Дәріс. Ғылыми білімнің құрылымы.

1. Ғ ылыми білім кү рделі дамитын жү йе.

2. Ғ ылымның теориялық, эмпирикалық жақ тары.

3. Ғ ылымды жіктеу мә селелері.

Кейде ғ ылыми білім ө зге білім салаларымен салыстырғ анда ө зінің жоғ ары дә лділігімен ерекшеленеді деп айтылады. Бұ л рас болғ анымен шешуші рө л атқ армайды. Бү гінгі кү ні техникада ғ ана емес, қ оғ амдық басқ ару жү йесінде де математикалық есептеулер, статистикалық мә ліметтер, бү ге-шү гесіне дейін дә л есептелген жоспарлар мен бағ дарламалар қ олданылады. Дә лдік нақ тылық қ а қ атынастың белгілі бір тә сілі ретінде кү нделікті ө мірге де енді: темір жол жә не авиация кестелері дә л болып табылады, ол мемлекет қ ызметкерлеріне де, станоктағ ы жұ мысшығ а да, бухгалтерге жә не дә рігерге де қ ажет. Fылыми таным абстрактылы ұ ғ ымдармен жұ мыс жасаса, кө ркемдік таным нақ ты тірі адамды бейнелі, кө рнекілік тұ рғ ыда қ арастырады деген пікір қ алыптасқ ан. Бұ л тұ жырым белгілі мө лшерде ә діл болғ анымен, ол да ғ ылыми танымның ерекшелігін кө рсете алмайды. Бір жағ ынан кү рделі ғ ылыми абстракциялар қ ұ растырумен айналысатын ғ алымғ а кө рнекі бейнелерге, аналогия мен метафораларғ а жиі жү гінуге тура келсе, екінші жағ ынан суретшілер (сұ ң ғ атшылар, мү сіншілер, жазушылар, сазгерлер жә не т.б.) ө з шығ армашылық тарында дә л, логикалық, кіршіксіз ұ ғ ымдарғ а, пікірлер мен ә дістерге сү йеніп отырады. Мұ ны, мысалы, Шостаковичтің бірқ атар симфонияларының бағ дарламаларын оның музыкалық мә тінімен салыстырғ анда айқ ын аң ғ аруғ а болады. Дә л, ұ ғ ымдарда бейнеленген білімдер кө птеген ірі жазушылардың шығ армаларының негізін қ ұ райды (Пушкин, Толстой, Салтыков-Щедрин, Чехов, Паустовский, Булгаков жә не т.б.). Бұ л ұ ғ ымдық жә не бейнелік танымдардың бірін-бірі теріске шығ армайтындығ ын кө рсетеді. Олар ә ртү рлі " дозаларда" ғ ылыми шығ армашылық та да, кө ркемдік шығ армашылық та да кездеседі. Олар сонымен қ атар, ә деттік, кә дімгі санағ а да тә н. Бұ л тұ рғ ыда философ-неопозитивистердің ғ ылыми білімнің ерекшелігін оның эмпирикалығ ымен, яғ ни ғ ылымның бү кіл мазмұ нын бақ ылаулар мен эксперименттерді сипаттау арқ ылы ғ ана анық тайтын пікірімен келісуге болмайды. Бұ л туралы кейінірек сө з болады. Шындығ ында, білімнің формасы тү ріндегі жә не оның ө зге формалардан артық шылығ ы, ғ ылымның теориялық білімдер жү йесі тү рінде ө мір сү руінде. Fылыми білімнің ең жетілген формасы теория болып табылады.

