Тақырып №9: Өсімдіктер мен жануарлар әлеміне антропогендік әсер ету. Өсімдіктердің ластануын бағалау.

193. Ө сімдіктер дү ниесі - сарқ ылатын, бірақ қ алпына келтірілетін табиғ и ресурс.

194. Орман – ағ аштар, бұ талар, не басқ а ө сімдіктердің кездейсоқ жиынтығ ы емес. Ол- экологиялық жағ ынан бір-бірімен байланысты, сол сияқ ты жануарлар дү ниесі мен ө здерін қ оршағ ан ортамен де тығ ыз байланысты ағ аш тектес жә не шө птесін ө сімдіктердің кү рделі қ ауымдастығ ы.

195. Физико- механикалық ә діс - зиянкестермен мен аурулармен кү ресудің ә дісі, физикалық факторларды пайдалануғ а, немесе зиянкес насекомдарды олардың ә ртү рлі даму стадияларында тікелеі механикалық жолмен жинап алып, жойып жіберуге негізделген.

196. Химиялық кү ресу ә дісі - зиянкестерді пестицидтерді қ олдану арқ ылы жою.

197. Фумиганттар – (насекомдардың, бү ргелердің организміне тыныс алу органдары арқ ылы бу, не газ тә різді кү йде тү сетін пестицидтер.

198. Биологиялық ә діс – зиянкестерді олардың табиғ и жаулары арқ ылы жоюғ а негізделген. Бұ л мақ сат ү шін жыртқ ыш, паразит насекомдар, насеком қ оректі қ ұ стар, қ ос мекенділер мен бауырымен жорғ алаушылар, аң дар мен ауру туғ ызушы микроорганизмдер – вирустар, саң ырауқ ұ лақ тар, бактериялар, сол сияқ ты жыртқ ыш бү ргелер мен нематодтар қ олданылады.

199. Микробиологиялық кү рес ә дісі – орман зиянкестерімен кү ресудің биологиялық ә дістің бір тү рі болып табылады. Зиянкестерге қ арсы кү ресте тү рлі микробиологиялық препараттар эндобактерин, дендробацилин, инсектин, вирин, т.б. қ олданылады.

200. Интеграциялық ә діс – ө сімдіктердің зиянкестері мен ауру туызушыларына қ арсы кү ресте екі, не одан да кө п ә дістер бірге қ олданылады.

Тақ ырып №10: Қ азақ станның экологиялық мә селелері. Қ оршағ ан ортаның сапасын интегралды бағ алау ретіндегі халық денсаулығ ының негізгі кө рсеткіштері.

201. Каспий тең іздің антропогендік ластануының бірнеше жолдары (кө здері) бар. Еділ, Жайық т.б. ө зендер арқ ылы келіп қ ұ йылатын улы заттар.

202. Қ оршағ ан ортаның мониторингі – қ оршағ ан ортаны, табиғ и ортаны, табиғ и ресурстарды, ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесін, олардың жай-кү йі мен олардағ ы антропогендік факторлар ә серінен жіретін процестерді анық тауғ а мү мкіндік беретін белгілі бір программа бойынша анық тау.

203. Мониторингтің блок-схемасы – қ оршағ ан ортаның антропогендік ө згерістерінің мониторинг жү йесінің қ ұ рылымын аныұ тайтыннегізгі блок.

204. Глобалды мониторинг – жеке ауданды ғ ана емес, бү кіл жер шарын қ амтиды.

205. Ұ лттық мониторинг – бір мемлекет шең беріндегі мониторинг жү йесін айтады.

206. Геофизикалық мониторинг – тү рлі ластанулар, атмосфераның ортаның метерологиялық жә не гидрологиялық сипаттамалары туралы мә ліметтерді анық тау жатады.

207. Биологиялық мониторинг – биосфераның қ ұ рамына кіретін биотикалық элементтерді жә не олардың антропогендік ә серлерге реакциясын анық тау болып табылады.

208. Универсалды мониторинг – генетикалық мониторинг, экологиялық мониторинг – биологиялық мониторинг, геофизикалық мониторингтердің мә селелерін бірге ө зара тығ ыз байланыста қ арастырады.

209.

210. Арал тең із ұ лтанынан ұ шқ ан тұ зды шаң ә лемнің тү кпір-тү кпіріне жетіп жатқ аны туралы суық хабарлар, барғ ан сайын қ атерлі де, қ орқ ынышты сипат алып барады.

211. Балқ аш- жартылай тұ щы кө л. Балқ аш маң ындағ ы ландшафтылар мен экологиялық жағ дайларды тү бірімен ө згертіп, тіршіліксіз шө лге айналдырады.

