Дәріс. Орта ғасырлық ғылым.

1. Ортағ асырдағ ы логикалық ойлаудың логикалық нормаларының жә не ғ ылымды ұ йымдастырудың дамуы.

2. Теология жә не ғ ылым.

3. Ортағ асырлық Шығ ыстағ ы ғ ылым.

Европалық орта ғ асыр мә дениеті шарық тауы мен қ ұ лдырауы бар он екі ғ асырлық қ иын жолды қ амтиды. Ол - негізгі типологиялық белгілерден тұ ратын жалпы ә лемдік мә дени процесс бө лігі. Нағ ыз мә дениет ретінде ол оны жасағ ан халық тардың кө птеген жалпы жә не ерекше белгілерінен тұ ратын терең жеке бейнеге ие. Орта ғ асырдың рухани мә дениеті ү шін Абсолютке жетуге тырысу, универсализмге ұ мтылу, символизм жә не аллегориялық, танымның діни қ ұ рылымын тудыру, беделге ие болуғ а, форма тұ рақ тылығ ына ұ мтылу, индивидтің оны қ оршағ ан ә леуметтік ортамен тұ тастығ ы ретінде белгілер болды. Алайда орта ғ асырлық мә дениет ө згермей тұ рып қ алғ ан мә дениет болғ ан жоқ, ол біртіндеп қ озғ алмалы сипатқ а ие болды. Мә дени ө мірдің жаң а формалары, философиялық ағ ымдар, кө ркем стильдер, ә дебиет жанрлары туды. Мә дениеттегі жаң а қ ұ былыстар бір-бірін байыта отырып, мә дени алуандық тың ө суіне мү мкіндік жасай отырып, алдың ғ ылармен ө зара ә рекет етті.
Орта ғ асырлық мә дениеттің хронологиялық шең берлері: V ғ асырдың соң ы, дә лірек айтсақ, 476 жыл – Батыс Рим империясының қ ұ лағ ан жылы, ол ерте феодалдық мемлекеттер орнында пайда болды, XVII ғ асырдың екінші жартысы – Ағ ылшын буржуазиялық революциясының кезең і, бұ л Европада феодализмді жойып, капиталистік қ атынастарды орнатуғ а негіз болды. Осы кезең нің барлық мә дени ө мірі кө бінесе христиандық пен анық талды, бағ ыт-бағ дардың жаң а этикасын дайындады, дү ниеге жә не ондағ ы адамның орнына жаң а кө зқ арасты қ алыптастырды. Осы дә уір ойшылдарының ә семдік туралы ілімдері барлық кө рінетін формаларды жасаушы Қ ұ дайды тү сінуге бағ ытталғ ан. Тарих та қ ұ дайдың ниетін жү зеге асыру ретінде қ абылданды. Философия – «дін іліміне қ ызмет кө рсетуші», орта ғ асырлық философтың кө зқ арасы бойынша оның мұ ндай функциясы оның жалғ ыз ақ тайтын дә лелі бола алады. Дін ілімі орта ғ асырлық адамның ә леуметтік практикасының «ең жоғ ары қ орытындысы». Орта ғ асырда математика, сә йкесінше математикалық символдар тілі болғ ан. Алайда бұ л математикалық символдар дін ілімінің символдары болғ ан, ө йткені математика «сакральды арифметика» тү рінде болды, ол қ ұ дайшыл шындық тарды символдық тү сіндіру қ ажеттіліктеріне қ ызмет етті.
