Дәріс. Ғылыми революциялар.

Ғ ылыми рационалдық.

1. Ғ ылымның динамикасы.

2. Ғ ылыми революциялардың факторлары.

3. Ғ ылыми революциялардың мә ні, типтері.

Ғ ЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ - ғ ылымды ө ндірістік дамудың жетекші факторына айналдыру арқ ылы ө ндіргіш кү штерді тү бегейлі ө згертіп, сапалық жағ ынан тү лету. 20 ғ -; дың 40-жылдарынан басталғ ан Ғ.-т. р. барысында ғ ылымның ө ндіргіш кү шке айналу ү рдісі қ арқ ын алып, елеулі нә тижелерге қ ол жетті: ең бастысы, ең бектің жай-ахуалы, сипаты мен мазмұ ны, ө ндіргіш кү штердің, ең бек бө лінісінің кү рылымы ө згеріске ұ шырап, ең бек ө німділігі кү рт ө сті, сол аркң лы қ оғ ам ө мірінің ө зге салалары, ә сіресе, адамдардың мә дениеті, тұ рмысы, психологиясы жетіліп, табиғ атен карым-катынасы айқ ындала тү сті. Ғ.-т. р-ның ғ ыл.-тех. жә не ә леум. сипаттағ ы екі негізгі алғ ышарты болды. Оның пісіп-жетілуінде 19 ғ -дың соң ы мен 20 ғ -дың басындағ ы жаратылыстанудағ ы жетістіктер шешуші рө л атқ арды. " Жара-тылыстанудағ ы революциялар" дү мпуі электронның, радийдің, хим. элементтер тү зілуінің ашылуына, салыстырмалылык, теориясы мен кванттық ілімнің негізделуіне орай жү зеге асып, ғ ылымның микроә лем мен ү лкен жылдамдық гар саласына дендей енуімен ерекшеленді. Ең алдымен, ө неркө сіп пен кө лік қ атынасында электрді қ олдануғ а орай техникада да тү бірлі ө згерістер болды. Радио ойлап табылып, жаппай тұ тынымғ а енді. Авиация дү ниеге келді. 20 ғ -дың 40-жылдары ғ ылым атом ядросын ыдырату проблемасын шешті. Ә сіресе, кибернетиканың пайда болуы маң ызды рө л атқ арды. Атом реакторларын жә не атом бомбаларын жасау жө ніндегі зерттеулер кө птеген мемлекеттердің ү лттық ғ ыл.-тех. жобалар шең берінде ғ ылым мен ө неркә сіпті ө зара ә рекеттестіру шараларын қ олғ а алуына қ озғ ау салды. Ғ ылым салаларын қ аржыландыру дең гейі кү рт ө сіп, зерттеу мекемелерінің саны кө бейді. Ғ ыл. жө не тех. жасалымдардың арасында тікелей байланыс кү шейіп, ғ ылым жетістіктерін ө ндіріске енгізу қ арқ ыны артты. 20 ғ -дың 50-жылдары ғ ыл. зерттеулерде, ө ндірісте, сондай-ақ басқ ару жү йесін-де Ғ.-т. р-ның рә мізіне айналғ ан электронды-есептеу машиналары кең інен пайдаланыла бастады. Ғ.-т. р-ның қ азіргі кезең і ғ ылымның ө ндіргіш кү шке айналып, қ оғ амдық ең бек бө лінісінің жаң а сатығ а ө туі. Ө ндіріс қ ұ ралдары мен шаруашылық карым-катынастар субъектісінің сапалы ө згеріске ұ шырап, ө німге жұ мсалатын материал, капитал мен ең бек шығ ынының кө рсеткіші кеми тү суімен; жаң а энергия кө здерінің табылып, сипаты алдын ала белгіленген жасанды материалдарды қ аделеуімен; ө ндірісті ғ ыл. ұ йымдастырудың, бақ ылаудың жә не басқ арудың зә ру қ ұ ралы ретінде ақ параттық қ ызметтің мә н-маң ызы артып, ғ ылым салаларының ө зара байланысынын, кү рделі проблемаларды кешенді зерттеу қ арқ ыннының, гуманитарлық ғ ылымдар рө лінің ө суімен; ә леум. прогрестің мейілінше қ арқ ындап, кү ллі адамзат іс-ә рекеттерінің ынтымақ тастық қ а ойысуымен, " ғ аламдық проблемалар" деп аталатын мә селелердің пайда болуымен ерекшеленеді. Осындай негізгі ерекшеліктерімен қ атар Ғ.-т. р-ның басты ғ ыл.