Дәріс. Ғылымның пайда болуы. Антикалық ғылым.

1. Ғ ылымның пайда болу мә селесі.

2.Антикалық ғ ылым.

Ғ ылымның негізгі мақ саты – объективті шындық тың пә ндік саласының заң дарын ашу. Ғ ылым тарихының негізгі міндеті ғ ылым дамуын басқ аратын заң дарды ашу ү шін қ алыптасады

Бір қ арағ анда ондай заң дар жоқ болып кө рінуі мү мкін. И. Ньютон, Н. Лобачевский, М. Фарадейдің шығ уын алдын-ала білу жә не де ғ алымдардың ойлауы мен шығ армашылығ ын басқ ару мү мкін емес.

Ғ ылымның тарихын, сырттай, кө рнекті дана ойшылдар ең бектерінің нә тижесі деп айтуғ а болады. Бә ріне белгілі ғ ылым – ол адамдардың шығ армашылық, танымдық ең бектерінің жемісі. Бірақ ғ ылымның дамуы маң ызды роль атқ аратын белгілі бір тарихи жағ дайда ө теді. Ғ ылымның пайда болуы мен дамуы материалдық ө ндіріспен байланысын ерекше атап ө ткен жө н. Экономикалық жағ дай, қ оғ амдық ө ндірістің тә сілі бү кіл қ оғ ам ө мірі, соның ішінде ғ ылымғ а да қ ажетті негіз болады.

Ғ ылым ә леуметтік институт ретінде қ оғ амдық ө ндірістің, ө ндірістік кү штердің дамуын жеделдетуіне жә не ынталандыруғ а ық пал етеді. Ғ ылымның ө зі ө ндірістік кү шке айналады. Ғ ылым мен ө ндірістің байланысы тарихи қ ұ былыс, ә рі олардың дамуы да бір-бірімен сабақ тас. Ғ ылым дамуы, соның ішінде физика, биология, химия ғ ылымдарының заң дылық тарын зерттеуге ү лкен ғ ылыми мә н беруге ерекше кө ң іл бө лген жө н. Сондық танда, ғ ылым дамуының заң дарын зерттеу мә селесі ө зекті жә не ол ө мірге жаң а ғ ылымның бө лшегі – ғ ылымтанудың пайда болуына ә сер етті. Ол – ғ ылымның міндеті мен даму заң дылық тарын, ғ ылыми іс-ә рекеттің қ ұ рылымы мен динамикасын, ғ ылымның материалдық жә не рухани ө мірдің басқ а салалармен байланысын зерттейді. Ол ХХ – ғ асырдың 30-шы жылдры пайда болды. Ал 60 жылдары СССР-да, АҚ Ш-та жә не басқ а мемлекеттерде зерттеудің жеке саласы ретінде қ алыптасты.

Ғ ылымның дамуына екі заң дылық тә н: бір жағ ынан, ә р тарихи кезең дерде ө зінің жетістіктерінің мө лшерін белгілеп отырады жә не ә рбір нә тижесі оның ортақ қ орының ажырамас бө лігі болып табылады. Жаң а фактілер мен жаң алық тар қ айта қ аралады жә не нақ тыланады. Екінші жағ ынан ғ ылымның даму процесі оның қ ұ рылымына ә сер етеді. Ә р тарихи кезең де ғ ылыми таным белгілі бір танымдық формалардың жиынтығ ын-тү бегейлі категориялары мен тү сінігі, ә дістері, принциптері мен тү сіндіру сызбасын пайдаланады. Мысалы, антикалық ойлаудың негізгі білім алу тә сілі, ол – бақ ылау. Жаң а ғ асыр ғ ылымы тә жірибеге арқ а сү йейді.

Қ азіргі кезең дегі ғ ылымның нақ ты отаны Ежелгі Греция болып табылады. Ғ ылымның іргетасы – математиканы, астрономияны, механиканы, оптиканы, биологияны, медицинаны гректер қ алағ ан. Грек астрономдары мен математиктері тұ ң ғ ыш рет ғ ылыми болжам (гипотеза) мен дедуктивтік дә лелдеуді қ олданғ ан.