Орта ғ асыр алғ аш рет уақ ыт рухындағ ы ө нер арқ ылы кешенді беру тә сілі ретінде кө ркем стиль жасайды. Роман стилі бірінші жалпы европа стилі болып саналады, ол VIII-XII ғ.ғ. тарағ ан жә не ежелгі рим сә улет ө нерінің ерте ү лгілерімен ұ қ састығ ы ү шін европалық орта ғ асырдың екі жетекші сә улет стильдерінің бірі. Жабындыларды кө теріп тұ рғ ан жуан қ абырғ алы жә не бойница тү ріндегі терезелері бар роман стилінің ғ имараты ө зінің типі бойынша бекініс ғ имараты болды. Бұ л ұ қ састық ты дө ң гелек бақ ылау мұ наралары толық тырып тұ рды. Роман ө нері жасағ ан негізгі қ ұ рылыс – қ орғ ан-бекініс, монастырь-бекініс, қ ала-бекініс. Қ орғ ан – рыцарьдың бекінісі, шіркеу – Қ ұ дайдың бекінісі жә не т.б. Қ орқ ыныш тудыратын, бақ ылау мұ наралары бар тауда орналасқ ан тас ғ имарат роман ө неріне тә н қ ұ рылыс. Роман соборының сырты ө те жарасымды. Артық, деструктивті ештең есі жоқ. Бірақ храмның ішінде ә деттен тыс, толқ ытатын бейнелер кө п. Роман соборларының капительдерінде, бағ аналардың аяқ жағ ында, терезелерде, қ абырғ алар мен есіктердің рельефтерінде кентаврлар, арыстандар, жартылай кесірткелер, жартылай қ ұ стар, ә р тү рлі химерлер бейнеленген. Бұ л жә ндіктер оюлап ойып жасалып, жиектерге отырғ ызылғ ан.
Роман стилін XII-XIV ғ.ғ. тарағ ан готика ауыстырады, ол қ алалық орта ғ асыр мә дениетінің дамуымен тығ ыз байланысты. Бұ л аты шартты тү рде: ол Қ айта Ө рлеу дә уірінде пайда болғ ан жә не «готтар ө нері», яғ ни варварлар деген мағ ынаны берген. Жебе тә різді аркалары мен терезелері, мұ наралары, тө белері бар готикалық ғ имараттар мен ордалар ортағ асырлық лас кө шелерден бө лініп шығ ып, аспанғ а, Қ ұ дайғ а ұ мтылады. Тө белері биік готикалық қ ұ рылыста ауа кең болды. Бү кіл қ абырғ аны алып тұ рғ ан тү сті витражды терезелерден бө лменің ішіне кемпірқ осақ тың барлық тү стерімен қ ұ былып тұ рғ ан кү н сә улесі тү седі. Осының бә рі орган музыкасымен ү йлесімде діндарлардың ерекше эмоционалды-шаттық кү йін тудырды: барлық линиялардың аспанғ а ұ мтылысын, тастың дематериализациясы адамғ а жерге қ атысты басқ а ә лемде тұ рғ андай сезім тудыратындай ә сер ету керек болатын. Готикалық сә улетте бірінші рет кө шеге немесе алаң ғ а шығ атын, ә шекейлеу жағ ынан ғ имараттың басқ а бө лігінен ерекшеленетін ә шекейленген фасад қ олданылды. Готикалық собор христиан сенімінің сұ лулық пен гү лдену ү лгісі ғ ана емес, қ аланың сә ттілік символы болды. Париж Қ ұ дай Анасының соборы, Франциядағ ы Рейм жә не Шартр соборлары, Германиядағ ы Кельн соборы, Англияда Солсберри аббаттылығ ы жә не Вестминстер аббаттылығ ы готика қ ұ рылыстарының жауһ ары болып саналады.
Адамзаттың рухани бірігу қ ұ ралы мектеп болды, онда ә р текті халық жалпы ойлауды жә не жалпы ө мір сү руді ү йренді. Орта ғ асырлық мектеп антика мектебінен бастау алады. Оны ұ йымдастыруғ а антикалық білімі бар ерте орта ғ асыр қ айраткерлері ү лкен роль атқ арды. VI ғ. ө мір сү рген Боэций Платонның «жеті еркін ө нерін», яғ ни орта ғ асырлық оқ у орындарында оқ ытылатын жеті міндетті пә нді тұ жырымдады. Ө з кезегінде «жеті еркін ө нерді» екі бө лікке бө лу қ абылданды: тривиум (ү ш бастапқ ы білім – грамматика, риторика жә не диалектика), жә не квадривиум (тө рт білім жолы: геометрия, арифметика, астрономия жә не музыка).