Теория деген не? Теория - бұ л тә жірибенің, практиканың немесе бақ ылаудың қ орытындылануы деп жиі айтылады. Бұ л дұ рыс па? Мысалы, суық бө лменің ішінде пешке от жақ қ анда, уақ ыт ө те келе пештің суи бастағ анын, ал бө лмедегі ауаның қ ыза бастағ анын аң ғ арамыз. Пеш пен ауаның температурасы бірдей болғ ан кезде суыну тоқ талады. Біз мұ ны кө п рет қ айталай отырып, мынадай қ орытындығ а келеміз: а) қ ыздырылғ ан пеш жалыны жоқ болғ андық тан суи бастайды; б) бө лмедегі ауа мен пештің температурасы бірдей болғ ан жағ дайда суыну тоқ талады. Бұ л білім де қ орытындылаудың нә тижесінде алынғ анымен оны теориялық деп айтуғ а келмейді. Кез-келген қ орытынды жекелеген заттармен, жағ дайлармен жә не процестермен бірқ атар бақ ылаулар мен эксперименттердің мазмұ нын қ ұ райтын ортақ жалпылық ты ерекшелеп бекітеді.

Бірақ барлық қ орытынды ғ ылыми теория қ алыптастыратындай теориялық бола алмайды. Мысалы, кө біне бірінші жә не екінші бастаулар деп аталатын классикалық термодинамиканың негізгі заң дарына тоқ талайық:

Сырттан энергия алмай жұ мыс істейтін немесе сырттан алынғ ан энергия мө лшерінен артық жұ мыс істейтін мерзімдік двигательді жасау мү мкін емес;

Жалғ ыз нә тижесі суық денеден ыстық денеге жылу формасында энергия беру болып табылатындай процестің болуы мү мкін емес.

Бұ л екі заң да жылу процестері мен осы процестерді пайдаланатын қ ұ рылғ ыларын (пештер, бу машиналары жә не т.б.) сан мың дап практикалық бақ ылаулардың нә тижесі болып табылады. Бірақ бұ л қ орытындылар пікірге де ұ қ самайды. Мұ ның себебі неде?

Оның себебі, ғ ылыми қ орытындылар (тү йіндер) бақ ылаулар мен эксперименттердегі ортақ жалпылық тарды ерекшелеп қ ана қ оймай, бірқ атар ерекше логикалық тә сілдерді қ олдануында да болып шық ты:

Шектеулі кө пшілік эксперименттерде қ адағ аланғ ан жалпы сә ттер мен қ асиеттердің жылудың жұ мысқ а айналатын барлық мү мкін жағ дайларына, жылу бө лудің барлық процестеріне, оның ішінде бақ ыланбағ ан Ғ аламның ең шалғ ай, қ адағ алау мү мкін емес пункттеріне де таралуымен сипатталатын универсалдандыру тә сілі;

Жоғ арыда сипатталғ ан заң дардағ ы процестердің " таза" кү йінде, іске асатын, яғ ни, ө йткені нақ ты шындық та олар жү зеге аспайтын шарттарын білдіретін идеалдандыру тә сілі: берілген жағ дайда термодинамикалық жү йе (двигатель) сыртқ ы ә лемнен мү лдем оқ шауланғ ан жә не энергия алмасу (оның ішінде берілген жү йеге энергияның қ оршағ ан ортадан да енбеуі) мү мкін емес жағ дайлар ескеріледі;

Заң дарды қ ұ растыруда ө зге салаларда қ алыптасқ ан теорияларда жә не оларда жеткілікті дә л мә н мен мағ ынағ а ие болғ ан (мысалы, " энергия" жә не " жұ мыс" ұ ғ ымдары механикада ө зінің мә ні мен мағ ынасына ие болады жә не кә дуілгі тілдегі осындай ұ ғ ымдардан кө біне ө згешеленеді) ұ ғ ымдарды енгізумен сипатталатын концептуалдандыру тә сілі.

Fалымдар осы тә сілдерді қ олдана отырып, эмпирикалық қ орытындылар болып табылатын ғ ылым заң дарын қ алыптастырады. Ол сырттай қ арама-қ айшы болғ анымен, іштей ортақ қ асиеттері мен қ ырлары бар жекелеген қ ұ былыстардың арасындағ ы қ айталанатын, қ ажетті мә нді қ атынастар мен байланыстарды бейнелейді. Осылайша, біз объективті ә лем заң дары мен ғ ылым заң дары арасындағ ы маң ызды айырмашылық пен бағ ыныштылық ты анық тай аламыз. Оның алғ ашқ ысы бізден тә уелсіз, тыс нақ тылық тың ө зінде ө мір сү реді. Екіншісі эмпирикалық қ орытындылар кү йіндегі олардың бейнелері болып табылады. Бұ л жағ дайда ә лемнің объективті заң дары ғ ылым заң дарында барынша толық емес, шартты, жақ ын, объективті ә лем байланысын қ айталайтын ерекше формада - аралары логикалық байланыстармен бекітілген ерекше ғ ылыми абстракциялардың кө мегімен бейнеленеді. Алайда ғ ылымның барлық заң дары эмпирикалық қ орытынды ретінде пайда бола бермейді.

