Экожүйе компонеттері және олардың сипаттамалары.

26. Экологиялық жү йе -қ ұ рамына белгілі территориядағ ы барлық организмдер кіретін жә не оның қ оршағ ан ортамен қ арым-қ атынасы нә тижесінде энергия ағ ыны белгілі трофикалық қ ұ рылымды, тү рлердің кө п тү рлігі мен жү йе ішіндегі заттар айналымын тү зетін, ү здіксіз ө згеріп отыратын кез келген қ ұ рылым болып саналады.

27. Экожү йе- қ ұ рамына тірі организмдер мен абиотикалық ортаны біріктірген жә не олардың ә рқ айсысы бір-біріне ә сер етіп, Жер бетіндегі тіршілікті сол кү йінде сақ тап тұ руғ а қ ажетті тірі табиғ аттың негізгі фукционалдық бірлігі болып табылады.

28. Қ ұ қ ық тық экожү йелерге: тундра, тайга, жапырақ ты орман, дала, шө л, саванна экожү йелері жатса.

29. Су экожү йелеріне: тұ щы су экожү йелерінен –ө зен, кө л, бұ лақ, су қ оймалары, ал тең із экожү йелеріне –тең із, мұ хит экожү йелерін жатқ ызады.

30. Табиғ и заттар -химиялық реакциялар мен физикалық процесстер нә тижесінде пайда болғ ан жә не табиғ аттағ ы зат айналымына қ атысатын кез келген химиялық қ осылыс, не элемент.

31. Тірі заттар- систематикалық жағ дайына тә уелсіз, Жер бетін мекендейтін тірі организмдердің жиынтығ ы.

32. Ө лі заттар –тірі зат қ атысынсыз тү зілетін заттар, олардың мысалы ү гітілген тау жыныстары бола алады.

33. Биокосты заттар- тірі организмдер мен табиғ и биологиялық емес процестер арқ ылы тү зілетін заттар.

34. Органикалық заттар- кө міртек элементінің басқ а химиялық элементтермен кү рделі қ осылыстары.

35. Биологиялық активті заттар- тіршілік процестерін, организмнің ө суі мен тү зуін баяулататын, немесе тездететін кез келген заттар.

36. Антропогенді заттар- адамның іс-ә рекеті нә тижесінде тү зілген химиялық қ осылыстар.

37. Зиянды заттар деп- жалпы алғ анда, адам организміне, денсаулығ ына, ө су, даму процестеріне зиян келтіретін химиялық қ осылыстар мен заттарды айтады.

38. Биота - кең істіктегі барлық тірі организмдер жиынтық тарының кез келген тү рі, (мысалы, экожү йе биотасы, қ ұ рлық биотасы, тең із биотасы, биосфера биотасы, т.с.с).

39. Гомеостаз- деп экожү йенің ө зін-ө зі сақ тау жә не реттей алу қ асиеті аталады. Гомеостаздың негізгі популяция тығ ыздығ ының қ оректік ресурстарғ а тә уелділігі мысалы арқ ылы кө рсетуге болатын кері байланыс принципі болып табылады.

40. Экологиялық сукцессия -деп Автогенді ө згерістерді экожү йенің дамуы, басқ аша айтатын болсақ, жер бетінің белгілі бір бө лігіндегі экожү йелердің ауысуы.

41. Антропогендік сукцессия- адамның шаруашылық іс-ә рекетінің нә тижесінде экожү йеге тікелей, не жанама ә серінен бір биотоптағ ы биоценоздардың біртіндеп ауысуы.

42. Пирогенді сукцессия -ө рттер нә тижесінде биоценоздардың ауысуы.

43. Катострофалық сукцессия –экожү йедегі табиғ и немесе антропогендік факторлар.

44. Биогеохимиялық цикл - минералды қ осылыстар қ ұ рамындағ ы химиялық элементтердің ө сімдіктер мен жануарлар организмдері арқ ылы табиғ аттағ ы айналымы.

45. Биогеоценоз - тірі организмдер қ ауымдастығ ының (биоценоз) абиотикалық жағ дайлардың кең істіктік жиынтығ ын (биотоп), зат, энергия мен информация алмасулары негізінде біріктіретін қ ұ рлық тық экожү йе.