Математиканың теориялық білімінің салыстырмалы тү рде дамығ ан ү лгілері антикалық полистердің мә дениетінің контекстінде алғ аш рет пайда болып қ арастырылды. Бір пікірдің екіншісінің алдындағ ы артық шылығ ы дә лелдемелер арқ ылы анық талды. Негізделген білімнің пікірден артық шылығ ы антикалық философияда ө зінің дамуының одан ә рі жалғ асын тапты. Антикалық ғ ылымда ә дістерге, ақ иқ аттың (дилаектика жә не логика) дамуына ерекше кө ң іл бө лінді.

Тұ ң ғ ыш рет диалектиканы ә діс ретінде қ абылдауғ а қ адам жасалды. Математика саласында негізделген жә не дә лелденген білімнің идеалын қ олдану білімді баяндаудың жаң а принциптерін бекітті. Грек математикасында білімді теория тү рінде баяндау ү стем болды: “берілді – дә лелдеу керек – дә лелі”. Бірақ ежелгі египеттік жә не вавилондық математикада бұ л форма қ абылданғ ан жоқ. Бұ л елдерде нормативтік рецептер “Осылай жаса! … Қ ара, сен дұ рыс жасадың! ” ежелгі Египет пен Ваион мә дениетінде білімнің таралуын абыздар мен шенеуіктер (чиновниктер) бекітті. Білімді дә лелдеулер арқ ылы негіздеу бұ л елдердің мә дениетінде білімнің қ ұ рылымының идеалына айналғ ан жоқ. Бұ л жағ дай “эмпирикалық математиканың ” теориялық ғ ылымғ а айналуына кедергі жасады (В.С. Степин). Антикалық философтар математиканың дамуының теориялық жолына ө туге қ ажетті қ ұ ралдарды ө ң деп, математикалық білімдерді дә лелдеулер ә дісін қ олданулар арқ ылы жү йелендірудің алуан тү рлі қ адамдары қ абылданды. (Фалес, Пифагорийшілдер, Платон). Бұ л процесс Евклидтің дамығ ан геометриясының теориялық жү йесінің қ ұ рылуымен аяқ талды.

Атомдық ілімнің негізін салушы ежелгі грек философы – материалисі Демокритке (б.з.д. 460-370) мынандай қ анатты сө здер жатады: “Мен ү шін бір ғ ылыми дә лелдемелер табу бү кіл Парсы патшалығ ын мең геруден гө рі маң ыздырақ ”.

Дә лелдеу – математиканың іргетасы, онсыз математиканың дамуы мү мкін емес.

Математикадағ ы рациональдық ойлаудың тұ ң ғ ыш ө кілі Фалес (625-548 б.з.д.) болып есептеледі. Фалес – мемлекеттік қ айраткер, кө пес, инженер, астроном, философ, математик. Белгілі америка математигі жә не ғ ылым тарихшысы Д.Я.Стройк қ азіргі математианың шығ у тегін зерттей келіп, былай деді: “Аң ыз бойынша, грек математикасының атасы милет кө песі Фалес болып есептелінеді. Ол алтыншы ғ асырдың бірінші жартысында Вавилон мен Египетте болғ ан. Ол қ аншалық ты аты аң ызғ а айналғ ан фигура болғ анымен толық шындық ашылғ ан жоқ. Ол қ азіргі математиканың негізін ғ ана салушы емес, сонымен бірге бү кіл қ азіргі ғ ылым мен философияның негізін салушы болып есептеледі.

Алғ ашқ ы кезде гректер математикамен шұ ғ ылданды. Олардың алдында бір ғ ана мақ сат тұ рды. Ә лемдегі адамның орны қ андай? Математика Хаостан тә ртіп табуғ а ұ мтылды, идеяларды логикалық бір ізге келтіру, негізгі принциптерді табу. Математика бү кіл ғ ылымдардың ішіндегі теориялық тү рде болды /1/. Фалестің геометрия саласындағ ы білімі жан-жақ ты болды. Оғ ан геометриялық қ ұ рылымның мынандай негізгі қ асиеттері белгілі болды: диаметр шең берді тең екіге бө леді;

Фалес тү рлі заттардың биіктіктерін анық тағ ан дейді. Мысалы, пирамиданың, т.б.

