Дәріс №15.XX-XXI ғасырлар арасындағы тарихи ойлардың даму тенденциясы

1. ХХ ғ асырдың аяғ ындағ ы тарихшы шығ армашылығ ы мен ғ ылым бейнесінің ө згеруі.

2. Кө птү рлілік жә не ойлар диалогы.

3. Дә стү рді пайдалану шығ армашылық қ а ұ мтылыс ретінде.

Жиырмасыншы ғ асырдың ортасында батысевропалық тарихнамамен АҚ Ш-тың тарихнамасында тарихи зерттеудің кө лемдік тә сілі кең тарала бастады. Бұ л жаң а деректердің жаппай табылуына байланысты еді. Осымен қ атар бұ рынғ ы белгілі тә сілдерді қ айта ойластыру қ ажет болды. Бұ л жаң алық тарбірінші кезекте экономикалық жә не ә леуметтік тарихты қ амтыды, бірақ жекелеген салалардың біреуі бұ л ө згерістерден тыс қ алғ ан жоқ. Жиырмасыншы ғ асырда тарих ғ ылымының ө зінде назар басым тү рде атақ ты адамдар, жеклеген индивидтерден ә леуметтік кө пшілік жақ қ а қ арай ауды. Тарих бұ л жерде экономика мен социологияғ а жақ ындасты жә не не олардың тә сілдерін пайдалану немесе олардың жарамдылығ ын тексеру қ ажет болды. Сонымен қ атар алпысыншы жылдары батыс ә лемде компьютерлер арзандап жә не қ олғ а тү сімді бола бастады, сә йкесінше олармен ө ң делетін ақ параттың спектрі кең ейіп, орындалатын операциялардың кө лемі ұ лғ айды.

Тарихи демография негізінде «Аналдар» мектебінің «тотальды тарих» концепцияларын іске асыру ә орекеті жасалды. Ә сіресе Эммануэл Ле Руа Ладюридің ең бектерінде.Тарихи демография деректердің негізгі екі тү рін пайдаланады: 1. нақ ты уақ ыт аралығ ындағ ы бү кіл елдің немесе жеке ауданның халқ ының саны туралы мә ліметтер жә не 2.белгілі аудандағ ы ө мір мен демографиялық кө рсеткіштер туралы жазба мә ліметтер. Қ азіргі таң дағ ы анағ ұ рлым анық деректер беретін тарихи –демографиялық зерттеулер алғ аш рет он сегізінші ғ асыр ортасында скандинав елдерінде жү ргізіле бастады. Алғ ашқ ы халық санағ ы 1801 жылы Британияда жү ргізілді, одан соң ол он жылда бір рет ө ткізілетін болды. 1841 жылдан кейін санақ тан ө ткен ә р адамның. фамилиясы кө рсетілді. Ерте кезең дік зерттеулер ү шін қ ажетті салық ведомостьтары, шіркеудің кітаптық жазбалары жетті, бірақ олар бү кіл халық ты қ амтымады. Деректердің екінші тү рі бойынша Европада приходтық кітаптардың маң ызы зор. Мысалы олар Англияда 1538 жылдан жү ргізілді. Бұ л жү йе Англияда 1837 жылғ а дейін азаматтық тіркеу енгізілгенге дейін жұ мыс жасады. Приходь кітаптарының негізінде туудың бү кіл ұ лттық дең гейін, ө лім мен неке санын есептелінеді. Осылайша халық санының ө зін есептеуге болады. Бұ л агрегативті анализдің мысалы болады. Осы ақ параттар негізінде оның ө суі мен азаюы белгілі болғ анда номиналды анализ- жанұ я ө мірі динамикасының реконструкциясын жасау мү мкіндігі бар..