Тақ ырып №3: Биосфера туралы ілім. Адамның биосфералық ү рдістерде алатын орны. Адамды қ оршағ ан ортасы жә не ө зіне тә н ерекшеліктері.

46. Биосфера – біздің тіршілік ететін ортамыз, бізді қ оршағ ат табиғ ат. Адам баласы, ең алдымен, ө зінің тыныс алуы, тіршілік ету іс-ә рекеті арқ ылы осы табиғ атпен тығ ыз байланысты. «В.И.Вернадский»

47. «Биосфера» 1875 ж. Вена университетінің профессоры геолог Эдуард Зюсс енгізді.

48. «Биология»- деген терминді алғ аш ұ сынғ ан француз оқ ымыстысы Ж.Б.Ламарк.

49. «Францияның гидрогеологиясы туралы» - Ж.Б.Ламарк 1803 ж.

50. Организмдердің жалпы морфологиясы - неміс ғ алымы Э.Геккель.

51. «Биосфера» ең бегі -1926 ж. жарық қ а шық ты -В.И.Вернадский.

52. Ноосфера – ақ ыл-ой сферасы. Бұ л терминді 1927 ж. Француз математигі жә не философы Ле-Руа ұ сынды.

53. Озоносфера – биосфераның жоғ арғ ы қ абатын 20 км-ден 30 км-ге дейінгі аралық ты алып жатыр, ол биосферадағ ы бү кіл тірі организмдерге зиянды ә сер ететін ультракү лгін сә улелерді ұ стап қ алады, озон тірі организмдердің тіршілік ә рекеті нә тижесінде тү зілетін оттектің аллотропиялық тү р ө згерісі.

54. Биокосты зат – биосферадағ ы денелердің қ ұ рылымдық тү зілімі тек қ ана қ атты, сұ йық жә не газ ғ ана емес, сонымен бірге ерекше биологиялық кү йде, тіршіліктің барлық минералдық жә не тірі биологиялық қ ұ рылымда болатын ерекше тү зілім.

55. Атмосфера – космос кең істігімен шектесіп жатқ ан планетаның ең жең іл қ абаты.

56. Гидрофсера – Жердің су қ абаты.

57. Литосфера – Жердің қ атты қ абық шасы, Жердің тү рлі терең діктегі тү зілген шө гінді, метаморфоздық тау жыныстары тү ріндегі тү рлі минералдық ассоциацияларынан тұ ратын ерекше қ абық.

58. Топырақ – климаттық жә не биогенді заттар ә серінен тү зілетін континеттердің борпылдақ қ абаты.

59. Продуценттер – кө мірқ ышқ ыл газын сің іріп, оттегін бө леді.

60. Консументтер – оттегін сің іріп, кө мірқ ышқ ыл газын бө ліп шығ арады.

61. Редуценттер – жануарлар мен ө сімдіктердің қ алдық тарын насекомдар, қ арапайымдар, саң ырауқ ұ лақ тар мен бактериялар ө ң деп, ыдыратуы.

62. Зат айналымы – табиғ аттағ ы циклді тү рде қ айталанып тұ ратын заттардың ө згерістері мен айналым процестерін айтады.

63. Биотикалық айналым – тірі организмдерге биогенді элементтердің топырақ тан, судан жә не ауадан тү суін, бұ л элементтердің тірі организмдерде жаң а кү рделі қ осылыстарғ а айналуын, одан соң олардың тіршілік процесінің нә тижесінде қ айтадан топырақ, ауа, суғ а тү суін айтамыз.

64. Биоценоэкология - тірі организмдердің қ ауымдастық тары мен оларды қ оршағ ан орта арасындағ ы қ арым-қ атынастарды зерттейтін экология саласы.

65. Биотикалық алмасудың ү лкен шең бері – биосфераның ү здіксіз жаң арып отыратын экологиялық жү йелеріне бірнеше қ айтара қ атысып отыратын кең істік пен уақ ыт шегіндегі заттар, энергия мен информациялардың заң ды, циклді тү рде қ айта таралуының тоқ таусыз планетарлық процесс.

66. Кіші биотикалық шең бер – ү лкеншең бер негізінде тү зіліп, заттардың топырақ, ө сімдіктер, жануарлар жә не микроорганизмдер арасындағ ы айналымымен сипатталады.