Ежелгі грек математикасы біртіндеп дамыды, бірнеше мектептерге бө лінді. Солардың бірі Пифагордың мектебі болып табылады. Пифагор Самосский (580-500 б.з.д.) ежелгі грек математигі. Милетке жақ ын Самос аралында дү ниеге келген. Фалестің шә кірті. Пифагордың ілімі бойынша, сандар заттардың мә ні болып табылады. Математикалық абстракциялар ә лемде белгілі бір тә ртіп орната отырып жасырын жетекшілік етіп отырады. Сандар – бү кіл тіршіліктің бастамасы, дү ние туралы тү сініктің кілті.

Пифагор мектебінің ұ раны: “Дү ниенің барлығ ы сандардан тұ рады”. Пифагоршілдердің ілімінде ерекше орынды 1, 2, 3, 4, сандары алды. Осы сандардың қ осындысы (1+2+3+4=10) тетрактис деп аталды. Аң ыз бойынша, Пифагоршілдердің анты: “Тетрактистің атынан жан дү ниемен ант етемін. Мә ң гі гү лденіп тұ ратын табиғ аттың қ айнар кө зі мен тамыры сонда жатыр”. Пифагоршілдер Табиғ аттағ ы барлық объект тө рт геометриялық элементтерден: нү ктеден, сызық тан, жазық тан, тә ннен тұ рады деп есептеді. Тетрактиске кіретін сандардың қ осындысы онғ а тең. Сондық тан он саны идеалды сан болып табылады жә не ә лемді бейнелеп кө рсетеді.

Пифагордың ең жоғ арғ ы жетістігі атақ ты теоремасы “гипотенузаның квадраты катеттердің квадратының қ осындысына тең ” деп аталатын кейіннен ғ ылымғ а “Пифагор теоремасы” деп енген атақ ты дә лелдеуі.

Бұ л теорема ертедегі Мысыр, Вавилон математиктеріне де мә лім болғ ан, бірақ олар дә лелдемеген.

Пифагоршілдер қ азіргі кездегі ғ ылым мақ ұ лдап отырғ ан екі тезисті жасады:

Ә лемнің негізгі принциптерін математиканың тілімен жеткізуге болады.

Барлық заттарды біріктіретін бастама сандық қ атынастар болып табылады. Дү ние дегеніміз ү йлесімділік, яғ ни гармония.

Ғ ылым саласына Пифагор мен пифагоршілдер мынандай жаң алық тар ашып, ғ ылымның дамуына ү лкен ү лес қ осты: дедуктивтік геометрияны жасады, кең істік геометриясы бойынша куб, пирамида, додекаэдр деп аталатын ү ш кө пжақ тың қ асиеттерін зерттеді, Евклидтің “Начала” (“Негіздері”) деп аталатын ең бегінің І-ІV кітаптары ө мірге келді.

Пифагор ғ ылымның тө рт саласын қ арастырды. Оларды грек тілінде “математа” деп атайды, осыдан математика деген термин қ алыптасты. Ол тө рт сала: сан туралы ғ ылым (арифметика), музыка теориясы (гармония), фигуралар жайындағ ы ғ ылым (геометрия) жә не аспан жайындағ ы ғ ылым (астрономия).

Пифагор музыканы да математикағ а жатқ ызып, негізгі музыкалық интервалдарды – октаваны, квинтаны жә не квартаны тағ айындады. Пифагор музыкалық дыбыстарды сандар арқ ылы, ал музыкалық интервалдарды сандардың қ атынастары арқ ылы кескіндеген.

Астрономияны математикағ а жатқ ызу ғ алымдардың болашақ ұ рпақ тарына дү ниені терең ірек тү сінуіне мү мкіндік берді. Жаратылыстану мен медицина пифагоршілдерге кө птеген тү бегейлі жаң алық тар (ми сананың орталығ ы ретінде) мен теориялардың (организмдегі сапалардың тепе-тең дігі, денсаулық негізі ретінде) ашылуына, сондай-ақ физиологияның, диететиканың, ботаниканың пайда болғ аны ү шін қ арыздар.