Бастапқ ыда кө птеген ғ ылым заң дары гипотеза (грекше hіpothesіs - негіз, жорамал) формасында кө рінеді. Гипотезалар бұ л толығ ымен бекітілмеген, дә лелденбеген, белгілі мө лшерде ғ ана негізделген болжамдар, жорамалдар. Ө здерінің логикалық формасында олар, ә детте мына тү рдегі пікірлер кейпінде болады: " егер A жү зеге асса, онда ө згесі де іске асады", " егер A жә не B арасында R қ атынасы болса, онда олардың арасында Q қ атынасы да болады" жә не т.б. Гипотезалар екі ү лкен топқ а бө лінеді: айғ ақ тық жә не теориялық гипотезалар. Алғ ашқ ылары - жекелеген заттар, жағ дайлар мен процестер туралы болжамдар мен жорамалдар. Мысалы, оғ ан Айдың беткейінің қ ұ рылысы, оның минерологиялық жә не физика-химиялық қ ұ рамы туралы кө птеген гипотезаларды жатқ ызуғ а болады. Айғ а кең естік автоматты лабораториялар қ онып, жерге оның беткейі туралы дә л ақ парат беріп, оның топырағ ын алып қ айта оралғ аннан кейін бұ л гипотезалар анық тығ ының шамалысы ғ ана қ алды да, олардың ө зіне де тү зетулер енгізіліп, ал қ алғ андары теріске шығ арылды немесе фальсификацияланды (латынша falsіtіfіcaze - қ олдан жасау, бұ рмалау). Екінші топтағ ы гипотезаларғ а, мысалы, Д.И.Менделеевтің химиялық элементтердің қ асиеттері ө згеріп жә не мерзімді тү рде қ айталанып отырады деген бастапқ ы болжамын жатқ ызуғ а болады. Осы гипотезаның негізінде жаң а химиялық элементтер мен олардың қ асиеттері болжанды. Бұ л болжамдар дә лелденгеннен кейін гипотезаны ұ сыныс ретінде емес, берік, ғ ылыми дә лелденген заң ретінде қ арастыра бастады.

Теориялық гипотезалар мен заң дар кейде тікелей сезімдік бақ ылауғ а қ айшы келіп отырады. Мысалы, Коперниктің ә лемнің гелиоцентристік жү йесіне қ арағ анда, одан ертерек Клавдий Птолемейдің (90-160) Кү н жә не ө зге планеталар қ озғ алмайтын Жерді айналады деген геоцентристік жү йесі адамның тікелей сезімдік бақ ылауына сә йкес келеді. Коперник ө з жү йесін шындық қ а жақ ын гипотеза ретінде ғ ана қ арастырса, одан шығ атын математикалық салдарлар геоцентристік жү йенің салдарымен салыстырғ анда ө те дә л ө лшемділігімен ерекшеленгендіктен бұ л гипотезаны Кү н жү йесі планеталарының қ озғ алысының заң ы тү ріндегі ғ ылыми ақ иқ ат ретінде қ арастыра бастады.