Орта ғ асырлық қ алалардың гү лденуі білімді адамдарғ а деген қ ажеттілікті тудырды, бұ л мектептердің базасында университеттердің пайда болуына ә келді. Бірінші университеттер Болонияда (ХІ ғ соң ы), Кембриджде, Оксфордта (ХІІІ ғ. басы) жә не басқ а европа орталық тарында пайда болды. Оларда жетекші факультет дін ілімі болғ анмен, басқ а факультеттер феодалдық қ оғ амда ақ сү йектер білімінің таралуына мү мкіндік жасады. IX-XIV ғ.ғ. билік жү ргізген философия схоластика, орта ғ асырлық діни философия деген атқ а ие болды, оның негізгі мақ саты – діни дү ниетанымғ а теориялық негіздеме беру, дә лелдердің логикалық ә дістерімен діни догмаларды ұ тымды дә лелдеу. Атауы «схола» деген (мектеп) сө зден шық қ ан, бұ л оның мектептік-дидактикалық сипатын кө рсетеді. Схоластиканың ішінде бірнеше бағ ыттар дамыды. Олардың арасындағ ы дау алдымен жалпы ұ ғ ымдар проблемасына шоғ ырланды. Бағ ыттардың бірі – реализм жалпы ұ ғ ымдар заттардан тыс ө з бетімен болады жә не ә лем мен танымда оның алдында болады деп тұ жырымдағ ан. Номинализм деп аталғ ан басқ а линия жалпы ұ ғ ымдардың ө з бетімен ө мір сү руін теріске шығ арды жә не тек жалғ ыз заттарды ғ ана мойындады. ХІІІ ғ. схоластиканы жү йелендіруші белгілі философ Фома Аквинский болды.
Ақ сү йектер мә дениеті де болды, онда рыцарлық мә дениет ерекше орын алады. Рыцарлар ортасы этикеттің ерекше шең берлерін жасады. Рыцарь қ ұ дайғ а сыйынып, кү нә дан, менмендіктен жә не нашар қ ылық тардан бойын алыс салып, шіркеуді, жесірлер мен жетімдерді қ орғ ап, қ ол астындағ ыларғ а қ амқ ор жасау қ ажет. Ол батыр, адал болып, оң іс ү шін ғ ана кү ресу керек. Ол ө зінің ханымы ү шін турнирлерде кү ресе білетін, жиһ анкез болу керек. Бұ л рыцарьдың ә сем ханымғ а деген махаббатынан қ атты байқ алады.
Литургиялық драма пайда болды, ол соборда ойналып, қ ызмет бө лігі болып саналды, ол храм папертиінде болып, латын тілінде емес, жергілікті диалектіде жү ргізілді. Кейіннен миракль (христиан сенімінің қ арапайым адамдарғ а, оның ішінде кү нә лілерге игілікті ә сері туралы ғ ажайып аң ыздар), мистерия (керемет мерекелік ойындар, олар бірнеше кү нге созылады, христиандық сюжеттерді насихаттағ анмен, ақ сү йектер ұ йымдастырады), моралите (христиан рақ ымшылдарын мадақ тайтын аллегориялық кө ріністер) сияқ ты жанрлар қ алыптасады.
Готика кезең інің ә дебиетінде ваганттар поэзиясы ерекше орын алады, бұ л поэзияны таратушылар кезбе студенттер болды. Олардың еркін ойлы поэзиясы орта ғ асырдың аскетикалық (тақ уа) идеалдарынан алыс болды; ваганттар таза ақ сү йек ә дебиетін қ ұ ру жолымен жү рді. Олар уайым-қ айғ ысыз салтанат ө мірді ә ндеріне қ осты: «Барлық білгірлікті, оқ уды тастап, жастық шақ та рахат алу – біздің міндетіміз…». Олардың поэзиясында сатиралық антиклерикальды нота басым болды. Кейде ваганттардың ө лең дерінде баспанасыз, тапшылық ө мірге деген наразылық тары да болды. «Пайдасыз ө мір, сауық -сайран ү шін емес, мен оқ уды қ айыршылық тан тастадым».