67. Оттегі – қ алыпты жағ дайда тү сі, исі, дә мі жоқ газ.

68. Бос оттектің айналымы – оттектің ө сімдіктерде фотосинтез нә тижесінде тү зіліп, оның организмдердің тыныс алуына, тотығ у реакцияларына, оның ішінде оттектің жану, т.с.с. химиялық реакцияларғ а жұ мсалуы.

69. Кө міртек айналымы – кө мірқ ышқ ыл газдың тү зілуі(бө лінуі) жә не оның байланысуы(суда еруі).

70. Азот – қ алыпты жағ дайда тү ссіз, иіссіз газ.

71. Азотфиксация – атмосферадағ ы молекулалық азотты сің іріп, оны ө сімдіктерге сң імді азоттың қ осылыстарына айналдыруы.

72. Биогенді элементтер – тірі заттың сапалық қ ұ рамы бірнеше элементтерден тұ рады, олар – суттек, оттек, азот, фосфор, кө міртек жә не кү кірт – барлық тірі заттар қ ұ рамының негегізгі элементтері.

73. Кө мірсулар – кө міртек, сутек пен оттектен тұ ратын органикалық қ осылыстар.

74. Нуклеин қ ышқ ылы – клетка ядросының қ ұ рамына кіреді, олар екі тү рлі- дезоксирибонуклеин (ДНК) жә не рибонуклеин қ ышқ ылы (РНК) болып бө лінеді.

75. Авторофты – организмдер сыртқ ы ортаның органикалық емес минералды заттармен қ оректенуі.

76. Гетеротрофты – организмдер автрофты организмдердің қ алдық тарымен немесе олардағ ы дайын органикалық заттармен қ оректенуі.

77. Миксотрофты – автотрофты да, гетеротрофты да жолмен қ оректенетін организмдер.

78. Паратрофты – тірі организмдердің тірі белоктарымен қ оректенетін организмдер.

79. Сапротрофты – ө лі организмдердің белоктарымен қ оректенеді.

80. Аэробты – бос оттегі қ атысында ө мір сү ретін организмдер.

81. Анаэробты – оттексіз жағ дайда ө мір сү ретін организмдер.

82. Прокариоттар – клетка ядросы болмайтын, ДНК клеткада бос орналасқ ан.

83. Эукариоттар – бір клеткалы жә не кө п клеткалы организмдерде ядросы барлар.

84. Саң ырауқ ұ лақ тар – 100 мың дай тү рлері бар, хлорофилсіз, тө менгі сатыдағ ы организмдер.

85. Сапрофиттер – ө сімдіктердің шіріген қ алдық тарымен қ оректенеді.

86. Симбионттар – ө сімдіктердің қ арашіктің қ оректік заттарын сің іруін жең ілдетеді, ө здерінің ферменттері арқ ылы кө міртектік алмасуды жақ сартып, бос азотты ө сімдіктерге қ ажетті сің імді формаларын ауыстырады.

87. Биоиндикация - тірі организмдер мен олардың қ ауым-дастық тарына тигізген ә серіне қ арай антропогендік факторларды анық тау.

Тақ ырып №4: Табиғ и ресурстар адамның ө мір сү ру сақ талу ү шін лиммиттеуші фактор ретінде оларды пайдалану мен таусылуымен байланыты мә селелер

88. Қ алпына келтірілмейтін ресурстар – бұ л ресурстарды ү здіксіз пайдалану олардың таусылуына ә келеді.

89. Салыстырмалы қ алпына келтірілетіни ресурстар – топырақ, қ ұ рлық тың ө сімдік ө німін бере алатын борпылдақ қ абаты жә не орман ресурстары.

90. Қ алпына келтірілетін ресурстар – ө сімдіктер мен жануарлар дү ниесі жә не кейбір минералды ресурстар, мысалы, тең іздер мен кө лдер тү біне шө гетін тұ здар.

91. Сарқ ылатын ресурстар – космостық, климаттық жә не су ресурстары жатады.

92. Космостық ресурстар кү н радияциясы, тең із ағ ысы энергиясы.

93. Климаттық ресурстарғ а атмосфералық, ауа, жел энергиясы, атмосфералық жауын-шашын жатады.