Теориялық гипотезалар бастапқ ыда қ ызық ә рі фантастикалық болып кө рінуі мү мкін, мысалы, соң ғ ы онжылдық тардағ ы Fаламның қ ұ рылысы туралы гипотезаларғ а байланысты пікірталастар осындай. Алайда гипотезалар қ аншалық ты кездейсоқ болғ анымен, олар шығ армашылық бей-берекетсіздіктің нә тижесінде емес, оның алдындағ ы " сә тсіз" гипотезалар мен кө птеген эксперименттік мә ліметтерге талдау жасаудың негізінде ашылады. Жаң а гипотезалар оның алдындағ ылардың кө мегімен тү сіндіріле алмағ ан айғ ақ тарды жү йелеп, тү сіндіріп, болжауды мақ сат тұ тады. Егер жаң а гипотезалардың салдарлары бақ ылаулар жә не эксперименттермен дә лелденетін болса " яғ ни, верифицияланса (латынша verus –ақ иқ ат), онда мұ ндай гипотезаны жоғ ары дең гейдегі ақ иқ ат ұ сыныс немесе, ғ ылымның заң ы ретінде қ арастыруғ а болады. Сондық тан да Ф.Энгельс гипотезаны “жаратылыстаным дамуының формасы” деп атайды.

Сонымен, теориялық білімдер ө зінің қ ұ рамына практикада дә лелденген, бекітілген, орнық қ ан ғ ылым заң дарын ғ ана емес, сонымен қ атар объективті шындық ретінде мойындалмағ ан, бірақ теріске де шығ арылмағ ан айғ ақ тық жә не теориялық гипотезаларды да ә р тү рлі эмпирикалық тү йіндерді де кіргізеді. Олардың арасындағ ы бұ рынғ ы бекітілген заң дарғ а қ айшы келмейтін жә не жоғ ары дә режеде дә лелденген гипотезалар ғ ана белгілі бір теорияның қ ұ рамына ене алады. Теория осылайша теориялық білімдердің неғ ұ рлым қ атаң жә не тексерілген бө лігі болып табылады. Ө зінің логикалық формасы жағ ынан ө зара бір-бірімен белгілі бір логикалық қ атынастармен байланысқ ан пікірлердің (заң дардың) жү йесі болып кө рінеді. Мұ ндай қ атынастардың қ атарына ең алдымен эквивалентті жә не туындамалы немесе логикалық жалғ астық қ атынастар жатады. Теорияны қ ұ райтын пікірлер кү мә нсіз, дә лелденген, объективті шынайы болуы тиіс. Олар ө здерінің шынайылығ ы мағ ынасында эквивалентті. Теорияның негізгі маң ызы оны қ ұ райтын пікірлерінің бастапқ ы, тү пкі ұ сыныстардан (сө йлемдерден) таза логикалық немесе математикалық жолмен шығ арылғ андығ ымен сипатталады. Мұ ндай тү йіннің нә тижесінде алынғ ан пікірлер теорияның салдарлары деп те аталады.

Салдарлар ө зінің мазмұ ны жағ ынан берілген теорияның заң дары болуымен қ атар белгілі бір жағ дайларды, ақ уалдар мен процестерді сипаттайтын эмпирикалық тұ жырымдар да болуы мү мкін. Салдарлар туындайтын ұ сыныстар, ә детте теорияның постулаттары, принциптері немесе аксиомалары деп аталады. Ә рбір жекелеген теориядағ ы мұ ндай ұ сыныстарды негіздер деп те атауғ а болады, бірақ олардың ө зі ө зге кең ірек жә не терең ірек теориялардың салдарлары болуы да мү мкін.

Заң дар теорияның ең мә нді тұ жырымдары ретінде мынадай танымдық функцияларды атқ арады:

1.Олар ә р тү рлі жү йелердің зерттеліп отырғ ан теориясының ішінде неғ ұ рлым тұ рақ ты, қ ажет жә не жалпы байланыстарын, берілген теорияның пә ндік саласын қ ұ райтын (мысалы, атомдар мен элементарлы бө лшектер жә не олардың ө зара ә рекетінің жү йесі кванттық теорияның пә ндік саласын қ ұ райды) жү йені негізгі жай жү йелері мен элементтері арасындағ ы ө зара қ атынастарын жә не ө зара ә рекеттерін бейнелейді.

2.Олар бақ ылаулар мен эксперименттердің кө мегінсіз-ақ математикалық есептеулер мен логикалық ой қ орытындылаудың нә тижесінде берілген пә ндік саладағ ы белгілі нә рсені тү сіндіруге жә не жаң а қ ұ рылыстарды болжауғ а жағ дай жасайды.

