Дәріс. Ғылым қазіргі кездегі даму барысының ерекшеліктері.

1. Қ азіргі заманғ ы постклассикалық емес ғ ылымның сипаттамасы.

2. Ғ ылымдағ ы қ ұ ндылық тар.

3. Ғ ылым жә не парағ ылым.

Қ азіргі заманның адамы бұ л дү ниеге келіп о дү ниелік болғ анына дейін сырттай қ арағ анда бір бірімен мү лдем байланысы жоқ екі ә лемде – шынайы (табиғ и) сондай ақ жасанды техно-психоә леуметтік ортада ө мір сү ретіндігі белгілі. Бұ л жерде, техно-жә не психоә леуметтік ортаның табиғ и ортағ а қ арағ анда басым болатындығ ын атап кө рсету керек.
Адамды қ оршағ ан орта жасанды техникалық орта мен қ оғ амнан қ ұ ралғ ан. Адам ө з қ олымен жасағ ан материалдық ә лемнің барлығ ы да техникалық орта болып табылады (мысалғ а: ү й хайуанаттары, дә рі - дә рмек, киім, механизмдер, ү йлер жә не т.б.). Техникалық ортаны адамды қ оршағ ан ортаның табиғ и психоә леуметтік ортағ а ө ту кезең і, яғ ни, аралық ө тпелі орта деп кө рсетсек те болады. Техникалық орта адамның дене жә не ой ең бегінің, басқ а сө збен айтқ анда білім мен ғ ылымның арқ асында пайда болғ ан. Техникалық орта адамзаттың табиғ атты ұ зақ жылдар бойы тү пкілікті зерттеуінің арқ асында қ алыптастырылғ ан (модельденген). Ал психоә леуметтік орта болса (қ оғ ам) осы қ оғ амғ а тиесілі ә леуметтік-саяси институттардың негізінде қ алыптасады жә не эволюцияғ а ұ шырайды. Осындай институттар ретінде мемлекеттің қ ұ қ ық тық жә не идеологиялық негізі, қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық дамуының сипаты мен дең гейі, аталғ ан қ оғ амда елеулі орынғ а ие болып отырғ ан жанұ ялық, топтық, ұ йымдық, рулық, ұ лттық, діни, ғ ылыми жә не т. б. тү рлі ә дет - ғ ұ рып, салт- дә стү рді кө рсетсек болады.
Сонымен қ атар техникалық жә не психоә леуметтік ортаның адамғ а деген ә серінің ө те жоғ ары екендігін байқ ау қ иын емес. Сол себепті адамғ а табиғ аттың, ғ ылымның, техника жә не қ оғ ам дамуының заң дылық тарын білмей қ азіргі заманда ө мір сү ру белгілі бір дең гейде қ иындық тар тудыратыны сө зсіз.
Америкалық жә не ағ ылшын классификациясында психоә леуметтік ортаны қ оғ амдық (гуманитарлық) ғ ылымдардың объектісі деп санап, оны “fіctіon” тарауына жатқ ызады. Бұ л жерде “fіctіon” сө зінің бірнеше мағ ынасы бар: 1. Беллетристика, 2. Ойдан шығ арылғ ан зат немесе қ ұ былыс, фикция. Бұ л ғ ылымды оны жаратылыстану жә не техникалық ғ ылымдарғ а қ арама - қ арсы қ ояды. Осымен қ атар жоғ арыда кө рсетілген классификацияда жаратылыстану жә не техникалық ғ ылымдар “scіense” тарауына жатқ ызылғ ан. Бұ л жерде де “scіense” сө зінің: 1) ғ ылым; 2) жаратылыстану ғ ылымдары жә не 3) білім секілді ә ртү рлі мағ ыналарының бар екендігін кө рсеткеніміз абзал.
Қ азіргі кезде адамның санасына оның психоә леуметтік ортасында орын алып отырғ ан алуан тү рлі жалғ ан ғ ылыми, діни, мистикалық кө зқ арастар ә сер етуде. Ә рине, шынайы ғ ылым мен білім бұ л жалғ ан ілімдермен сиысуы мү мкін емес жә не ғ ылыми дү ние танымды елемей бұ рмалау аса қ ауіпті ә леуметтік жә не жекелеген зардаптарғ а душар етуі мү мкін. Бұ л қ ауіп саяси билік, дін жә не жалғ ан ғ ылым одақ тасқ ан жағ дайда бірнеше есе кү шейуі мү мкін. Оғ ан мысал ретінде инквизиция, діни фундаментализм мен фанатизм, фашизм, кибернетика мен генетиканы қ удалау жә не т.б. келтіруге ә бден болады.
Ғ ылымның дамуы нә тижесінде біздің ө міріміз бір ғ ана ұ рпақ ішінде елеулі ө згерістерге ұ шырап отыр. Қ оршағ ан орта туралы ақ параттың ағ ымы бірнеше жыл ішінде еселеп кө беюде. Адам болса бұ л ақ парат ағ ымын жеткілікті дең гейде қ абылдап ү лгере алмау ү стінде. Оның себебі, қ оғ ам дамуы барысындағ ы мү лдем жаң а ғ ылыми пә ндердің пайда болып, осығ ан қ оса олардың тармақ танып, салаларғ а бө лінуінде. Ғ ылымның салаларғ а бө ліну ү рдісі нә тижесінде қ азіргі кезде ғ ылымда 15 мың нан астам ғ ылыми пә н бар. Ә рине, осығ ан байланысты адамзаттың ө зін қ оршағ ан табиғ ат пен қ оғ ам туралы