94. Су ресурстары – Жер бетіндегі барлық су қ орлары.

95. Индустриялы далалар – топырақ тың бұ зылуына ә сер ететін факторларғ а сол сияқ ты табиғ и қ азба байлық тарды: кө мір, темір рудалары, тү сті металлдар мен қ ұ рылыс материалдарын жер астылық жә не ашық ә діспен алу нә тижесінде бү л жерлерде қ ұ нарлы топырақ ты жерлердің орнында ө сімдіктерінен айырылуы, қ ұ нарсыз жерлер.

96. Минералды ресурстар металлдар мен металл емес кендері, мұ най, газ, кө мір, жер асты сулары жатады.

97. Энергетикалық ресурстар:

a. қ алпына келтірілмейтін ресурстар: тас кө мір, мұ най, газ, торф, жең іл элементтер деп аталатын сутек, гелий, литий, ядролық отын.

b. қ алпына келтірілетін: фотосинтез процесінің, кү н сә улесінің, толқ ындар мен ағ ыс энергиялары, атмосфералық қ алдық тар энергиясы жә не т.б. жатады.

98. Қ алдық сыз ө нім ө ндірістің мә ні – жұ мсалатын ресурстарды толық пайдалану арқ ылы биосфераның ластануына жол бермеу.

99. Ө ндірістік қ алдық тар – шикізат, материалдар, жартылай дайын ө німдердің қ алдық тары, химиялық тү рлі қ осылыстар.

100. Тұ тыну қ алдық тар – бастапқ ы тұ тыну қ асиеттерінен айырылғ ан материалдар мен ө німдердің қ алдық тары.

101. Рециклинг – қ атты тұ рмыстық қ алдық тарды екінші реттік ө ң деу.

102. Қ алдық сыз технология – БҰ Ұ Европа экономикалық комиссиясының Деклорациясына (1979) сә йкес адамзат қ оғ амының қ ажеттіліктерін қ амтамасыз етуде табиғ и ресурстарды барынша тиімді пайдалану мен қ ошағ ан ортаны қ орғ ау ү шін білім мен ғ ылымның жетістіктерін, тү рлі ә дістер мен қ ұ ралдарды практикада қ олдану.

103. Рециркуляция – қ оршағ ан ортаның ластану дең гейін тө мендету, шикізат пен энергияны ү немді пайдалану ү шін материалдық ресурстарды қ айта пайдалану.

104. Су пайдаланудың жабық циклы – ө неркә сіптердегі ө ндірістік процестерде суды тазарта отырып, бірнеше қ айтара пайдалану, табиғ и суларғ а ластанғ ан, қ алдық суларды жібермеу.

105. Биотехнологияны пайдалану – адамғ а пайдалы ө німдер, процестер мен қ ұ былыстарды микроорганизмдер кө мегімен алып, оларды заттар, энергия мен информацияның табиғ и айналымына енгізу, сол сияқ ты биологиялық объектілер, микроорганизмдер, олардың қ ауымдастық тары, метаболиттері мен препараттарына негізделген технологиялық процестерді жасау.

106. Физико-механикалық ә дісі – физикалық факторларды (жарық, температура, ультрдыбыс) пайдалануғ а, немесе зиянкес насекомдарды олардың ә ртү рлідаму стадияларына тікелей механикалық жолмен жинап алып, жойып жіберу.

107. Химиялық кү ресу ә дісі – зиянкестерді пестицидтерді қ олдану арқ ылы жою.

108. Фумиганттар – насекосдардың, бү ргелердің организміне тыныс алу органдары арқ ылы бу, не газ тә різді кү йде тү сетін пестицидтер.

109. Биологиялық ә діс – зиянкестерді жыртқ ыш, паразит насекомдар, насеком қ оректі қ ұ стар, қ ос мекенділер мен бауырымен жорғ алаушылар, аң дар мен ауру туғ ызушы микроорганизмдер – вирустар, саң ырауқ ұ лақ тар, сол сияқ ты бү ргелер мен нематодтар арқ ылы жою.

110. Микробиологиялық кү рес – зиянкестерге қ арсы кү ресте тү рлі микробиологиялық препараттар эктобактерин, дендробацилин, инсектин т.б. қ олдану.