212. " Байқ оныр " ғ арыш айлығ ынан ұ шырылғ ан " Протон" зымырантасығ ышы 1999 жылы екі рет қ ұ лап, Қ арқ аралы, Жаң аарқ а аудандарының жері мен ауасын гептил отыны мен улады.

213. Қ оршағ ан ортағ а жә не адам денсаулығ ына келтiрiлетiн нұ қ сан (зиян) - қ оршағ ан ортаны ластау немесе тiрi организмдер мен адамның ауыруын, жұ тауын немесе қ ырылуын, табиғ и ресурстардың сарқ ылуын туғ ызғ ан немесе туғ ызатындай етiп табиғ и ресурстарды белгiленген нормативтерден тыс алып қ ою;

214. Қ азақ станда экологиялық апат аймақ тары- Республикамыздың аумағ ында кездесетін мол табиғ ат ресурстары тиімді жә не тиімсіз жолдармен игеріліп келеді. Оның ү стіне еліміздегі полигондар орналасқ ан аумақ тарды экологиялық тұ рғ ыдан апатты аймақ тарғ а жатқ ызуғ а болады.

215.

Тақ ырып №11: Қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың негізгі принциптері. Экологиялық қ ұ қ ық негіздері. Қ оршағ ан ортаны инженерлік қ орғ ау.

216. Қ оршағ ан орта – табиғ и объектілердің, оның ішінде ө зара қ арым-қ атынастағ ы атмосфералық ауаны, суды, топырақ ты, жер қ ойнауын, жануарлар мен ө сімдіктер дү ниесін, сондай-ақ климаттты қ оса алғ анда, табиғ и ресурстардың жанды ә рі жансыз жиынтығ ы.

217. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау – табиғ ат пен адамның ө зара ү йлесімді іс-қ имылына, қ оршағ ан ортаның сапасын жақ сартуғ а, табиғ и тесурстарды ұ тымды пайдалану мен толық тыруғ а бағ ытталғ ан мемлекеттік жә не қ оғ амдық шаралар жү йесі.

218. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау объектілері – қ оршағ ан ортаның заң дармен қ орғ алатын қ ұ рамдас бө ліктері.

219. Табиғ и ресурстар – қ оғ амның материалдық, мә дени жә не басқ а қ ажеттерін қ анағ аттандыру ү шін қ оршағ ан ортаның шаруашылы, т.б қ ызмет процесінде пайдаланатын қ ұ рамдас бө ліктер.

220. Табиғ ат пайдалану – адамның шаруашылық жә не ө зге де қ ызметінде табиғ и ресурстарды пайдалануы.

221. Қ оршағ ан ортаның сапасы – қ оршағ ан ортаның қ ұ рамы мен қ асиеттерінің сипаттамасы.

222. Қ оршағ ан ортаның мониторингі – адамды қ оршағ ан табиғ и ортаның жан-кү йін бақ ылау жә не адамдардың денсаулығ ы мен ө зге де тірі организмдерге зиянды немесе қ ауіп туғ ызатын қ атерлі ахуалдар туралы ескерту.

223. Қ оршағ ан ортаның сапасын нормалау – адамның ө мір сү руі ү шін қ оршағ ан ортаның жарамдылығ ын айқ ындайтын жә не биологиялық алуан тү рліліктің сақ талуы мен экологиялық жү йелердің тұ рақ ты пайдалануын қ амтамасыз ететін қ оршағ ан орта сапасының кө рсеткіштерін белгілеу.

224. Қ оршағ ан ортаның ластау – қ оршағ ан ортағ а ық тимал қ ауіпті химиялық жә не биологиялық заттардың, радиактивті материялдардың, ө ндіріс пен тұ тыну қ алдық тарының тү суі, сондай-ақ қ оршағ ан шудың, тербелістің, магнитті ө рістердің жә не ө зге де зиянды физикалық ық палдардың ә сері.

225.Ластану - деп қ андай да бір ортағ а жаң а, оғ ан тә н емес физикалық, химиялық жә не биологиялық агенттерді ә келу немесе осы агенттердің табиғ и ортадағ ы орташа кө п жылдық дең гейін кө теруді айтады.

226. Экологиялық қ ауіпсіздік – жеке адамның, қ оғ амның ө мірлік маң ызды мү дделері мен қ ұ қ ық тарын қ оршағ ан ортағ а антропогендік жә не табиғ и ық пал ету нә тижесінде туындайтын қ атерден қ орғ алуының жай-кү йі.