-тех. бағ ыттары: ө ндірістік ү рдістерді, ө ндірісті бақ ылау мен басқ аруды кешенді тү рде автоматтандыру; энергияның жаң а тү рлерін тауып, пайдалану; жаң а қ ұ рылымды материалдарды, биотехнологияны, информатиканы қ олдану жолы қ алыптасқ ан. Алайда, Р.-т. р-ның мә ні ә лгі аталғ ан ерекшеліктеріне де, басты бағ ыттарына да, тіпті қ андай да бір ғ аламат ғ ыл. жаң алық тарғ а да барып шектелмейді. Ғ.-т. р. дегеніміз ө ндірістің бү кіл тех. базисін, бү кіл технол. тә сіл-дерін қ айта қ ұ руды ғ ана білдіреді. Ғ.-т. р. адамзаттың аса маң ызды қ ызметтері аясының: табиғ ат пен қ оғ ам заң дылық тарын теория жү зінде танудың (ғ ылым); табиғ атты тү летудің тех. қ ұ ралдары мен тә жірибелері кешенінің (т е х н и к а), материалдык игіліктерді жасау ү рдісінің (ө ндіріс) жө не практикалық іс-қ имылдар мен ә р қ илы қ ызмет тү рлерінің жосық ты ө зара байланысу тә сілдерінің (б а с қ а р у) бірегей жү йесін қ ұ руғ а арналғ ан алғ ышарттар жасайды. Ө ндіріс пен қ оғ амдық тұ тынымдағ ы Ғ.-т. р. енгізген ө згерістер ауқ ымы мен қ арқ ыны адам мен табиғ аттың, қ оғ ам мен табиғ и ортаның қ арым-қ атынасын жаң а сатығ а кө теріп, халық тар. ғ ыл.-тех. ынтымақ тастық ты дамытуды талап етуде. Ә сіресе, Р.-т. р-ның салдарынан туындағ ан кейбір зардаптар ұ лттық, тіпті қ ұ рлық гық шең берден шығ ып, кө птеген елдің кү ш біріктіруін, халық аралық дең гейде реттеуді қ ажетсінеді. Мыс., табиғ и ортаның ластануымен кү ресу, ғ арыш серіктері арқ ылы байланысу, ә лемдік мұ хит ресурстарын игеру, компьютерлік-технол. желілер қ ауіпсіздігін камтамасыз ету, т.с.с. мә селелер бойынша ө зара ынтымақ тастық ахуалын орнатып, ғ ыл.-тех. жетістіктер айырбасына жол ашуғ а ә р тү рлі даму дең гейіндегі мемлекеттердің мү дделілігі артыт келеді; қ. Жаһ андану, Экология.
Ә деб.: Философский энциклопедический словарь, 2-изд., М., 1989. Ғ ЫЛЫМИ ФАНТАСТИКА (ағ ылш. зсіепсе йсііоп — ғ ыл. туынды) — кө ркем ә дебиетте, сондай-ақ, кино, кескіндеме, т.б. ө нер салаларында қ алыптасқ ан жанрлық тү р. Ғ. ф. ө нердегі дербес жанр ретінде 20 ғ -да қ алыптасқ анымен, оның қ айнар бастаулары ежелгі ә псаналарда, ауыз ә дебиетінде жатыр. Оғ ан қ иял-ғ ажайыптық, ертегілік қ асиет те тө н. Фантастика (грек. рһ апіааіа — қ иялдау, рһ апіазііісе — қ иялдау ө нері) ү ғ ымының ө зі де қ иялдану ө неріне байланысты пайда болғ ан. Қ азіргі ә дебиеттану мен енертану ғ ылымында фантастиканың " ертегілік" жә не " ғ ылыми" белгілерінің ара жігі ажыратылмағ ан. Ә дебиетте Р. ф. — ғ ылыми п о э з и я жө не ғ ы л ы м и п р о з а болып, екі пішімде қ алыптасты. Ғ ылыми поэзия терминін ә дебиеттану сала-сында алғ аш француз поэзиясының теоретигі Рене Гиль " Сө з туралы трактат" (1896) ең бегінде қ олданды. Ол ғ ыл. поэзияның белгілері ежелгі дә уір ә дебиетінің ө кілі Рим ойшылы К.Лукрецийдің " Заттың табиғ аты" поэмасында кө рініс тапқ анын мысалғ а келтіреді. Поэзиядағ ы Ғ. ф. жалпы фантастикалык арнадан бө лекше, филос.-ә леуметтік бағ ыттағ ы мұ мкіндігімен ерекшеленеді. Ғ. ф. прозаның барлық жанрында (роман, повесть, ә ң гіме, т.б.) қ арқ ынды дамып, кө ркем ә дебиеттің арнаулы саласына айналды. Ә лемдік ә дебиеттегі Ғ. ф-ның ірі ө кілдері: Ж.Верн, Г.Уэллс, О.Ча-пек, С.Лем, Р.Бредбери, А.Кларк, Р.Шекли, О.Хаксли, А.Р. Беляев,.