111. Интеграциялық (комплестік) ә дісте ө сімдіктердің зиянкестері мен ауру туғ ызушаларын қ арсы кү ресте екі, не одан да кө п ә дістерді қ олдану.

Тақ ырып №5: Ә леуметтик жә не қ олданбалы экологияның негізгі ережелері мен мазмұ ны. Медициналық экология қ олданбалы экологияның саласы ретінде.

112. Ә леуметтік экология — табиғ ат пен қ оғ ам арасындағ ы ө зара карым-қ атынас заң дылық тарын " табиғ ат + адам + қ оғ ам" жү йесі негізінде зерттейді.

113. Ә леуметтік экологияның негізгі міндеті – адамзат қ оғ амының жә не оның жекелеген аймақ тық топтарының табиғ атпен ә серлесу заң дылық тарын зерттеу негізінде жаң а табиғ и-мә дениеттендірілген ортаны жобалау;

114. Қ олданбалы экология - экология ғ ылымы жү ргізген ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарынан қ орытындыларды қ алай пайдаланудың тә сілдерін кө рсетіп беруді қ арастырады.

115. Теориялық экология — тірі ағ залардың ә р тү рлі қ ұ рылымдық дең гейлерінің жалпы зандылық тарын зерттейді. 

116. Іргелі экология — биосферадағ ы тірі азғ алар мен сыртқ ы орта жағ дайларының адамның іс-ә рекеттері арқ ылы бү лінуін, оларды болдырмау жә не табиғ ат байлық тарын ұ қ ыпты пайдалану жолдарын зерттейді.

117. Ө неркә сіптік экология — ө неркә сіптік нысандардың тірі ағ заларғ а жә не қ оршағ ан орта жағ дайларына ә серін зерттейді.

118. Геоэкология — жер бетіндегі экожү йелердегі жә не биосфералық дең гейдегі сыртқ ы орта қ ұ былыстарының ө зара байланысын жә не олардың тірі азғ алармен қ арым-қ атынасын зерттейді.

119. Ауыл шаруашылығ ы экологиясы — ауыл шаруашылығ ы салаларының сыртқ ы ортамен ө зара қ арым-қ атынасын агроценоздардың даму ө згеру заң дылық тарын жә не ауыл шаруашылығ ы салаларының бір-біріне ә серін зерттейді.

120. Ғ аламдық экология — биосфера дең гейіндегі, тіпті Кү н жү йесіндегі ә лемдік қ ұ былыстарды, табиғ и ө згерістерді зерттейді. Мысалы, эпидемиялық аурулар, климаттың жаппай жылынуы, озон қ абатының жұ қ аруы, ядролық қ ауіп қ атерлер, шө лейттенудің алдын алу, т.б.

121. Экология ғ ылымының казіргі басты стратегиялық міндеті — биосфераның қ ұ рамды бө лігі ретінде адамзат қ оғ амының табиғ атпен ө зара қ арым-қ атынасының ү йлесімділігін сақ тауғ а негізделген ғ ылыми теорияларды дамыту.

122. Медициналық экология - адам экологиясының бір бө лімі жә не қ оғ амдық денсаулық байланыстары мен тә уелділіктеріне жә не оның қ оршағ ан табиғ ат, ә леуметтік жә не технологиялық орта факторларынан бұ зылуына талдау жасайтын бү гінгі профилактикалық медицина I бағ ыты.

123. Адам экологиясы - бұ л адамның (ағ за ретінде) мекен ету ортасымен ө зара қ арым-қ атынасы туралы ғ ылым болып табылдады.Адам экологиясы дарақ тардың, ағ заның аутэкологиясы (грек. аутос - ө зім) ретінде ағ залардың мекендеу орталарымен ө зара қ арым-қ атынасын зерттейді.

Тақ ырып №6: Атмосфераның экологиялық мә селелері. Атмосфера ластануының халық тың денсаулығ ына жә не ө мір сү ру жағ дайына ә сері. Атмосфералық ауа ластануын интегралды бағ алау.

125. Жер атмосферасы (грекше: «atmos» - «бу» жә не «sphaira –«шар») – Жерді қ оршап тұ рғ ан газды қ абық ша.