227. Экологиялық сараптама - шаруашылық жә не ө зге де қ ызметтiң қ оршағ ан орта сапасының нормативтерi мен экологиялық талаптарғ а сә йкестiгiнiң, осы қ ызметтiң қ оршағ ан ортағ а жасауы ық тимал терiс ә серлерiнiң жә не соларғ а байланысты зардаптардың алдын алу мақ сатында сараптама объектiсiн iске асыруғ а қ ол жеткiзiлетiндiгiнiң анық тамасы.

228. Мемлекеттік экологиялық сараптама — Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы орталық атқ арушы органы мен оның жергілікті жерлердегі бө лімшелерінің сараптама қ ызметінің тү рі.

229. Қ оғ амдық экологиялық сараптама — кез келген мемлекеттік қ ызмет тү ріне экологиялық бағ а беру ү шін халық тың жекелеген топтарының, қ оғ амдық бірлестіктер мен ғ ылыми ұ йымдардың бастамасымен қ ұ рылатын сараптама комиссиялары ерікті негізде жү зеге асыратын тү рі. Ол сол объектілерге жү ргізілетін мемлекеттік экологиялық сараптамағ а қ арамастан жү зеге асырылуы мү мкін.

230. Трансшекаралық объект - iске асырылуы адамдар денсаулығ ына жә не екi жә не одан да кө п облыстың (республикалық маң ызы бар қ аланың, астананың) жә не (немесе) шектес мемлекет аумағ ындағ ы қ оршағ ан ортағ а - керi ә сер ететiн немесе керi ә сер етуi ық тимал сараптама объектiсi.

231. Қ оршағ ан орта мен табиғ и ресурстар мониторингінің бірың ғ ай мемлекеттік жү йесі (ЕГСМОС и ПР) - Қ азақ стан Республикасының экологиялық қ ауiпсiздiгiн қ амтамасыз ету, табиғ и ресурстарды сақ тау, ұ дайы ө сiмін жә не ұ тымды пайдалануды қ амтамасыз ету ү шiн қ оршағ ан орта мен табиғ и ресурстардың жай-кү йiн, сондай-ақ қ оршағ ан орта мен табиғ и ресурстардың нақ ты жай-кү йiнiң деректерiн қ адағ алауды енгiзетiн кө пмақ сатты ақ параттық жү йе.

232. Аз қ алдық ты технология - ө нiмдер бiрлiгiн шығ ару кезiнде осы ө нiмдердi алудың қ олданылып жү рген тә сiлдерiмен салыстырғ анда қ алдық тардың аз саны пайда болатын ө нiмдердi шығ ару процесi;
Аудиттелетiн субъект - экологиялық аудитормен немесе экологиялық аудиторлық ұ йыммен экологиялық аудит жү ргiзуге шарт жасасқ ан жеке немесе заң ды тұ лғ а;

233. Коммуналдық -тұ рмыстық қ алдық тар - адамның тiршiлiк ә рекетi нә тижесiнде пайда болғ ан қ алдық тар;

234. Қ алдық тарды орналастыру объектiсi - полигондар, кү л-қ оқ ыс сақ тау орындары, қ алдық сақ тау орындары, кен жыныстарының ү йiндiлерi мен қ алдық тарды сақ тауғ а жә не кө муге арналғ ан басқ а да арнайы жабдық талғ ан орындар;

235. Қ алдық тардың қ ауiптiлiк сыныбы - адамдардың денсаулығ ы мен қ оршағ ан ортағ а ық тимал зиянды ә сер ету дә режесi бойынша анық талатын қ алдық тардың зияндылық кө рсеткiшi;
Қ алдық тардың паспорты - қ алдық тардың сандық жә не сапалық сипаттамасын куә ландыратын қ ұ жат;

236. Қ алдық тардың тү рi - ортақ белгiлерi бар қ алдық тардың жиынтығ ы;
Қ алдық тармен жұ мыс iстеу - қ алдық тардың пайда болуына, жиналуына, сақ талуына, пайдаланылуына, кә деге жаратылуына, тасымалдануына жә не кө мiлуiне байланысты қ ызметтiң барлық тү рлерi;
Қ алдық тармен жұ мыс iстеу нормативтерi - қ алдық тардың қ оршағ ан ортағ а ә сер етуiн ескере отырып, олардың пайда болуына, жиналуына, сақ талуына, пайдаланылуына, кә деге жаратылуына, тасымалдануына жә не кө мiлуiне байланысты сандық жә не сапалық шектеулер;