А.Азимов, К.Сайман, ағ айынды А.Н. жө не Б.Н. Стру-гацкийлер. Қ азіргі қ азақ ә дебиетіне Ғ. ф. дербес жанр ретінде А.Машанов, Т.Сұ лтанбеков, М.Сө рсекеев, А.Мархабаев, Р.Баймаханов, Ш.Ә лім-баев, т.б. шығ армалары ар-қ ылы қ алыптасты. Зерттеушілер қ азақ ә дебиетіндегі Р. ф. жанрының алғ ашқ ы белгілерін ертегілерден (" Ер Тө стік", " Ү шқ ыш кілем", т.б.), аң ыздардан (" Қ орқ ыт Ата", " Баба тү кті шашты Ә зіз", т.б.) таратып, болашақ ты болжай білген халық қ иялының ұ шқ ырлығ ына тә нті болуда, К и н о д а Ғ. ф. жанры 20 ғ -дың басында қ алыптаса бастады. Алғ ашқ ы Ғ. ф-лық фильмдерге Верн мен Уэллс шығ армаларының сюжеттері негіз болды. Кино саласындағ ы ірі Ғ. ф-лық шығ армалар: " Аспан кораблі" (1918, реж. Ф.Хольгер-Мад-сен), " Аэлита" (1924, реж. Я.А. Протазанов), " Айдағ ы ө йел" (1922, реж. Ф.Ланг), " Ғ арышка сапар" (1936, реж. В.Н. Журавлев), " Қ ос мекенді адам" (1962, реж. Г.С. Казанский, В.А. Чеботарев), " Басқ а планеталық " (1982, реж. С.Спилберг), " Жұ лдызды соғ ыс" (1977, реж. Дж. Лукас), т.б. Ғ. ф-лық фильмдерге, кө бінесе, ғ арыштық саяхат ә лемі, басқ а планеталық тардың жерге келуі, т.б. оқ иғ алар арқ ау болғ ан. " Кә сіпқ ойлардың ә лемдік ұ йымы" жә не " Еурокон" атты Ғ. ф-ның халық ар. бірлестіктері қ ұ рылғ ан. Бейнелеу ө неріндегі Ғ. ф. жанры, кө бінесе, кө ркем шығ армалардың сюжеттері негізінде қ альштасқ ан.
