Дәріс № 3. XIX-XX жүз жыл аралығындағы тарихи ойдың тоқырауы.

1. Тарихшылардың дағ дарыстан шығ у жолын іздеуі.

2. ХҮ І ғ асырдағ ы мә дени тарихты зерттеу.

3. Франция тарихын зерттеудегі ә леуметтік байланыстар, бұ қ аралық, қ айталама қ ұ былыстарын зерттеу.

1. ХХ ғ асырдағ ы Батыстық қ оғ амдық сана-сезімге апаттың ә сері.

2. Тарихтың мағ ынасыздық идеясы.

Тарихи ғ ылымның теориялық – методологиялық негізінде британ тарихнамасында бастаушы таным ә дісі тарихы ү рдісте ө зінің себеп – салдарлық байланыстарын орнатудағ ы мақ саттарын шектеген жә не жалпы ә леуметтік заң дарды жариялауғ а ұ мтылғ ан континенттік позитивизмге қ арсы шық қ ан британдық нұ сқ адағ ы позитифизм болды. Мұ ндай позицияны тарихшылардың Кембридждік мектебін қ ұ рушылардың бірі, Джон Бьюри (1861 – 1927) болды. Бьюри қ оғ амның дамуында материалдық жә не ә леуметтік факторлардың ә серін ескере отырып, тарих барысына дербес еркіндікті анық тау ә серін басып айтып, психологиялық салада тарихи ү рдіске айқ ындаушы ә серді іздеді. Бьюри жаң а тарихты зерттеуге мә н беріп, ХІХ ғ. аяғ ынан бастап жаң а тарих кезең ін ерекше бө ліп кө рсету керектігін айтты. Тарихшылардың академиялық қ ауымдастығ ының басты мә селесі «оның ө зі ү шін» тарихын зерттеу қ ажеттілігін тү сіну болды жә не тарихтағ ы жекелік пен бірің ғ айлылық ты зерттеуге шешуші мә н берілді. Тарихта жаратылыстану ғ ылымдарына тә н ә дістерді қ олдану мү мкін емес деп саналды. Тарихты осылай тү сіну тарихты ғ ылыман гө рі ә дебиет пен ө нерге жақ ындатты. Позитивизм бағ ыты британ тарихшылары ортасында, демек, неокантиандық кө зқ араспен сай келді. 1930 – 40 – жж. Британ тарихнамасының теориялық – методологиялық ізденістерінде А. Дж. Тойнби жә не Р. Дж. Коллингвуд идеялары орын алды. 1934 жылы Ұ лыбританияда Арнольда Джозефа Тойнбидің (1889 – 1975) «Постижение истории» атты 12 томдық шығ армасының алғ ашқ ы кітабы шық ты. Ол антика, халық аралық қ атынастар тарихымен айналысты, Париж бейбіт конференциясы жұ мысында британ делегациясы қ ұ рамында қ атысты, Лондон университетінің саясат жә не экономика мектебінде халық аралық қ атынастар тарихынан сабақ берді. 1926 жылдан бастап халық аралық қ атынастардың Корольдық институтын басқ арып, 30 жыл бойы оның директоры болды. Ә лемдік тарихқ а мә дени- тарихи жақ ындық жолында жұ мыс істей отыра, ол ө з концепциясында позитивизмді интуитивизм элементтерімен байланыстырды. Ү лкен эмпирикалық мә ліметтер жинақ талғ ан жұ мыста келтірілген фактілер ортақ қ атынастар ү шін келтірілген мә ліметтерге қ арағ анда, дү ниежү зілік-тарихи ү рдіс ойдан қ ұ растырылғ ан тірек сызбасына тек сурет болғ ан. Тойнби ортақ рухани мә дениеттері бар елдер мен халық тар ү шін аймақ тық ө ркениет ұ ғ ымын негізді. Ол ө ркениеттерді біріншілік, екіншілік жә не ү шіншілік деп бө лді. Бұ л кө рсетулер бойынша, қ азіргі ә лем бес негізгі ө ркениеттен (батыстық, православиялық -христиандық, исламдық, индуистік жә не таяушығ ыстық) тұ рады. Олар ә рқ айсысы бұ дан бұ рынғ ы ө ркениет белгісін алып отырғ ан. Тойнби бойынша адам ү шін прогресс саласы адами рухтың даму болып ө ткен психология, мораль саласы болды. Батыс ө ркениетінде Тойнби британ қ оғ амы мен мемлекетін батыстық ө ркениеттің маң ызды бір қ ұ рамы (индустриализм, парламенттік демократия, национализм) деп қ арастырды. Тойнбидің ең бегі британ тарихнамасында европацентризмнен алшақ тап, ә лемдік тарихи ү рдістер тү сінігіне келуіне ә сер етті.