237. Қ ауiптi қ алдық тар - зиянды заттарды қ амтитын жә не қ ауiптi қ асиеттерi бар (уыттылық, жарылыс қ аупi, ө рт қ аупi, жоғ ары реакциялық қ абiлетi бар) не адам денсаулығ ы мен қ оршағ ан орта ү шiн жеке тұ рғ анда немесе басқ а заттармен ө зара ә рекетке тү скен кезде қ ауiп тө ндiруi мү мкiн қ алдық тар;
Қ олайлы қ оршағ ан орта - объектiлерiнiң жай-кү йi экологиялық қ ауiпсiздiктi жә не халық тың денсаулығ ын сақ тауды, ластануғ а жол бермеудi, экологиялық жү йелердiң тұ рақ ты жұ мыс iстеуiн, табиғ и ресурстарды молық тыруды жә не ұ тымды пайдалануды қ амтамасыз ететiн орта;

238. Қ оршағ ан ортағ а ық пал етудiң жол берiлетiн шектi нормативтерi - экологиялық жү йелердiң тұ рақ тылығ ын бұ зуғ а ә кеп соқ пайтын, қ оршағ ан ортағ а барынша жасалуы мү мкiн антропогендiк ауыртпалық;

239. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө нiндегi iс-шаралар - қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а жә не оның сапасын жақ сартуғ а бағ ытталғ ан технологиялық, техникалық, ұ йымдастырушылық, ә леуметтiк жә не экономикалық шаралар кешенi;

240. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы мемлекеттiк бақ ылау - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы уә кiлеттi органның табиғ ат пайдаланушылардың Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау заң намасын, қ оршағ ан орта сапасының нормативтерiн жә не экологиялық талаптарды сақ тауын бақ ылау жө нiндегi қ ызметi;

241. Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы уә кiлеттi орган - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласында мемлекеттiк саясатты iс жү зiне асыратын Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы уә кiлеттi орган жә не оның аумақ тық органдары;

242. Қ оршағ ан ортаны ластауғ а лимиттер - ластағ ыш заттардың, ө ндiрiс пен тұ тыну қ алдық тарының жалпы тү су кө лемiнiң, сондай-ақ қ оршағ ан ортағ а шудың, тербелiстiң, магниттi ө рiстер мен ө зге де зиянды физикалық ық палдар ә серi дең гейлерiнiң қ олайлы қ оршағ ан орта сақ талатын шектерi;

243. Ластағ ыш заттардың қ ордалануы мен ық пал ету дең гейiнiң жол берiлетiн шектi нормативтерi - атмосфералық ауада, су объектiлерiнде, топырақ та ластағ ыш заттардың жол берiлетiн қ ұ рамының жә не қ оршағ ан ортағ а физикалық факторлар ық палының адам денсаулығ ын сақ тау жә не ө сiмдiктер мен жануарлар дү ниесiне зиянды ә серiне жол бермеу мақ сатында белгiленетiн шамасы;

244. Ластағ ыш заттардың шығ арылуы мен тасталуына жол берiлетiн шектi нормативтерi - атмосферағ а, су объектiлерiне, топырақ қ а шығ арылатындар мен тасталатындардағ ы ластағ ыш заттардың, қ оршағ ан ортағ а жасалатын физикалық ық палдық ол жасалғ ан жағ дайда жол берiлетiн ауыртпалық тың экологиялық нормативтерiнiң сақ талуын қ амтамасыз ететiн кө лемi;

245. Ө ндiрiс қ алдық тары - ө нiмдердi шығ ару, ө зге де технологиялық жұ мыстарды орындау кезiнде пайда болғ ан жә не, техногендiк минералдық тү зiлiмдер мен ауыл шаруашылығ ы ө ндiрiсiнiң қ алдық тарын қ оса алғ анда, тиiстi ө ндiрiсте қ олдануғ а қ ажеттi бастапқ ы тұ тыну қ асиеттерiн толық немесе iшiнара жоғ алтқ ан шикiзаттардың, материалдардың, химиялық қ осылыстардың қ алдық тары;

246. Ө ндiрiстiк экологиялық бақ ылау - табиғ ат пайдаланушының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы мониторинг, есеп, есептiлiк жә не ө зге де iшкi ә кiмшiлiк шараларды қ амтитын нормативтiк-қ ұ қ ық тық талаптарды сақ талуын бақ ылау ү шiн қ абылдайтын шаралар жү йесi;

247. Стратегиялық объект - iске асырылуы табиғ и ресурстарды барлау, ө ндiру, тасымалдау, қ айта ө ң деу, пайдалану, республикалық маң ызы бар инфрақ ұ рылым, республикалық маң ызы бар аэроғ арыштық жә не ә скери кешендер, байланыс, энергетика саласындағ ы қ ызметпен тiкелей байланысты сараптама объектici;