Кө лемдік тә сілдер сонымен қ оса қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымын зерттеуге жә рдемдесті. Бұ ның да дереккө здері тарихи демографиянікімен бірдей, себебі бү кіл халық тың саны оны ә леуметтік тұ рғ ыдан топтарғ а бө лудің потенцалды мү мкіндігіне ие. Осының негізінде ү й шаруашылығ ының қ ұ рылымы мен кө лемін зерттеу мү мкіндігі бар. Қ азіргі британ тарихшылары соң ғ ы зерттеулерімен индустрия алды кезең дегі батыс европалық тарғ а шаруашылық тың жанұ ялық типтегі «ү лкен жанұ ялар» деп аталатын тү рі тә н болды деген тұ жырымды орнынан тайдырды. XIX ортасынан бастап санақ анкетасына тіркелетін тізімнің саны ұ лғ айды жә не ә леуметтік-демографиялық ү рдістерді одан да терң ірек зерттеуге мү мкіндік беретін жұ мыстың методологиялық негіздері жасалды. Кө лемдік тә сіл ө з қ олдануын саяси тарих саласынан да тапты. Ә сіресе олар британ саяси ғ ылымында «псефология» днп аталатын саладағ ы электораттың тіршілігін зерртеуде пайдаланылды. Британияда. 1872 жылы сайлау туралы заң енгізілгенге дейін сайлау ашық тү рде ө тті, яғ ни ә р дауыс жеке тіркелді.Сайлаушылардың табыстарын қ оса есепке ала отырып, олардығ діни жә не ә леуметтік жағ дайларын талдау арқ ылы он тоғ ызыншы ғ асырдағ ы Британия партияларының ә леуметтік базасы туралы қ орытынды жасалынады. Кө лемдік тә сілдер сонымен бірге саяси элитаны зерттеуде қ олданылады, ө йткені бірнеше биография шең берінде ғ ана жасалғ ан ол туралы бейне сонда да толық болмайды. Аталғ ан мә селені шешудің жолы коллективті биография бере алатын сол просопографикалық ә діс бола алды.. Осылайша заң шығ арушы органдар депутаттарының шығ у тегін, саяси тұ рысын зерттеуге болады. Британ парламентінде 1836 жылдағ ы сайлаушылардың тізімі сақ талғ ан жә не сол арқ ылы кім қ айсы партияны қ олдағ анын анық тайсыз. АҚ Ш-та кө лемдік ә діс негізінде жиырмасыншы ғ асырдың ортасынан «жаң а экономикалық тарих» дами бастады. Кө лемдік ә діс ә сіресе экономикалық тарихты зерттеуде аса кең қ олданылды. Француз тарихнамасында осының негізінде Э.Лабрустың мектебінде «сериялық тарих» жақ таушылары пайда болды. Онда бағ аның даму схемалары, егінділіктің, рента дең гейі, табыс дең гейі, яғ ни Франция мен ө зге де еуропалық елдердің экономикалық тарихының қ ұ рылу моделін жасау ү шін қ ажет кө рсеткіштері анық талды. АҚ Ш тарихнамасында бұ л мә селелермен «жаң а экономикалық тарих» айналысты. Бұ л елде ол да клиометрия атауын алды...

