-аналық қ алыптардан бас тартатын, басқ а адамдарды мойындамайтын тип. Позитивті тә рбиелеуші ата-ана қ амқ ор болады, кө мек береді, кө мек кө рсетіп жатқ ан адамды сыилайды. Негативті тә рбиелеуші басым болу позициядан кө мек кө рсетеді де, басқ а адамдарды мойындамайды.

Ересек. Кез келген ә рекет егер «қ азір жә не осында» жағ дайына реакциясы болса, онда ол ересек ә рекет ретінде сипатталады. Джек Дюсей «эго» – қ алпын сипаттайтын интуитивті тә сіл жасады, оны эгограмма деп атады. Дюсей константтылық болжауын ұ сынды: «Бір эго – қ алпы ұ лғ айғ ан кезде, компенсация ү шін басқ алары кішірейу керек. Психологиялық энергия бө лінісінің ө згеруі кезінде жалпы энергия мө лшері бір қ алыпта болады».

Функционалды модель кө ріп тұ рғ ан қ ылық -ә рекет тә сілдерді классификациялайды, ал қ ұ рылымдық модель – есте қ алғ андылық пен стратегиялар. Эрик Берн эго – қ алпын танудың тө рт тә сілін келтіреді: қ ылық -ә рекет диагнозы, ә леуметтік диагноз, тарихи диагноз, феноменалогиялық диагноз.

Қ ылық -ә рекеттік диагнозда адамның қ ылық - ә рекетін бақ ылау арқ ылы біз оның қ андай эго – қ алпында тұ рғ аны туралы қ орытынды жасаймыз. Бақ ылау кезінде сө здерді, дауыс ырғ ағ ын, қ имылдарды, дене тұ рысын, бет ә лпетін естіп-кө ре аламыз.

Ә леуеметтік диагнозда мен ө зімнің қ андай эго – қ алпында тұ рғ анымды басқ а адамның қ андай эго – қ алпында тұ рып менімен байланыс жасап тұ рғ аны арқ ылы біле аламын.

Тарихи диагнозда біз адамның бала кезнде қ андай болғ аны туралы сұ рақ қ оямыз. Біз оның ата-анасы жә не парентальді тұ лғ алар жайлы сұ раймыз.

Осы барлық тө рт диагноз тү рінде қ олдану керек. Кейде эго – қ алыптарды қ ате қ абылдауымыз мү мкін: бала эго – қ алпын ата-ана эго – қ алпы деп, ата-ана эго – қ алпын ересек деп т.с.с. бұ л жағ дайды контоминдалғ ан («ластанғ ан») дейді. Берн бойынша адамдар бірнеше эго – қ алыптарын қ оса алады.

Трансакциялар. Коммуникация болғ анда трансакцияда болады. Коммуникацияның бастамасын стимул, ал жауапты – реакция. Берн бойынша, трансакция «ә леуеметтік ө зара ә рекет етудің негізгі бірлігі». Параллельді (толық тырушы) трансакциялар – трансакционды векторлар бір-біріне параллель, ал олар реакция кө зі болып табылатын эго – қ алпына бағ ытталғ анды білдіреді. Коммуникацияның бірінші заң ы. Параллельдітрансакцияда кү ту элементі бар.кез келген ә ң гіменің соң ы бар. Бірақ та трансакция параллельді болып қ алғ анғ а шейін комммуникация процессінде стимул жә не реакция кезегі бітпейді. Коммуникацияның екінші ережесі бойынша қ иылысатын трансакциялар кезінде коммуниказияның ү зілуі болады, оны қ алпына келтіру ү шін біреуіне немесе екеуіне де ө зінің эго – қ алпын ө згерту керек. Коммуникацияның ү шінші ережесі бойынша жасырылғ ан трансакцияның қ ылық -ә рекеттік нә тижесі ә леуемметтік емес, психологиялық дең гейде анық талады.