3.Олар бірден кө зге тү сетіндей айқ ын емес болса да, ө зінің пә нділік саласында белгілі бір шектеулер қ ояды. Мысалы, классикалық механика заң дары тек макрообъектілерге ғ ана, яғ ни жарық тың жылдамдығ ымен салыстыруғ а келмейтіндей жылдамдық та қ озғ алатын молекулалық дең гейден жоғ ары тұ рғ ан заттарғ а қ атысты ғ ана қ олданылады. Кванттық механиканың заң дары микрообъектілерге, ішкі атомдық процестерге, элементарлық бө лшектерге қ атысты пайдаланылады. Салыстырмалылық тың арнайы теориясы болса, ол жарық жылдамдығ ына жақ ын жылдамдық пен қ озғ алатын объектілерге қ атысты қ олданылады.

Мұ нан шығ атын қ орытынды, кез келген теория белгілі бір шекараларда ғ ана, белгілі бір жағ дайларда ғ ана объективті ақ иқ ат ретінде қ арастырылады. Бұ л кез келген тұ жырым берілген қ ұ былысқ а қ атысты белгілі бір жағ дайларда ғ ана, тек берілген уақ ытта, берілген орында, берілген тарихи ахуалда ғ ана шынайы дейтін ақ иқ ат нақ тылығ ының диалектикалық принципінен кө рінеді. Мұ ндай алғ ышарттарсыз ақ иқ ат диалектиканың заң дары бойынша, адасушылық пен жалғ анғ а, ө зінің қ арама-қ айшылығ ына айналуы мү мкін.

4.Ақ ырында ғ ылыми теорияның заң дары тиым салу функциясын, зерттеу процедурасын жү йелеу жә не реттеу функцияларын атқ арады. Берілген теорияда орынсыз немесе мә н-мағ ынасы жоқ тұ жырымдар мен абстракцияларғ а тыйым сала отырып, олар бей-берекетсіздікке, ө зімшілдіккке жол бермейді. Мысалы, кванттық механиканың постулаттарының бірі бір текті элементарлық бө лшектердің айырмасыздығ ын бекітеді. Демек, кө птеген электрондардың арасында ө зінің терең индивидуалдық белгілерімен ерекшеленетін екі электронды бө ліп ала алмаймыз. Бұ л тыйым салу бекер емес. Оның объективті негіздері бар. Оны пайдалану кө птеген адасушылық тар мен қ ателіктерге жол бермейді, оның ішінде, мысалы, нақ ты заттарды танудың тә сілдерін берілген салағ а (микрообъектілер) кө шіруге тыйым салу, ө йткені бұ л тә сіл ө зге мә ндік салада ғ ана қ олданыс табады. Заң дардың реттеуші функциясы да тыйым салу функциясынан туындайды. Ә рбір ғ алым ө з мә селелеріне шығ армашылық тұ рғ ыда келуі мү мкін, алайда бұ л шығ армашылық теория заң дарының белгілі бір шекараларымен шектеледі жә не сонымен реттеледі. Егер ғ ылыми шығ армашылық бекітілген ережелерге бағ ынбаса, онда не жаң а теория шығ ару қ ажет, не ескісін қ айта қ ұ ру қ ажет, ең болмағ анда берілген шығ армашылық идеяны қ ате деп мойындау қ ажет: реттеушілік шығ армашылық қ а тыйым салмайды, бірақ оның нә тижелеріне дә л бағ а беру мен оның қ аншалық ты ө зін анық тайтындығ ын тү сінуді талап етеді. Ақ ырында заң дардың жү йелеуші функциясы берілген пә ндік саладағ ы элементтер мен жай-жү йелерінің арасындағ ы ө зара бағ ыныштылық (субординация) пен ө зара ә рекетін бекітуге мү мкіндік береді. Мұ ның салдарында оны кү рделі қ ызмет етуші жә не дамушы ретінде қ арастыруғ а, соның нә тижесінде ғ ылыми зерттеуді қ арапайымдандыру мен жең ілдетуге мү мкіндік болады.