126. Тропосфера – Атмосфераның Жер бетіне ең жақ ын қ абаты.

127. Стратосфера – Тропосфераның жоғ арғ ы жағ ында 40 км-ге созылатын атмосфера қ абаты.

128. Мезосфера – Стратосферадан 50 км биіктікте орналасқ ан атмосфера қ абаты.

129. Термосфера – атмосфераның 80–85 км-ден 500 – 600 км-ге дейінгі молекулалық, атомдық иондардың жә не еркін электрондардың мол қ абаты.

130. Экзосфера (грек. ехо – сыртқ ы жә не sphaіra – шар) – Жерден ең алыста 800-1600 км қ ашық тық та, Жер атмосферасының шеткі, ең жоғ ары қ абаты.

131. Ионосфера – газ молекулаларының ионизациясы жоғ ары болатын, 80 км-ден 800-1000 км биіктік аралығ ында жатқ ан атмосфераның қ абаты.

132. Атмосфералық ауа – тү рлі газдардың қ оспасы.Қ ұ рамында 78, 08 % азот,

133. 20, 9 % оттегі, 0, 93 % аргон, 0, 03 % кө мірқ ышқ ыл газы бар.

134. Озоносфера, озон қ абаты (гр. ozon – аң қ ығ ыш жә не sphaіra – шар) – озонның жоғ ары концентрациясымен ерекшеленетін стратосфералық (биіктігі 10 – 50 км) қ абат.

135. Озон ойық тары - атмосфераның озон қ абатының бұ зылуы.

136. Фреондар – озон қ абатының бұ зылуына ә сер ететін галогенді қ осылыстар.

137. Атмосфера табиғ и жә не жасанды (антропогендік) жолмен ластанады.

138. Шаң – атмосферада ү немі белгілі мө лшерде болатын, табиғ и процестер нә тижесінде тү зіледі.

139. Минералдық шаң – тау жыныстарының ү гітілуі мен бұ зылуы, вулкандар атқ ылауы, орман, дала, торфтардың ө ртенуі, тең із беттерінен судың булануы минералдық шаң ның тү зілуіне себеп болады.

140. Органикалық шаң – ауада аэропланктондар тү рінде жә не ө сімдіктер мен жануарлардың ыдырау, ашу, шіру ө німдері тү рінде болады.

141. Космостық шаң – жанғ ыш метеориттер қ алдық тарынан тү зіледі.

142. Жасанды ластану – Атмосфераны ластаушылардың ең негізгілері транспорт тү рлері, жанармайлардың жану ө німдері болып табылады.

143. Радиациялық ә сер – радиоактивті заттардан бө лінетін радиоактивті сә улелердің ә сері.

144. Шу – қ оршағ ан ортаның урбанизация, технологиялық процестердің автоматтандырылуына байланысты ә леуметтік-гигеналық маң ызғ а ие болғ ан кең таралғ ан қ олайсыз физикалық фактор.

145. Смог – зиянды улы заттардың жоғ арғ ы концентрациясының атмосферада қ алың тұ мандар болып жинақ талуы.

146. Парниктік эффект – Кү ннің жылу сә улелерін сің іретін газдар мө лшерінің кө беюі нә тижесінде атмосфера температурасының жоғ арылауы.

147. Қ ышқ ыл жаң бырлар – атмосфералық қ алдық тардың реакция ортасының жауын, қ ар, тұ манның қ ұ рамындағ ы техногенді қ алдық тар ә серінен қ ышқ ылдығ ының қ алыпты мө лшерден артуы.

Тақ ырып №7: Гидросфераның экологиялық мә селелері. Судың ластануның халық денсаулығ ына ә сері. Судың ластануын интегралды бағ алау.

149. Гидросфера – тірі организмдер мекендейтін Жердің сулы қ абық шасы, барлық мұ хиттар, ө зендер мен кө лдер, тең іздер, батпақ тар, су қ оймалары мен бұ лақ тар.

150. Зоопланктон - тең іздің, су айдындарының ә ртү рлі терең дігінде мекендейтін жә не суда қ алқ ып тіршілік ететін, су ағ ынына тө теп бере алмайтын тірі организмдер тобы.