«Сипалау»- Олар ә р тү рлі болады. Позитивті жә не негативті сипалау. Позитивті сипалау дегеніміз – оны қ абылдап алушының жақ сы сезімге бө ленген кездегіні айтамыз, ал негативті сипалау керісінше ауыр қ абылданады. Шартты сипалау сіздің не істеп жатқ аның ызбен байланысты, ал шарттсыз ө зің ізді білдіреді.Сипалаудың фильтрі белгілі бір қ абылдаушының бұ л ұ намаса немесе оны керек етпесе, онда ол бұ ны кө рмеуге тырысады немесе оның маң ыздылығ ын кішірейтеді.

Уақ ытты қ ұ рылымдау. Адамдардың кездесу кезінде ө зінің уақ ытын ө ткізудің алты тә сілі бар. Эрик Берн бұ л алты тә сілдерге келесідей сипаттама берді: кету, рә сімдер, уақ ытты ө ткізу, іс-ә рекет, ойын, интимділік. Кету. Адам кеткен кезде оның тә ні топпен бірге қ алуы мү мкін, бірақ топтың басқ а адамдарымен ө зара ә рекетке тү спейді. Рә сімдер – бұ л кә дімгі ә леуемметтік ө зара ә рекет ету формасы, ол алдын ала ойластырылғ ан сценари арқ ылы жү реді. Уақ ытты ө ткізу – таныс бағ ытта жылжиды, бірақ ритуалдағ ыдай нақ ты сценариі болмайды. Іс-ә рекет. Бұ л жағ дайда топ мү шелерінің арасындағ ы қ арым –қ атынасы тек талқ ылауғ а емес, сондай-ақ мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан. Ойындар. Анда-санда бә рімізде ойын ойнаймыз. Барлық ойындар бала стратегиясын ойнауғ а бағ ытталғ ан, бірақ бұ л ересекке тә н емес қ ылық. Сондық тан ойындар негативті тұ рғ ыдан ойналады: негативті бейімделген бала, негативті қ адағ алаушы ата-ана немесе негативті тә рбиелеуші ата-ана. Ойындар ересектік тұ рғ ыдан ойнала алмайды. Интимділік. Мұ нда ә леуеметтікжә не психологиялық дең гей бір-біріне сай болғ ан кезде ойындар мен интимділіктің арасындағ ы айқ ын айырмашылық кө рінеді. Мұ ндағ ы «интимділік» терминін арнайы техникалық термин ретіндеи ұ ғ у керек.

Ө мір сценариі. Сценарий туралы теорияны алғ аш Эрик Берн, ө зінің ә ріптестерімен, ә сіресе Клод Стайнермен жасалғ ан болатын. Контрсценарийде бес ұ ғ ым аса маң ыздырақ атқ арады: «Бә рінен артық бол», «Мық ты бол», «Ұ мтыл», «Басқ аларды қ уант», «Қ адам жаса». Бұ лжолдаулар драйверлер деп аталады.

Сценарийдың шығ уы. 1)сценари шешімдері баланың бұ л дү ниеде аман қ алу мақ саты қ ойылғ ан ең жақ сы сценариі тү рінде кө рсетіледі. Бұ л ә лем балағ а қ атерлі, қ орқ ынышты болып кө рінеді. 2) сценари туралы шешімдер баланың эмоциясына, оның шындық ты бағ алауына сә йкес қ абылданады.

Мазмұ нына байланысты сценарилер ү шке бө лінеді:

Жең імпаз сценариі. Берн мұ нда жең імпаз деп қ ойғ ан мақ сатарына оң ай жететінді айтады. Жең ілгеннің сценариі. Мұ нда ө зінің қ ойғ ан мақ саттарына жетепегенді айтамыз. Жең імпаз еместің сценариі. Бұ л жең імпаз бен жең ілгеннің орта тұ сы. Ол кейде жең еді, кейде жең іледі. Ең бастысы кез келген сценариді ө згертуге болатынын тү сіну керек. Ересектік шақ та біз балалық шақ та жасалғ ан сценари бойынша келе жатқ анымызды кейде тү сінеміз, кейде тү сінбейміз. Кө птеген мә селелер осыдан туындайды.