Ендігі жерде біз танымның ө зге формаларымен салыстырғ анда ғ ылыми танымның ерекшелігі не деген сұ рақ қ а алдын-ала жауап бере аламыз. Fылымның қ ұ рамына ә рқ ашанда теориялық білімдер кіреді. Оның мазмұ нын жекелеген гипотезалар, заң дар жә не қ атаң қ ұ растырылғ ан ғ ылыми теориялар қ ұ райды. Ә рине, мұ ндай теориялар бірден пайда болмайды. Олар ғ ылыми танымның тарихи дамуының нә тижесі. Физика ертедегі Греция дә уірінде-ақ пайда болғ анымен қ атаң физикалық теориялар XVІІ ғ асырда ғ ана қ алыптаса бастады. Химия мен биологиядағ ы мұ ндай теориялар XVІІІ жә не XІX ғ асырларда пайда болды. Fылыми теориялардың белгілі бір білім мен практиканың саласында пайда болуы, сол саланың жоғ ары дең гейге жеткендігін, ө зінің гносеологиялық жетістігін білдіреді. Егер, кө ркемдік, техникалық немесе саяси салаларда теориялар қ алыптасып жә не қ олданыс тапты дейтін болсақ, онда жаң а ғ ылыми пә ндердің пайда болғ андығ ын кө рсетеді: эстетика эстетикалық ә рекеттің теориясы, сұ лулық тың заң дылық тары мен критерийлері туралы ғ ылым, техникалық ғ ылымдар, тап кү ресі мен саяси ө зара қ атынастарды бейнелейтін заң дар, ғ ылыми теориялар. Белгілі бір білім жү йесінің қ ұ рамында теориялардың жә не қ атаң бекітілген заң дардың болуы ол жү йенің ғ ылыми екендігін білдіреді.

Осылайша, ғ ылыми танымның қ андай артық шылық тары барын айқ ын аң ғ аруғ а болады. Адамның кез-келген ә рекеті қ андай да бір міндеттерді жә не мә селелерді шешуді білдіреді.

Оның бірі - ө ндірістік міндеттер - материалдық игіліктерді игеруге бағ ытталғ ан. Келесілері – саяси міндеттер - саяси мақ саттарғ а жетуге бағ ытталғ ан. Білімнің кө мегін ұ лғ айтуды мақ сат тұ татын, яғ ни, білімдерді қ алыптастыруды кө здейтін міндеттер де бар. Мұ ндай міндеттерді танымдық деп атайды. Қ азіргі ғ ылым қ алыптасқ анғ анғ а дейін танымдық міндеттер ө те жай жә не ұ зақ уақ ытта шешілетін еді. Ол ү шін ондағ ан, тіпті жү здеген жылдар кететін еді, себебі шешімдердің ізденісі сынау мен қ ателіктер арқ ылы, эмпирикалық жолмен ғ ана жү рді.

Қ азіргі ғ ылыми танымның қ алыптасуы барысында ғ ылыми теориялардың кө мегімен мұ ндай шешімдердің іске асу уақ ытын ондағ ан жә не жү здеген есе қ ысқ артуғ а мү мкіндік туды. Ол ү шін тек ғ ылыми теория ғ ана қ ұ ру қ ажет, онан белгілі ережелерге сә йкес салыстырмалы тү рде аз уақ ыт ішінде кө птеген берік салдарларды, алуғ а болады. Шындығ ында теория қ ұ рудың ө зі орасан зор кү ш-жігерді талап етеді жә не қ оғ ам ү шін қ ымбатқ а тү седі, яғ ни ғ алымдарды дайындауғ а, қ ұ рал-жабдық қ а, шикізатқ а, экспериментке орасан зор шығ ын кетеді. Оның есесіне, ең қ ұ нды нә рсе уақ ытты ұ туғ а болады. Бү гінгі кү нгі техникалық прогрестің ө те жедел қ арқ ыны кү ннен-кү нге ашылып жатқ ан ғ ылыми жаң алық тардың ү демелі жылдамдық пен ө ндіріске еніп жатуымен де сипатталады.