Тағ ы бір британ тарихшыларының ішінен тарихи таным саласындағ ы белгілі теоретиктердің бірі Робин Джордж Коллингвуд (1889 – 1943) болды. Оның негізгі ең бектері – «Автобиография» (1939), «Тарихтың идеясы» (1946). Коллингвуд Оксфордта философия жә не антикалық тарихтытың профессоры болды. Ол позитивистердің тарихи ә дісін «қ айшы мен желім тарихы» деп атап, қ атты сынғ а алды, ө йткені оның пікірінше, тарихшы жинақ талғ ан жә не дә стү рлі қ алыптасқ ан факт ізімен жү рмей, керісінше, айналасында зерттеу жү руі ү шін сұ рақ тар қ оя білу керек. Тарихи ү рдіс оларғ а идеалистік тұ рғ ыдан тү сінікті болды – бұ л дегеніміз, тек танымғ а ғ ана мү мкін, ал танымғ а тек ойлау ғ ана тә н жә не ойдан басқ а тарихи білімнің пә ні болып табылатын еш нә рсе жоқ.

XX ғ асырдың басында британ тарихнамасында толығ ымен тарихтың либералды концепциясына деген ұ станым таралды. Осығ ан сә йкес тарихи ү рдіс жаң аның ескімен кү ресі барысындағ ы прогресс баспалдағ ымен мемлекеттің не қ оғ амның ө рлеуі жә не ө кілдік демократия мен жеке дара еркіндіктің тү сініксіз кең еюі сияқ ты болды. 1920 – 30 – жылдары тарихи таным тү сінігінің либералды интерпретация сыны концепциясының кейбір ережелерін ө зара тү сінуге деген тенденция байқ алды. Бұ л тенденциялар Кембридж университетінің оқ ытушысы Герберт Баттерфилдтің (1900 – 1979) «Тарихтың Вигалық интерпретациясы» (1931), «Ағ ылшындық жә не оның тарихы» (1944) ең бектерінде кө рініс тапты. Баттерфилдтің айтуы бойынша, вигизм тарихнамалық дә стү р ретінде тарихи білімде ө з міндетін орындады, ол британдық тарғ а ө ткен тарихы бар қ азіргі демократиялық қ оғ амның сабақ тастығ ын тү сінуге мү мкіндік берді. Баттерфилд тарихшылардың келешек ұ рпақ тарының алдында жаң а міндеттер тұ рады, жә не ө ткен тарихтың мә нін айқ ын ашу ү шін тарихты зерттеуді қ азіргі қ ұ ндылық тарғ а бағ ындырудан босату керек деп санады, ө йткені тарихқ а библиялық кө зқ арас тарихи дамудың жорамалдық концепциясына сай келетін фактілерді тарихтан таң дап алуғ а ә келеді. Тарих жең ілдетілген жә не сызба тү рінде болды. Баттерфилд моральдық қ ұ ндылығ ы бар «прогрессивтілік» жә не «кертартпалық» тү сініктері тарихшының сө з қ орынан жоғ алуы тиіс деп санады. Баттерфилд тарихи ү рдісті қ ақ тығ ыс жолымен заттың бір кү йден екінші кү йге ө туі деп тү сінді, сондық тан да библиялық тарихшылар сияқ ты «тарихты миғ а сиымсыз логикамен» іздеумен айналысу парық сыз. Тарихи танымның мә ні байланысы тарихқ а аяқ астылық жә не ғ ажайып нә тиже беретін бірегей элементтердің кө птү рлілігінде жатыр. Тарихшы – шебер маманның ісі жалпы шынайылылық пен заң дарды бекіту емес, тарихи ү рдістердегі ө згерістердің барлық ү йлесімділігін зерттеу болып табылады. Баттерфилдтің пайымдауы бойынша, «шын мә нісінде тарих – бұ л саяхаттар туралы кітаптардағ ы сипаттамалық шығ арманың бір тү рі». Тарихшы, оның айтуынша, «сот емес, ақ таушы да емес … ол куә лік беруге міндетті адам ұ станатын жолда жатыр».

Ұ с ы н ы л а т ы н ә д е б и е т т е р: