Жылы Б.Коммонер қалыптастырған экологияның негізгі заңы

ГЛОССАРИИ

Курс: 1

Семестр: 1

Пә ні: «Экология жә не тұ рақ ты даму»

Мамандығ ы: «Тіс емдеу»

Алматы, 2014

Курс мә жілісінде талқ ыланып бекітілді

Хаттама №______ ______________ 2014ж.

Жалпы гигиена жә не экология

курсының мең герушісі, и.о. проф. Рыскулова А.Р.

Тақ ырып №1: Экологияғ а кіріспе. Жалпы экология пә ні, міндеттері жә не қ ұ рылысы. Тіршілік ету ортасы жә не экологиялық факторлар.

1.Экология – бұ л тірі организмдер мен олардың ө мір сү ру ортасының ө зара қ атынастары туралы ғ ылым.

2.Аутэкологиялық ә діс – бір тү рге жататын организмдердің қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасын зерттеу болса, синэкологиялық ә діс-кө птеген тү рлердің тіршілік ету жағ дайларымен қ арым-қ атынасын зерттейді.

3.Биогеоценоз (экожү йе) – биорганикалық ортамен ө зара ә рекеттесетін, соғ ан материалдық -энергетикалық тұ рғ ыда тә уелді болатын тірі мақ ұ лық тардың кү рделі табиғ и кешені, ол ө зінің мә ні, заттардың айналымы бойынша дамып қ алыптасатын, қ ұ рамдық бө ліктері ұ зақ уақ ыт бойы жә не терең бейімделудің нә тижесінде қ алыптасқ ан, динамикалық жағ ынан тең естірілген жү йе.

4.Биогеоценология зерттейтін – биогеоценотикалық жамылғ ыны жер шарының биогеоценоздаары қ ұ райды.

5.Гидробиоценоздардың биосфераны қ алыптасып, одан ә рі дамуындағ ы мағ ынасы зор.Жер бетінің бө ліктері дә нді дақ ылдар ө сетін агрофитоценоздар деп аталады.

6.“Организм мен ортаның бірлігі” заң ы – адамғ а да қ атысты.Медициналық экологияның жалпы экологиядан айырмашылығ ы “организ мен ортаның бірлігі” заң ының ә рекетін адам ө зінің саналы ең бек қ ызметімен шектей алады.

жылы Б.Коммонер қ алыптастырғ ан экологияның негізгі заң ы

1.Барлығ ы барлығ ымен байланысты

2.Барлығ ы қ айда болсада бару керек

3.Табиғ ат жақ сырақ біледі

4.Еш нә рсе тегін берілмейді

8.Онтогенез - Кез келген тірі организм ө зінің тіршілігі барысында белгілі даму кезең ін басынан ө ткізеді, бұ л даму процессі организмнің жеке дамуы Филогенез - Организмдердің бұ л даму кезең інде бірнеше ұ рпақ тары бойына тү рлі тұ қ ым қ уалайтын ө згерістер жү ріп, қ ұ рылысы мен функциялары тү рліше ө згерген жаң а тү рлердің пайда болуына ә кеп соғ ады да, бұ л кезде организмдердің қ ұ рылымы кү рделіне тү седі.

9.Организмдер бірлестіктері -биорганикалық ортамен тығ ыз материал – энергетикалық қ атынастар арқ ылы байланысқ ан.

10.Автотрофтар -кү н энергиясын пайдаланып биорганикалық қ осылыстардан органикалық заттар синтездейтін организмдерді айтамыз.

11.Химотрофтар - ал химиялық реакцияларда шығ арылатын энергияны қ олданатын организмдер

12.Гетеротрофтар -дайын органикалық заттармен қ оректенетін организмдерді айтамыз.

13.Валенттілік (экологиялык) - толеранттылық шектері немесе тү р, не популяциялардың ә ртү рлі орта жағ дайларында тіршілік ету қ абілетінің сипаттамасы.

14.Газдар (парниктік) - атмосферағ а тү сіп, парниктік эффект туғ ызатын, кө мірқ ышқ ыл газы, метан, кө мірсутектер, т.б. газ тә різді заттардың қ оспасымен атмосфераның ластануы.

15.Демэкология - популяциялар мен оларды қ оршағ ан орта арасындағ ы қ арым-қ атынастарын зерттейтін экологияның бө лімі.

16.Консументтер - гетеротрофты организмдер (негізінен, жануарлар) басқ а организмдердің ө сімдіктер (ө сімдік қ оректі фитофагтар) мен жануарлардың (жануар қ оректі зоофагтар) органикалық заттарымен қ оректенетіндер.

17.Оптимум аймағ ы- Организіснің қ ажеттілігіне сә йкес келетін жә не оның дамуы ү шін қ олайлы жағ дайлармен қ амтамасыз ететін фактордың сан мө лшері.

18.Пессимум аймағ ы - Организіснің қ ажеттілігіне сә йкес келетін жә не оның дамуы ү шін қ олайсыз жағ дайлармен ә сер ететін фактордың сан мө лшері.

19.Эврибионттар – экологиялық фактордың оптимум жә не пессимум аймақ тары мө лшерінің диапозоны кең мө лшерінде тіршілік ете алатын тү рлер.

20.Стенобионттар - экологиялық фактордың оптимум жә не пессимум аймақ тары мө лшерінің аз ғ ана диапозондағ ы мө лшеріне бейімделген тү рлер.

21.Эвритермиялық тү рлер – ортадағ ы температурағ а байланысты жоғ арғ ы экологиялық валентті тү рлер.

22.Стенотермиялық тү рлер- ортадағ ы температурағ а байланысты тө менгі экологиялық валентті тү рлер.

23.Эвригалды тү рлер- ортаның тұ здылық дең гейіне қ атысты тұ зды ортада тіршілік етуге бейімделген тү рлер.

24.Стеногалды тү рлер- тұ з мө лшері аз ортада тіршілік ететіндер.

25.Абиотикалық факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама ә сер ететін ө лі табиғ ат элементтері (космостық, геофизикалық, климаттық, кең істік, уақ ытша, т.б.)

26.Агробиоценоз - ауылшаруашылығ ында ө сірілетін ө сімдіктер қ ауымдастығ ы.

27.Адаптация - тірі организмдердің тіршілік жағ дайларына бейімделі процесі, тү р бойынша (генотиптік) бейімделушілік бірнеше ү рпақ бойынша жү ріп, тү р тү зілу процесімен байланысты болатын жә не жеке (фенотиптік) адаптация акклимация организмдердің жеке даму процесін қ амтып, оның генотипіне ә сер ететін бейімделушілік болып екіге бө лінеді.

28.Акклимация - жеке (физиологиялық) бейімделушілік.

29.Аменсализм - белгілі бір ортадағ ы организмдердің бір тү рінің екінші тү р тіршілігіне басымдылық кө рсететін тү р аралық қ атынастар типі.

30.Антропогендік факторлар - адамның тіршілік ә рекетінің ә сері.

31.Виталды (энергетикалық) фактор- организимдердің тіршілік ә рекеттеріне тікелей ә сер етіп, олардың энергетикалық кү йлерін ө згертеді.

32.Сигналды фактор- энергетикалық сипаттамалардың ө згерістері жө нінде информацияларды алып жү руші, сигналдық роль атқ арушы.

33.Бірінші реттік периодты факторлар- температура, жарық, судың тасуы мен қ айтуы.

34.Екінші реттік периодты факторлар- ауаның ылғ алдылығ ы, жауын-шашын, кү н мен тү н, жыл мезгілі, су дең гейінің ауытқ улары, ағ ыстың жылдамдығ ы, еріген тұ здар, лайлылық, судың горизонталды жә не вертикалды циркуляциясы, т.б.

35.Периодты емес факторлар- шквалды жел, ө рттер, атмосфераның иондануы.

36.Эдафикалық факторлар- судың механикалық қ ұ рамы, тұ здылығ ы, т.б.

37.Қ оректік (трофикалык) тізбектер - биоценоздың ә ртү рлі трофикалық дең гейлердегі мү шелерінің алдың ғ ыларының соң ғ ыларымен қ оректенуі арқ ылы заттар мен энергияның тасымалдануы.

38.Тепмпература – организмдегі зат алмасу процестерінің интенсивтілігіне ә сер ететін аса маң ызды экологиялық фактор.

39.Пойкилотермия- дене температурасы ауыспалы жануарлар.

40.Гомойотермия- дене температурасы тұ рақ ты жануарлар.

41.Толеранттылық аймақ - температуралар шкаласында белгілі бір тү р ү щін тіршілік аймағ ы шектелген нү кте.