ХІ-ХІІ ғ.ғ. батырлар эпосы жазылды, бұ л осы уақ ытқ а дейін ауызша дә стү рде ғ ана беріліп келген. Халық ертегілерінің қ аһ армандары ә детте ө з елі мен халқ ын қ орғ ағ ан жауынгерлер болды; эпикалық аң ыздарда ерлік, кү ш, адалдық, қ аһ армандық дә ріптелді. Француз эпосының ең зор ескерткіші - «Роланда туралы жыр», оның кейіпкері патриот Роланд болып табылады, оның ө мірлік мақ саты император мен «сү йікті Францияғ а» қ ызмет ету. Немістің батырлар жырының ірі ескерткіші – «Нибелунгтар туралы жыр». Эпостың негізі «ұ лы қ оныс аудару» кезіндегі ежелгі неміс аң ыздары, бірақ жырдың барлық сипаты ХІІ ғ. феодалды рыцарьлық Германиямен байланысты. Осы кезде «Беовульф» ағ ылшын батырлар эпосы жә не «Ү лкен Эдда» скандинавиялық эпикалық мұ расының ескерткіші ө мірге келеді.
Шығ ыста, Византияда христиан шіркеуі кү шті империялық билікке тә уелді болды. Византия императорлары V ғ. бастап шіркеу ө мірінде маң ызды роль атқ арды; тіпті шіркеу соборларын шақ ыру қ ұ қ ығ ын да император шешті, ол қ атысушылар қ ұ рамын анық тап, олардың қ аулыларын бекітті. Батыста шіркеу мемлекетке бағ ынбағ андығ ымен қ атар ерекше орынғ а да ие болды. Рим папасы маң ызды саяси фигура да болды. Батыс пен Шығ ыс шіркеулерінің арасында қ арама-қ айшылық тар пайда болып, уақ ыт ө те келе принциптік сипатқ а ие болып, терең дей берді. ІХ ғ. ортасында филиоква (филоква) – католик шіркеуінің Қ асиетті Рухтың Қ ұ дай-ә кеден ғ ана емес (Шығ ыс шіркеудің позициясы), Қ ұ дай-ұ лдан (Батыс шіркеудің позициясы) шығ уы туралы дауы болды. 1054 ж. шіркеулер бір-бірінен толық тә уелсіздігін жариялағ ан кезде біржолата бір-бірінен қ ол ү зді.
Ерте ортағ асырлық кезең ге ересейлердің – христиан шіркеуінің негізгі постулаттарына қ айшы келетін ерекше ілімдердің пайда болуы жатады. Олардың ә р тү рлі идеялары болды. Олармен кү рес жолының бірі инквизиция – католик шіркеуі қ ұ рғ ан сот-полицей мекемесі болды, ол ХІІІ ғ. ү немі шіркеуі соты ретінде жұ мыс жасады. Инквизицияның ресми қ ұ рылғ ан жылы жә не бірінші инквизициялық процесс жылы 1229 жыл саналады.
Орта ғ асырдың соң ғ ы ақ ыны мен жаң а кезең нің алғ ашқ ы ақ ыны Данте Алигьеридің поэтикалық жаң ашылдығ ы дү ниеге жә не поэзияғ а ортағ асырлық кө зқ араспен қ атар болды. Оның поэзиясына тә н белгілер аллегория мен символика болды. Алайда Дантенің кейіпкерлері ө зінің ө міршең дігімен жаң а дү ниетанымғ а, ә лем мен адамғ а деген жаң а қ атынасымен жол ашты. Кескіндемедегі тү пкі ренессанс белгілерін Джотто жұ мыстарынан кө руге болады, бұ л композицияның алуандығ ы мен ө міршең дігі, тұ рмыстағ ы нақ ты заттарды, жағ дайды, костюмдерді, перспективалар мен анатомияны ескере отырып, нақ ты кең істікте кейіпкерлердің табиғ и орналасуын кө рсетуге тырысуы. Шығ ыс Орта ғ асыры мен Қ айта Ө рлеу мә дениеті. Орта ғ асырлық араб мә дениеті арабтандыруғ а ұ шырағ ан, исламды қ абылдап, классикалық араб тілі кө п уақ ыт ә дебиет пен дін тілі ретінде билік қ ұ рғ ан елдерде ө ркендеді. Барлық орта ғ асырлық араб мә дениеті, адамдардың кү нделікті тұ рмысы мен ө мір салты, қ оғ амдағ ы мораль нормалары VII ғ. Араб тү бегіндегі тайпаларда пайда болғ ан ислам дінінің ә серінен дамыды.