Ғ ЫЛЫМ ЛОГИКАСЫ
Ғ ылыми танымның логикалық жақ тарын зерттейтін философия ғ ылымының саласы. Ғ. л. жалпы ғ ылымғ а, ғ ыл. танымғ а тә н зандылық тарды зерттейді. Филос. зерттеудің арнайы нысаны ретіндегі Ғ. л. жө нінде 20 ғ -дың 1-ширегінде позитившіл филос. ағ ым ө кілдері (Фре-ге, Рассел мен Витгенштейн) мә селе кө тере бастады. 20 ғ -дың 30-жылдары Вена ү йірмесіне қ атысушылар, сондай-ақ К.Поппер, В.Дубис-лав, Х.Рейхенбах, т.б. ғ алымдар философияны формалды логика ретінде тү сіндіріп, оның міндеті — ғ ылымның тіліне талдау жасау деген анық тама ұ сынды. Ә сіресе, Рейхенбахтын айтуынша, философтың қ олынан келетіні — ғ ылым нө тижелерін талдау, оларғ а мағ ына беру жә не дү рыстығ ын анық тау ғ ана. Таным теориясы ғ ылымды талдау болады. Бұ л тұ жырым, ә рине, философияның ө зіндік проблематикасын жоқ қ а шығ арады. Бірақ бұ дан ғ ылым логикалық талдаудың нысаны бола алмайды деген қ орытынды шық пайды. Формалды логика дайын, қ алыптасқ ан білімді қ арастырады; білімнің жалпы ғ ылымғ а тә н формалдық қ ұ рылымын, элементте-рінің байланысын зерттейді. Ғ ыл. танымды талдап зерттеуге формалды логиканың, дайын аппаратын (индуктивтік жө не дедуктивтік) қ олданудың практикалық пайдасы зор. Қ азіргі кезде оны пайдаланбайтын ешбір ғ ылым саласы жоқ. Бірақ оның ғ ыл. танымды зерттеудегі рө лін тым асыра бағ алап, ғ ылымның бірден-бір логикалық негізі деу ү стірттік. Білім жү йесі ретінде ғ ылымғ а талдау жасағ анда формалды логиканың тү рғ ысынан шешілмейтін басқ а да мә селелер ұ шырасады. Олар — білімнің ақ иқ атқ а қ атысы, оның шығ у тегі, шынайылығ ы, т.б. Мұ ндай мә селелер танымның логикасы мен теориясы болып саналатьш диалектика тұ рғ ысынан қ арағ анда ғ ана толық шешімін табады. Диалектиканың заң дары мен категориялары — адам танымы мен практикасының қ орытындысы, жиынтығ ы. Ол адам ойының ақ иқ атқ а, жаң а ғ ыл. жетістіктерге жетуіне жол ашьш, реттейтін логикалық пішім — ғ ыл. ойдың принциптері. Диалектика ү шін ө згермейтін дайын білім жоқ; білімді жалпы таным дамуының бір кезең і ретінде карастыра отырып, оның қ алай пайда болатынын, даму заң дылыкгарын айқ ындап, ғ ыл.-зерттеу ә дістерінің рө лі мен міндеттерін ашып кө рсетеді. Яғ ни формалды логика дайын, қ алыптасқ ан білімді оның тү пнұ сқ алы негізінен айырьш алып қ алса, диалект. логика, керісінше, танымның қ айнар кө зін, даму бағ ытын, оның тү пнү сқ асы мен негізін, табиғ атын белгілі бір зандылық тар аясында зерттейді. Зерттеліп отыр-ғ ан жү йені жан-жақ ты, теория жү зінде нақ тылы бейнелеу ү шін бү тін жү йенің бастапқ ы негізін зерттеп білу керек. Бұ л бастапқ ы негіз жү йенің басқ адай қ ырларын, анық тамаларын мү мкіндік тү рінде де, дамығ ан тү ріндде бойына сің іреді. Бірақ ғ ылым бір жақ ты, абстрактылы тү сінікпен канағ аттанып қ алмайды. Ұ ғ ынудың біржақ тылығ ынан, жартыкештігінен ә рі ө ту ү шін ә лгі санның ішкі қ айшылық тары қ алыптаса дамуының басты басты кезең дері, ө мір сү ру; пішімдері ғ ылымның жаң а нақ тылы ұ ғ ымдарымен бейнеленуі кажет. Ойлаудың бұ л диалект. даму жолы абстрактылық тан нақ тылық қ а қ арай ө рлеу ә дісі деп аталады. Бұ л ә діс ө зінің логикалық қ ү рылымы жағ ынан ө те кү рделі Мұ нда теория мен эмпирия тарих пен логика, индукцш мен дедукция, анализ бен синтез тоғ ысып жатады. Сонымен, Р. л. — ө з аддына ғ ылым саласы немесе ерекше логикалық жү йе емес, ол ғ ылым сияқ ты кү рделі нысан жайындағ ы білімдердің жиынтығ ы.