42.Гелиофильді ө сімдіктер- жарық сү йгіш ө сімдіктер.

43.Гелиофобты ө сімдіктер- кө лең ке сү йгіш ө сімдіктер.

44.Скиофильді ө сімдіктер- кө лең кеге тө зімді ө сімдіктер.

45.Гидробионттар (гидрофиттер) - суда тіршілік ететін организмдер.

46.Гелиобионттар (гелиофиттер) -сумен қ ұ рлық шекарасында тіршілік ететін организмдер.

47.Гигрофилдер – жоғ ары ылғ ал ортада тіршілік ететін организмдер.

48.Мезофилдер – жоғ ары салыстырмалы ауаны қ ажет ететін организмдер.

49.Кә дімгі гигрофилдер – топырақ тың жоғ ары ылғ алдылығ ын қ ажет ететін организмдер.

50.Ксерофилдер – қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді организмдер.

51.Ксероморфоздар – жапырақ тардың майдалануы, ө ркендердің қ атайып ағ аштануы, тікендер мен инелер пайда болуы, жапырақ алақ андарының қ атты тіліміденуі.

52.Суккуленттілік – су жинақ тайтын ткандердің жақ сы жетілуі.

51.Анемофил – ө сімдіктер тозаң дану ү шін желді жақ сы пайдалануғ а бейімделуі.

52.Анемохор – ө сімдіктер жемістері мен тұ қ ымдары желкен сияқ ты бейімделуі.

53.Байланысқ ан су – гигроскопиялық жә не пленкалы топырақ бө лшектерінің бетіне сің ірілуі.

54.Капиллярлық су – майда қ уыстарды толтырып, ә ртү рлі бағ ыттарда қ озғ алады.

55.Гравитациялық су – қ уыстарды толтырады да, тө мен қ арай жаймен қ озғ алады.

56.Бу тә різді су – топырақ тағ ы ауаның қ ұ рамында болатын су.

57.Гомотипті реакциялар – бір тү рге жататын особьтар арасындағ ы қ арым-қ атынастар.

58.Топ эффектісі – топтағ ы индивидтердің особьтардың мінезқ ылығ ына, физиологиясына, дамуы мен кө беюіне сезім органдары арқ ылы ә сер етуі.

59.Массалар эффектісі – топ эффектісіне қ арағ анда қ оршағ ан ортадағ ы популяция тығ ыздығ ы мен особьтар санының артуына байланысты жү ретін ө згерістер нә тижесіндебайқ алады.

60.Гетеротиті реакциялар – ә ртү рлі тү рге жататын особьтар арасындағ ы қ арым-қ атынастар.

61.Конкуренуия – екі популяцияның бір-бірімен бә секелестік қ ырым-қ атынас тү рі.

62.Нейтрализм – екі популяцияның бір-біріне зиянсыз қ арым-қ атынас тү рі.

63.Мутализм – екі популяцияның бір –біріне пайдалы қ арым-қ атынас тү рі.

64.Симбиоз – екі популяция бір-бірінсіз тіршілік ете алмауы.

65.Антибиоз - организмдер арасындағ ы бір-біріне кері ә сер ететін қ арым - қ атынастың тү рі.

66.Анабиоз - қ олайсыз жағ дайлар ә серінен немесе организмнің жеке даму процесінде ерекше кезең нің қ алыптасуына байланысты олардың тіршілік ә рекеттерінің уақ ытша тоқ тауы.

67.Коменсализм - белгілі ортада тіршілік ететін бір тү рге жататын организмдер екінші тү рге жататын организмдерді пайдалана отырып, бірге тіршілік ететін тү р аралық қ арым-қ атынастар типі.

1. АМЕНСАЛИЗМ – бірге тіршілік ететін тү рлердің бірінің зиян да, пайда да алмай, ал екінші тү рдің зиян шегуі.

2. ПАРАЗИТИЗМ – бір тү рдің екінші бір тү рді тіршілік ортасы етіп ө мір сү руі жә не сол организм арқ ылы қ оректенуі.

3. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ Қ УЫС – тү рдің тіршілік етуі ү шін, қ ауымдастық тағ ы басқ а тү рлермен байланыстарын қ оса алғ анда, оның тіршілік етуіне қ ажетті факторлар комплексі.

4. КОНСОРЦИЯ – бір тү рге жататын особьтың денесінде тіршілік ететін ә ртү рлі организмдер.