248. Табиғ ат пайдаланушы - қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы уә кiлеттi орган берген табиғ ат пайдалануғ а рұ қ саттың негiзiнде қ оршағ ан ортағ а ластайтын заттарды шығ аруғ а жә не тастауғ а, ө ндiрiспен тұ тыну қ алдық тарын орналастыруғ а қ ұ қ ығ ы бар субъект;

249. Тұ тыну қ алдық тары - табиғ и жә не моральдық тозу нә тижесiнде ө зiнiң тұ тынушылық қ асиетiн толық немесе iшiнара жойғ ан бұ йымдар, материалдар мен заттар;

250. Шығ арылудың, тасталудың ү лес нормативi - ө нiмнiң, қ уаттың, кө лiк немесе ө зге де жү рiп-тұ ру қ ұ ралдарының бiрлiгiне шақ қ анда атмосферағ а, су объектiлерiне зиянды (ластаушы) заттарды шығ арудың, астаудың ең кө п массасының нормативi, ол шығ арылудың, тасталудың, технологиялық процестер мен жабдық тардың қ озғ алмалы, тұ рақ ты кө здерi ү шiн белгiленедi;

251. Экологиялық аудит - аудиттелетiн субъектiлердiң шаруашылық жә не ө зге де қ ызметiн экологиялық тә уекелдердi анық тау мен бағ алауғ а жә не олардың қ ызметiнiң экологиялық қ ауiпсiздiгi дең гейiн арттыру жө нiнде ұ сыныстар ә зiрлеуге бағ ытталғ ан тә уелсiз тексеру;

252. Экологиялық аудитке тапсырыс берушiлер - мү дделi жеке жә не (немесе) заң ды тұ лғ алар, сақ тандыру ұ йымдары, инвесторлар, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы уә кiлеттi орган жә не ө зге де мемлекеттiк органдар;

253. Э кологиялық жү йе - организмдердiң жә не олар мекендейтiн жансыз ортаның ө зара байланысты бiртұ тас функционалдық жиынтығ ы;

254. Экологиялық қ ауiп - антропогендiк жә не табиғ и ық палдар ә серiнiң, соның iшiнде дү лей зiлзалаларды қ оса алғ анда, зiлзалалар мен апаттар себептерiнен қ оршағ ан ортаның жай-кү йi бұ зылуының, ө згеруiнiң болуымен немесе ық тималдығ ымен сипатталатын жә не осығ ан байланысты жеке адам мен қ оғ амның ө мiрлiк маң ызы бар мү дделерiне қ ауiп тө ндiретiн жағ дай;

255. Экологиялық қ ауiпсiздiк - жеке адамның, қ оғ амның ө мiрлiк маң ызды мү дделерi мен қ ұ қ ық тарын қ оршағ ан ортағ а антропогендiк жә не табиғ и ық пал ету нә тижесiнде туындайтын қ атерден қ орғ алуының жай-кү йi;

256. Экологиялық қ ауiптi объект - iске асырылуы ауқ ымы ә рi ұ зақ тығ ы бойынша қ оршағ ан ортағ а зиянды ә сер ететiн немесе ә сер етуi ық тимал жә не халық тың ө мiрi мен денсаулығ ына ерекше қ ауiп тө ндiретiн сараптама объектiсi;

257. Экологиялық нормалау - адамның ө мiр сү руi мен биологиялық алуан тү рлiлiктi сақ тау ү шiн қ олайлы ортаны айқ ындайтын жә не қ амтамасыз ететiн ережелердiң (нормалардың) жә не олардағ ы қ оршағ ан ортаның жай-кү йi мен оғ ан ық пал ету дә режесiн бағ алаудың сан жә не сапа кө рсеткiштерiнiң (нормативтерiнiң) жү йесi;

258. Э кологиялық талаптар - Қ азақ стан Республикасының заң дық, ө зге де заң ғ а тә уелдi нормативтiк қ ұ қ ық тық жә не нормативтiк-техникалық актiлерiнде қ амтылғ ан қ оршағ ан ортағ а терiс ә сер ететiн шаруашылық жә не ө зге де қ ызметте орындауғ а мiндеттi шектеулер жә не ондай қ ызметке тыйым салу.

259. Экологиялық қ атынастар — дегеніміз бұ л объектісі табиғ ат пен оның қ ұ рамындағ ы элементтер болып табылатын қ атынастарды айтамыз.

260. Экологиялық қ ұ қ ық тың объектілері — дегеніміз айналадағ ы табиғ и ортаны қ ұ райтын, адамның тіршілік қ ажеттіліктеріне жұ мсалатын табиғ и ресурстар мен адамдардың экологиялық денсаулығ ы мен ө мірін айтамыз.