Жаң а заманда жаратылыстану, астрономияның, математиканың кү рт дамуына байланысты Пифагордың ә лемдік ү йлесімділік яғ ни гармония туралы идеясы жаң а сипат алды. Ұ лы ойшылдар, астрономдар, физиктер Н.Коперник, И.Кеплер, атақ ты суретші жә не геометр А.Дюрер Леонардо да Винчи, ағ ылшын астро-физигі А.С.Эддингтон ж.б. ғ алымдар мен философтар Пифагордың ғ ылыми-философиялық мұ раларынан табиғ и дү ниенің заң дылық тарын ашуғ а қ ажетті дү ниелерді таба білді.

Демокриттің кө зқ арастарының да ғ ылымда ө зіндік орны бар. Оның атомизм ілімі универсальды философиялық ілім болып табылады. Демокрит математика, физика, философия туралы бірқ атар шығ армалар жазғ ан. Бірақ оның шығ армалары бізге дейін жеткен жоқ. Олардың мазмұ ны бізге басқ а авторлардың ең бегі арқ ылы мә лім. Демокрит атомдар туралы ілімін жасады. Дү ниенің негізі Атомдар мен Бостық. Атомдар бө лінбейді жә не сезім мү шелері арқ ылы қ абылданбайды. Олар формасы, кө лемі жә не кең істікте орналасуымен ерекшеленеді. Атомдар ұ дайы қ озғ алыста, ө зара ә рекетте болады жә не шексіз материалдық дү ниелерді қ ұ райды.

Диоген Лаэртий (Лаэртский) (б.з.д. ІІІ. ғ. 1-ші жартысы) – грек философиясының ө мірбаяндық тарихының бірден-бір авторы.

Лаэртий Демокртиттің атомистік концепциясының мә нін былай ашып кө рсетеді: “Ә лемнің негізі атомдар мен бостық Дү ние шексіз жә не олар даму жә не жойыла алады. Жоқ тан бар болмайды, атомдар саны мен кө лемі жағ ынан шексіз. Олар қ ұ йын болып ә лемге тарайды, осыдан келіп кү рделі заттар – от, су, ауа, жер туындайды. Осылардың бә рінің мә ні атомдардың бірігуі, олар сыртқ ы ө згерістерге ұ шырамайды”.

Бос шексіз кең істік – бұ л ә лемнің бейнесінің ең жаң а элементі, жә не оның пайда болуы геометрияның жетістігі. Демокрит ұ лы болжам дү ниенің қ ұ рылымы туралы гипотезаны (болжам) ұ сынды. Демокриттің атомистік гипотезасы философия мен ғ ылымның дамуында маң ызды роль атқ арды. Кө птеген ғ асылар бойы ғ алымдар осы гипотезаны жетекшілікке алып, экспериментальдық (тә жірибелік) жолмен атомдарды тауып, оның табиғ атын тү сіндірмекші болды. Атомистік ілім дами отырып қ азіргі жаратылыстанудың негізі болды. Атақ ты ойшыл, физик М.Борн атомдық физикағ а шешуші қ адам осыдан 2500 жыл бұ рын жасалды деп атап кө рсетті. Ол гректің натурфилософтарының (Фалес, Анаксимен) маң ызды ролін атап кө рсетті оның ішінде Демокритті ерекше атап ө тті. ХХ ғ. Кө рнекті физигі, қ азіргі кванттық электродинамиканы жасаушылардың бірі, Нобель сыйлығ ының (1965 ж.) лауреаты Р.Фейнман ө зінің лекцияларында, егер де ә лемдік апаттың нә тижесінде ғ ылыми білімдер жойылғ ан болса, онда болашақ ұ рпақ қ а, жоғ алып кеткен ғ ылым туралы ү лкен ақ парат беретін бір-ақ ауыз сө з жеткен болар еді. Ол сө здің мағ ынасы мынандай болар еді: “барлық денелер атомдардан қ ұ ралады, - ” деп атап кө рсетті.