Дайын статистикалық жинақ тармен жұ мыс жасағ анда олардың жасалу жағ дайлары мен методикасын зерттеу қ ажет. Статистикалық мә ліметтерді кей кезде фрагменттік бө лшектерден жинауғ а болады, бұ л жағ дайда оны жү йеленуімен шешілетін мә селеге байланысты тарихшының ө зі айланысады. Оны ол статистиканың ө зінде бейнеленген тақ ырыппен, ө лшемдері мен кө рсеткішіне сай жасамауы мү мкін. Тарихи кезең ге қ атысты статситикалық зерттеулер кө бейген кезде олардың таң дау репрезитативтілігі туралы мә селе пайда болады. Осы жерде бү тінді қ ұ райтын элементердің ә рқ айсысы таң дау мү мкіндігіне ие. Тарихи зерттеулерде кейде таң дау репрезентативтілігінің зерттеу мақ саттарына байланысты арнайы негізделуі қ ажет. Тарихты зерттеудің ерте кезең дерінде таң дау мә селесін кө п жағ дайда уақ ыт шешеді. Себебі қ ұ жаттардың кейбір тү рлері ғ ана сақ талуы мү мкін. Жә не бұ л қ ұ жаттардың сақ талуы кездейсоқ тық емес, онда тек қ ажетті қ ұ жаттар ғ ана сақ талуымен немесе оларды сақ тағ ан адамның басқ алармен салыстырғ анда артық мү мкіндіктері болғ ан. Сондық тан қ ұ жаттарды ө згелермен салыстырғ анда ү лгергендер сақ тай алғ ан. Белгілі британ тарихшысы Л. Стоун, мысалы 1965 жылы баспадан шығ арғ ан «Кризис аристократии, 1558 – 1641»атты капиталды жұ мысында 382 атақ ты жанұ яны экономикалық жағ дайларына қ атысты қ арастырды, бірақ осы кезең ді зерттеушілердің айтуынша қ ұ жаттары сақ талғ ан аристократияның мө лшері ү штен бір мө лшерлік ү лесте ғ ана болғ ан. Сандық деректермен жұ мыс жасағ анда дұ рыстығ ын, сә йкестігі мен репрезетативтігін негіздеп жә не орнық тыру қ ажет. Тарихшының кө зқ арасы бойынша корреляция коэффициентін- екі ауысымдық арасындағ ы байланыс дең гейінің демонстрациясын орнату маң ызды. Кө лемдік тә сілдер кө птеген ө лшемдер бойынша ү лкен сандық қ атынастардың анализін жү ргізуге мү мкіндік береді жә не ә ртү рлі корреляция бола алады. Бұ л корреляцияларды дә стү лі ә дістер бойынша анық тау мү мкін емес. Бірақ сә йкестіктер таза статистикалық болуы мү мкін.Сандық деректердің талдануы зерттеушінің жалпы біліктілік дең гейіне, ал зертелу сұ рақ тарының қ ойылуы тек сандық деректеріне байланысты емес. Ө з заманында ү лкен резонанс тудырғ ан америкалық клиометрия шең берінде жү ргізілген зерттеуле еді. Клиометрия жақ тастарының тезисінде адам ә рекетінің кейбір жақ тарын жү йе тү рінде тү сіну оң айырақ, онда ө згерістіктердің ө здері де, олардың арасындағ ы байланыста кө лемдік анализге жасауғ а бағ ынады, егер ө згерістіктердің біреуінің кө лемі ө згеретін болса, онда бұ л ә серлердің бү кіл жү йеге ә серін есептеуге болады.Кө біне бұ л экономикада кө рініс береді.. Клиометрияны сондық тан «жаң а экономикалық тарих» деп те атайды. Ол эконометрия тә сілдерінен шығ ады. Бұ л экономикалық жү йенің бір-бірімен байланысты элементтерінің қ атынасынан шығ атын қ азіргі экономиканың статситикалармен жасалғ ан анализ методикасы болып табылады.. Эконометристер моделдерді қ ұ рап жә не есептейді. Эконометриялық тә сілдерді қ олданғ анда қ олда бар мә ліметтердің фрагменталды жерлерін моделдерді қ ұ ру арқ ылы толық тыру тілегі пайда болады.. Клиометрияның эталондық ү лгісі болып Р. У. Фогелдің «Железные дороги и