151. Фитопланктон - микроскопиялық жасыл ө сімдіктер, негізінен, балдырлар, сондай-ақ, су қ абатында еркін жү зіп жү ретін кейбір жоғ ары ө сімдіктер.

152. Бентос - (гр. benthos – терең дік) — су қ оймаларының тү біндегі организмдер жиынтығ ы.

153. Фитобентос (гр. phyton - ө сімдік, bentos — тередік) — ө зендер мен су қ оймалардың тү бінде ө сетін тү тік ө сімдіктер, ө сімдіктекті организмдер жиынтығ ы.

154. Зообентос - (грекше: zoon - жануар жә не benthos- терең дік) — тең іздердің жә не тұ щы сулы материктік суқ оймалардың тү бінде мекендейтін жануарлар жиынтығ ы; бентостың қ ұ рамдас бө лігі.

155. Климатотоп – қ оршағ ан ортадағ ы климаттық жағ дайлар.

156. Криосфера – Жер шарының атмосфера, гидросфера жә не литосфера тоғ ысатын белдеміндегі мұ зды қ абаты.

157. Су — сутегі мен оттегінің қ алыпты жағ дайларда тұ рақ тылығ ын сақ тайтын қ арапайым химиялық қ осылысы.

158. Ауыз су — органолептикалық қ асиеттері (иісі, дә мі, мө лдірлігі, т.б.) жә не химиялық қ ұ рамы адам организмі ү шін қ ауіпсіз болып табылатын табиғ и су.

159. Тұ щы су — минералдану дә режесі 1 г/л-ден аспайтын табиғ и су атауы, минералдануы 1%-дан кем су.

160. Су табиғ атта 3 тү рлі агрегаттық кү йде: қ атты, сұ йық, газ тү рінде кездеседі.

161. Эвтрофикация – суда, табиғ и не антропогендік факторлар ә серінен биогенді элементтердің жинақ талуы нә тижесінде су объектілерінің биологиялық ө німділігінің артуы.

162. Ағ ызынды суларды ластаушы заттардан тазарту процесстері.

163. Механикалық ә дісі – суды тұ ндыру жә не сү зу арқ ылы ондағ ы механикалық қ оспалардан тазартуы.

164. Физико-химиялық ә діс – ластаушы заттардың физикалық кү йін ө гертуге негізделген.Бұ л ә діске коагуляция, флокуляция, флотация, ион алмасу, адсорбция, экстракция, кері осмос, ультрафильтрация, кристалдау, дистильдеу, электролиз жә не электродиализ жатады.

165. Коагуляция – ағ ызынды суларғ а коагулянттар (аммоний, темір, мыс тұ здары, т.б.) қ осылады, нә тижесінде ластаушы заттар тұ нбағ а тү седі де, судан бө лініп алынады.

166. Сорбция – кейбір қ осылыстар мен заттардың ө здеріне басқ а заттарды сің іру қ асиетіне негізделген.

167. Флотация – ағ ызынды суларғ а ауа жіберу арқ ылы суды ластаушы заттарды ауа кө піршіктерінің «ұ стап алып», су бетіне кө бік тә різді қ абат тү зуіне негізделген.

168. Химиялық ә діс – нейтралдау жә не тотық тыру жолымен жү зеге асырылады.

169. Нейтралдау - кезінде ағ ызынды сулардағ ы қ ышқ ылдар мен сілтілерді нейтралдау ү шін арнайы реагенттер(ізбестас, кальцийленген сода, аммиак) қ олданылады.

170. Тотық тыру -кезінде хлор жә не оның қ осылыстары пайдаланылады.

171. Биологиялық ә дісі – суғ а микроорганизмдерді ө сіру арқ ылы суды тазарту.

172. Суды ластаушылардан бө лу 3 кезең мен жү зеге асырылады.

173. Бірінші реттік тазарту - ағ ызынды сулар ірі қ атты қ алдық тардан тұ ндыру арқ ылы тазартылады.

174. Екінші реттік тазарту - еріген органикалық заттарды бө лу.

175. Ү шінші реттік тазарту - ағ ызынды судың қ ұ рамындағ ы азот пен фосфор қ осылыстарын бө лу.

176. Тамшылы биофильтрлер -арқ ылы тазарту ә дісінде судағ ы тек қ ана жү зінді органикалық қ осылыстар емес, еріген қ осылыстар да бө лінеді.