Араб философиясының пайда болуы каламарационалды діни ғ ылымның алғ ашқ ы ө кілдері – мутазилиттердің («жекеленгендер») қ ызметімен байланысты. ІХ ғ. арабтар антиканың ғ ылыми-жаратылыстану немесе философиялық мұ расымен кең танысады. Аристотель философиясы басты назарда болады. «Неоплатондалғ ан» аристотелизм орта ғ асырлық араб философиясы – «шығ ыс перипатетизмінің» басты бағ ыты ілімінің негізі болды. Осы бағ ыттың негізін қ алаушы араб философы, астрологы, математик жә не дә рігер ә л-Кинди болды. Шығ ыс перипатетизмнің ә рі қ арай дамуы ә л-Фараби жә не Ибн Сина есімдерімен байланысты.
Ә л Фараби (870, Фараб – 950, Дамаск) - Шығ ыс философы, ғ алым-энциклопедисті, шығ ыс аристотелизмінің ірі ө кілі. Халеб пен Бағ дат қ алаларында философиялық жә не ғ ылыми білім алғ ан. Фараби философиясының негізі – Біртұ тастан жеке заттардың шығ уы, эманация туралы неоплатондық іліммен аристотелизмнің ү йлесімі. Ә леуметтік-этикалық трактаттарында Фараби діни қ ауым кө шбасшысы, билеуші-философ басқ аратын «рақ ымшыл қ ала» туралы ілімді дамытты. Фараби идеалды қ ұ рылысқ а теріс адамгершілік қ асиеттерді кө рсететін «мә дениетсіз қ аланы» қ арсы қ ояды.
Фараби Аристотель (осыдан оның «Екінші ұ стаз» атты қ ұ рметті атауы шық қ ан) мен Платон шығ армаларына берілген комментарийлердің авторы. Фарабидің «Музыка туралы ү лкен трактаты» - Шығ ыс музыкасы мен ежелгі грек музыка жү йесі туралы деректердің маң ызды кө зі. Фараби Ибн Синғ а, Ибн Баджуғ а, Ибн Туфаилғ а, Ибн Рушдағ а, жә не де ортағ асырлық Батыс Европаның философиясы мен ғ ылымына ә сер етті.
Орта ғ асырдағ ы атақ ты ғ алым тә жік философы, дә рігер, жаратылыс тану ғ ылымдарын жетік мең герген, ақ ын жә не белгілі музыка танушы – Абу Ә ли Ибн Сина (Батыс Европада Авиценна деп атағ ан, 900-1037 ж.ж.). Ибн Сина ә лемдік мә дениет тарихында белгілі орын алады. Философиялық шығ армаларының ішінде ең белгілісі - " Китаб-аш-шифа" («Сауығ у кітабы»). Ибн Сина философ-рационолист болғ ан. Ол тә жірибеге, шындық ты фактілермен, практикамен сынап тексеруге ү лкен мә н берді. Ол антика философтарының кө зқ арастарын дамытты, оның прогрессивті кө зқ арастары ислам қ ағ идаларына қ айшы келді жә не мұ сылман дінбасыларының орынсыз шабуылдарын тудырды.