экономический рост» (1964) атты ең бегі табылады. Автор мұ нда он тоғ ызыншы ғ асырда АҚ Ш экономикасына темір жолдардың салынуы қ андай ү лес қ осқ анын есептемек болды. Гипотетикалық модел жасай отырып ол егер темір жолдар салынбаса америкалық экономика 1890 жылы қ андай тү рде боларын анық тай отырып,. Фогель мынадай қ орытындығ а келді ұ лттық ө нім мө лшері 3, 1 % ғ ана аз, ал ө ң делетін жердің 76 % бә рібір нақ ты сол қ алпында қ алар еді, ә рі темір жолдың салынуы экономиканың басқ а салаларынан капитал мө лшерін шығ ындады. Автордың ө збі зерттеу нә тижелеріне таң қ алып, алдың ғ ы уақ ытта ө з қ орытындыларына кү мә нмен қ арады. Эконометрикалық моделдерді олардың абстрактылығ ына байланысты жә не социо мә дени ү рдістерден алшақ тағ аны ү шін сынғ а ұ шырады. Моделдер процестердің логикасына негізделіп жасалды. Тағ ы бір даулы мә селе зерттеуші моднлге барлық ө згерімділіктерді енгізді ме деген сұ рақ. Жә недағ ы клиометрия қ ұ ндылығ ы моделдің дұ рыс қ ұ рылуына байланысты таза статистикалық ә діспен алынғ ан қ орытындыларғ а сү йенеді. Таза экономикалық кө рсеткіштерге сү йену кейде ү лкен қ орытындыларғ а ә келеді. Бұ л тұ рғ ыдағ ы жарқ ын мысалғ а Р. У. Фогел мен С. Л. Энгерманның «Время на распутье» (1974) атты екі томдық ең бегі жатады. Онда мұ ралық қ ағ аздар мен плантациялық архивтер жә не халық санақ тарына анализ жасау барысында АҚ Ш тың оң тү стік штаттарындағ ы плантациялық шаруашылық азамат соғ ысына дейін тиімді жұ мыс жасағ анын, қ ұ лдар салыстырмалы тү рде қ амтамасыз етілген жұ мыс кү ші болғ аны, ал олар жасағ ан эконометрикалық моделде қ ұ лдық тың моралдық факторларында ешқ андай қ арсылық болғ ан жоқ тығ ы айтылады. Эконометрикалық моделде моральдық факторлар енгізілмеді, бірақ моралдық мотифтер оқ иғ аның ө рістеуіндегі маң ызды қ озғ аушы кү ш болып табылады. Жалпы алғ анда тарихшылардың айтуынша клиометрия экономикалық дамудың жеке факторларын талдауда ғ ана тиімді. Бірақ эконометрикалық факторлар оқ иғ аларды жалпы интерпритациялағ анда маң ызды рө лге ие емес. Алпысыншы жылдары клиометрияның перспективалары, тарихты зерттеуде кө лемдік тә сілдердің пайдаланылуы, жалпы алғ анда ө те белсенді болып кө рінді. Л.Стоунның айтуынша сол кезде тарихшылар сандардың мқ лшерінен естері шығ ып «статистиканың наркомандарына» айналды. Дә стү рлі тарихшыларғ а бұ л кө зқ арас тіпті де белсенді болып кө рінбеді, қ айта олар бұ дан қ ауіптенді жә не бірнеше онжылдан кейін жаң ағ ы белсенділік бә рінде азая бастады. Сонымен қ атар кө лемдік тә сілді жақ таушылардың сің ірген ең бегі ол тарихтағ ы мө лшерлеп кө рсетуден максималды арылу еді. Бұ ның ө зі айтарлық тай сә ттілік болды.Бірақ кө лемдік ә дістің тек жекелегн нә тиже бертіні анық талды, ал бұ л ө з кезгінде ары қ арай интерпритациалауды қ ажет етті. Тарихи тү сініктемеге кейде сапалық тұ рғ ыдағ ы материалдар да қ ажет болады. Мысалы сыртынан қ арасаң кө лемдік материалдарғ а сә йкес адамда барлығ ы жақ сы сияқ ты, бірақ оғ ан моралдық, қ ұ қ ық тық факторлар теріс ә сер етіп, ол ө зінің жағ дайына қ анағ аттанбауы мү мкін. Тарихи зерттеулерде бұ рынғ ыша статистикалық матералдармен қ оса дә стү рлі сапалық кө зқ арастарды пайдалануды қ ажет етеді