Тақ ырып №8: Литосферадағ ы антропогендік ә сер ету. Топырақ тың химиялық жә не биологиялық ластануы жә не халық денсаулығ ы. Топырақ тың ластануые интегралды бағ алау.

177. Литосфера - (грекше «lithos» -«тас» + «sphair» -«шар»)- жердің қ абығ ы, қ ұ рамы силикатты, қ алың дығ ы 30-80 км болатын жер шарының сыртқ ы қ атты тас қ абық шасы.

178. Топырақ – сыртқ ы орта жағ дайлары: жылу, су, ауа, ө сімдіктер мен жануарлар, микроорганизмдердің біріккен ә серінен қ алыптасқ ан жердің беткі қ ұ нарлы қ абаты.

179. Топырақ тың қ ұ нарлығ ы - оның ө сімдіктерді оларғ а қ ажетті қ оректік элементтермен, сумен жә не ауамен қ амтамасыз ету қ абілеті. Ол топырақ тү зілу процесі барысында жә не адамның топырақ қ а ә сер етуі нә тижесінде қ алыптасады.

180. Топырақ тың деградациялануының - (латын тілінен аударғ анда -«тө мендеу», «артқ а кету») негізгі факторлары: эрозия, минералдық тың айтқ ыштар мен пестицидтер шамадан тыс кө п қ олдану, т.с.с.

181. Эрозия - (латынның «erodere» -«бұ зу») деген сө зінен шық қ ан, топырақ жабынының су, не желмен шайылуы, бұ зылуы.

182. Қ алыпты эрозия - орманды жерлер мен шө птесін ө сімдіктердің топырағ ында жү реді. Ол ө те жай байқ алып, нә тижесінде бұ зылғ ан топырақ қ абаты тү зілу процестерінің нә тижесінде бір жылда қ айта қ алпына келе алады.

183. Жылдам эрозия - табиғ и ө сімдіктер дү ниесі жойылып біткен, топырақ тың табиғ и ерекшеліктері ескерусіз пайдаланылғ ан территорияларда байқ алып, бұ л эрозия тез жү реді.

184. Жазық тық эрозия - тау беткейлеріндегі жоғ ары горизонттағ ы топырақ тардың жаң быр, еріген қ ар суларымен шайылуы.

185. Сызық тық эроия - тау беткейлері топырақ тарының жаң быр, еріген қ ар суларының ә серінен терең жыралар мен жылғ алар тү зіп шайылуы.

186. Жел эрозиясы, не дефляция – топырақ тың жоғ арғ ы қ ұ рғ ақ, қ ұ нарлы қ абатының бө лшектерінің желмен ұ шуы.

187. Ө ндірістік эрозия – пайдалы қ азбаларды ө ндіру кезінде, ә сіресе, ашық ә діспен ө ндіруде, тұ рғ ын ү й, ө ндіріс орындарының қ ұ рылысын, жолдар, газ жә не мұ най қ ұ бырларын салу кезінде байқ алады.

188. Абразия - ө зендер, басқ а да су кө здерінің жағ алауларының қ ұ лауы, жыртылатын жә не мал жайылатын жерлердің ауданы кемиді.

189. Механикалық эрозия – ауылшаруашылық техникалардың ауыр тү рлерін топырақ тың ө здігінен қ алпына келу қ абілетін ескермей пайдаланғ ан жағ дайларды қ алыптасады.Топырақ тың структурасы бұ зылады, физикалық қ асиеттері нашарлап, топырақ тү зілу процесінің негізгі агенті- биологиялық белсенділігі ә лсірейді.

190. Топырақ тың тұ здануы - натрий, кальций, магний тұ здарынң топырақ та ө сімдіктердің ө суі мен дамуына зиянды ә сер ететін концентрацияда жинақ талуын айтады.

191. Бұ зылғ ан жерлер - адамның шаруашылық іс- ә рекеттерінің нә тижесінде ө сімдіктері жойылғ ан, гидрологиялық режимі мен рельефі ө згерген, топырақ жабыны бұ зылып, ластанғ ан жерлер.

192. Рекультивация – бұ зылғ ан жерлерді қ айта қ алрына келтіру процесі.