Араб философиясының ә рі қ арай дамуы Ибн Баджу, Ибн Туфаиль жә не Ибн Рушд есімдерімен байланысты, олардың шығ армашылығ ы араб философиясының шың ы болды. Ибн Рушд аристотельдік ілімді кейінгі неоплатондық ө згешіліктен тазартып қ ана қ ойғ ан, натуралдық пантеизмге бейімделген дербес жү йені қ ұ рды. Ибн Рушд сенімнен ақ ыл-парасаттың басымдылығ ын дә лелдеді жә не діндарлардың философиялық проблемалармен айналысуының заң сыз екендігін дә лелдеді. Орта ғ асырлық араб ғ ылымының орталық тары Бағ дат, Куфа, Басра, Харон қ алалары болды. Ә сіресе Бағ датта ө мір қ ызу қ айнап жатты, онда «Ғ ылым ү йі» - академиялардың, обсерваториялардың, кітапхана мен аудармашылар алқ асының ө зіндік бірлестігі қ ұ рылды.
Шығ ыс ислам ә лемінің кө ркем мә дениеті айрық ша. Онда кескіндеме жоқ, ө йткені Алла мен қ ұ дайғ а қ атыстының барлығ ын бейнелеуге рұ қ сат етілмеді. Нә тижесінде бейнелеу ө нері кілем тоқ уда жақ сы дамыды, оғ ан тә н белгілер тү рлі-тү стілігі мен ө рнектілігі болды. Араб сә улет ө нері ерекше дамиды, ол арабтардың ең алдымен барлық грек, рим, иран кө ркем дә стү рлерін қ айта ө ң деу негізінде дамыды. Сол кезең нің ең белгілі сә улет ескерткіштері Фустаттағ ы Амра мешіті мен VII-VIII ғ.ғ. салынғ ан, Куфадағ ы собор мешіті. Осы кезең де мозайкамен жә не ә р тү рлі мә рмә р таспен ө ң делген Дамаскідегі «Қ ұ з кү мбезі» храмы салынды. Кейіннен мешіттерді ә сем ө сімдік жә не геометриялық ө рнектермен безендіре бастады, оғ ан стильденген жазу- араб вязі қ осылды. Мұ ндай ө рнекті европалық тар арабеска деп атағ ан, ол ө рнектің шексіз дамуы мен ырғ ақ ты қ айталануы принципі бойынша қ ұ рылды.
Орта ғ асырлық араб мә дениетінде поэзия мен проза тығ ыз байланысты болды: ө лең дер табиғ и тү рде махаббат жырларында да, медициналық трактаттар мен батырлар жырларында да кездеседі. Халифтар, сұ лтандар, шахтар ө зіне сарай ақ ындарын алу ү шін қ аражаттарын аямады. Поэзияны олар ө зін-ө зі таныту, мадақ тау қ ұ ралы ретінде қ арады. Бұ л жағ ынан ұ лы парсы ақ ыны, «Шах-намэ» («Патшалар кітабы») ө шпес эпопеясын жазғ ан Фирдоуси (993-1030 ж.ж.) шығ армашылығ ы белгілі. Мұ нда ол иранның мифтік жә не тарихи патшаларын жырғ а қ осқ ан. Ең басты кейіпкер - ө з халқ ының ұ лы, эпикалық қ аһ арман Рустам. Поэма ә ділдік пен ізгілік идеяларына толы.
X-XV ғ.ғ. ә лемге танымал араб халық ертегісі «Мың бір тү н» жазылды. Оның негізін парсы, ү нді, грек ертегілерінің қ айта ө ң делген сюжеттері қ ұ рады.
Парсы ақ ыны, математик, философ Омар Хайямның (1040-1123 ж.ж.) шығ армашылығ ы кө пшілікке белгілі. Философиялық тө рт жол ө лең – рубаилар оны танымал етті, оның ә рқ айсысы тұ лғ а еркіндігіне, антиклерикальды еркін ойғ а, гедондық мотивтерге толы кішкене поэма. Поэзияның ә рі қ арай дамуы парсы-тә жік ақ ыны Низами, Джами (1414-1492 ж.ж.) жә не ө збек ә дебиетінің негізін қ алаушы Ә лішер Навои (1441-1501 ж.ж.) есімдерімен байланысты.