Тарихнамалық деректер:

1. Анналы на рубеже веков. Антология. М., 2002.

2. Арьес Ф. Ребенок и семейная жизнь при Старом режиме. Екатеринбург, 1999.

3. Арьес Ф. Человек перед лицом смерти. М., 1991.

4. Блок М. Апология истории, или Ремесло историка. М., 1988.

5. Блок М. Короли-чудотворцы. М., 1998.

6. Блок М. Феодальное общество. М., 2003.

7. Бродель Ф. Динамика капитализма. М., 1993.

8. Бродель Ф. История и общественные науки. Историческая длительность // Философия и методология истории. М., 1977.

9. Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика, капитализм, XV-XVIII вв. Т. 1. Структуры повседневности. М., 1986; Т. 2. Игры обмена. М., 1988; Т. 3. Время мира. М., 1992.

10. Бродель Ф. Средиземное море и Средиземноморский мир в эпоху Филиппа II. Ч.1. Роль среды. М., 2002; Ч.2. Коллективные судьбы и универсальные сдвиги. М., 2003.

11. Бродель Ф. Что такое Франция? Книга 1. Пространство и история. М., 1994; Книга 2. Ч.1. Численность народонаселения и ее колебания на протяжении веков. М., 1995; Ч.2. «Крестьянская экономика» до начала ХХ века. М., 1997.

12. Вовелль М. Идеология и умонастроения. // Общественные науки за рубежом. М., 1983. № 6.

13. Дарнтон Р. Великое кошачье побоище. М., 2002.

14. Дарнтон Р. Кошачье побоище и другие эпизоды из истории французской культуры. М., 2002.

15. Делюмо Ж. Грех и страх: Формирование чувства вины в цивилизации Запада (XIII-XVIII века). Екатеринбург, 2003.

16. Демоз Л. де. Психоистория. Р.н.Д., 2000.

17. Дэвис Н.З. Возвращение Мартина Герра. М., 1990.

18. Дюби Ж. Европа в средние века. Смоленск, 1994.

19. Дюби Ж. Трехчастная модель или представления средневекового общества о самом себе. М., 2000.

20. История ментальностей, историческая антропология. Зарубежные исследования в обзорах и рефератах. М., 1996.

21. Карр Э. Русская революция от Ленина до Сталина. 1917-1922. М., 1990.

22. Кларк П. Время, пространство и социальный диалог: социальные изменения в британских городах в XVIII в. // Социальная история. Ежегодник. М., 1998-1999.

23. Ле Гофф Ж. Другое Средневековье. Время, труд и культура Запада. Екатеринбург, 2000.

24. Ле Гофф Ж. История средневекового Запада. М., 1992.

25. Ле Гофф Ж. Средневековый мир воображаемого. М., 2001.

26. Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. М., 1992.

27. Ле Руа Ладюри Э. Застывшая история. // THESIS. Альманах. 1993. Вып. 2.

28. Ле Руа Ладюри Э. История климата с 1000 года. М., 1971.

29. Ле Руа Ладюри Э. Монтайю. Окситанская деревня 1294-1324. Екатеринбург, 2001.

30. Райтсон, К. «Разряды людей» в Англии при Тюдорах и Стюартах. // Средние века. Вып. 57. – М., 1994.

31. Рюде Дж. Народные низы в истории: 1730-1848 гг. М., 1984.

32. Стоун Л. Будущее истории. // THESIS. Альманах. 1994. Вып.4.

33. Февр Л. Бои за историю. М., 1991.

34. Фромм Э. Бегство от свободы. М., 1990.

35. Фромм Э. Адольф Гитлер: клинический случай некрофилии. М., 2001.

36. Хилтон Р. Восстание английского народа в 1381 г. М., 1952.

37. Хобсбаум Э. Век империи. Р.н.Д., 1999.

38. Хобсбаум Э. Век капитала. Р.н.Д., 1999.

39. Хобсбаум Э. Век Революции. Р.н.Д., 1999.

40. Хобсбаум Э. Рабочая история и идеология // Современные методы преподавания новейшей истории. М., 1996.

41. Шпенглер О. Закат Европы. Т. 1. Новосибирск; Т. 2. М., 1998.

42. Эриксон Э. Детство и общество. СПб., 2002.

43. Эриксон Э. Идентичность. Юность и кризис. М., 1996.