білімінің терең дігі мен дә лдігі де елеулі тү рде ө скен. Осымен қ атар ғ ылымның ә ртү рлі салаларының жә не ғ алымдардың арасындағ ы байланыс пен ө зара тү сіністіктің де ә лсірегендігін мойындау керек. Тіпті кейбір жағ дайларда, бір ғ ылымның ә ртү рлі салаларында жұ мыс істейтін ғ алымдар екінші бір саланың зерттеу ә дістері мен нә тижелері жайлы мү лдем бейхабар болады. Абырой болғ анда қ азіргі кезде ғ ылымның ө зі дү ниені тек пә ндік сипатта зерттеуге қ арсы ә дістер мен қ ұ ралдар қ алыптастырып, шығ арып отыр. Ғ ылыми салалардың арасындағ ы байланысқ а деген бұ л жаң а кө зқ арас интегративті немесе пә наралық деген атқ а ие болды.
Қ азіргі кезде дамығ ан капиталистік елдер ғ ылымғ а жалпы ұ лттық кірістің 2-3 % жұ мсауда. Бұ л шығ ындарсыз елдің қ орғ аныс жә не ө ндіріс саласының жоғ ары дең гейін сақ тап қ алу мү мкін емес. Ғ ылым экспонент бойынша дамуда, яғ ни ғ ылыми ақ парат пен ғ ылыми ең бектердің кө лемі ә р 10-15 жыл сайын екі есе кө беюде. Ғ ылымдардың кө беюі нә тижесінде ғ алымдардың да саны ұ лғ аюда. Егер 1900 жылы ғ алымдардың саны 100000 болса, қ азіргі кезде олардың саны 5000000 - ғ а жеткен (яғ ни Жер шарында тұ ратын ә рбір мың адамның біреуі).
Егер қ азіргі заман адамы ешқ ашан ғ ылым саласында ең бек етпеген болса, оның ғ ылыми қ ағ идаларды (концепцияларды), қ аншалық ты білуі қ ажет? Ғ ылым - тек білімнің, фактілердің жә не т.б. жиынтығ ы ғ ана емес ол сондай ақ, қ оғ амның мә дени-ә леуметтік маң ызды қ ұ былыстарының бірі. Яғ ни ғ ылым дегеніміз бұ л:
1) мә дениеттің бір саласы;
2) дү ниетанымдық ә дістің бірі;
3) адамды жә не табиғ атты қ айта ө ң деуші ө ндіргіш кү ш;
4) арнаулы институт (институт тү сінігіне тек жоғ ары оқ у орны емес, сонымен қ атар ғ ылыми қ ауымдастық тар, академиялар, лабораториялар, журналдар жә не т.б, кіргізіледі).
Біздің жаң а капиталисттік дә уірімізде кө птеген қ ұ былыстар ғ ылыми методологияғ а сә йкес қ алыптастырылып отыр. Ә рине адамзат ең бекті ғ ылыми тү рде ұ йымдастыруғ а ә лі қ ол жеткізе қ оймаса да, дегенмен ғ ылыми қ ағ идалар қ азірдің ө зінде ең бекте қ олдануда. Осығ ан сә йкес бұ л қ ағ идаларды қ олдану ү шін, ең алдымен оларды білу қ ажет – себебі дамып келе жатқ ан капиталистік ө ндіріс жаң а табиғ и ресурстарды, технологиялар мен машиналарды ең гізуді талап етіп отыр. Осы қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін капиталистік қ оғ амның ө ндіргіш кү штері ретінде қ азіргі заманғ ы ғ ылыми концепцияларды білу қ ажет.
Адамзат санының 1900 жылғ ы 1 млрд-тан 2000 жылы 6 млрд-қ а дейін кү рт ө суі, жаппай сауаттану, ғ ылыми революция, ғ ылыми-техникалық прогресс ө кінішке орай, адамзаттың мә дениеті мен дү ние танымының тап осылай дамуына себеп бола алғ ан жоқ. Ә детте ғ ылымның қ алыптасуы, шынайы ғ ылымдарғ а ұ қ сас ә ртү рлі жалғ ан ғ ылымдар мен ілімдердің пайда болуымен қ атар жү реді. Мысалғ а астрономиямен қ атар табысы кө п астрология, психологияның қ асында парапсихология қ олданыста. Ғ ылыми жетістіктермен қ атар надандық пен тағ ылық қ атар жү ріп, діннің, мистиканың, окультизмнің жә не жалғ ан ғ ылымдардың жаң арғ ан тү рлері таралуда. Осығ ан сә йкес табиғ ат пен қ оғ ам дамуының жалпы принциптерін, ә лемнің ғ ылыми бейнесіне сай дү ниеге кө зқ арастың концепцияларын білмеу кө п ретте діни жә не ұ лттық экстремизмге ә келіп соғ ады.
Гуманитарлық салада білім алып жатқ ан студенттің жалпы білім дең гейі, ойлау мә дениеті мен ғ ылыми дү ние танымының қ алыптасуы оның ғ ылым дамуының бү кіл тарихында пайда болғ ан аса маң ызды концепциялармен танысып, оларды игеруі арқ ылы анық талады. Осымен қ атар осы пә н қ оршағ ан ортағ а деген концептуалдық кө зқ арастың қ алыптасуына, эрудицияның дең гейінің кө терілуіне, жалпы мә дениеттің жә не жауапкершіліктің пайда болуына себеп болады.
Сонымен, концепция дегеніміз не? Ғ ылыми зерттеулердің нә тижесі болып теориялар, заң дар, модельдер, гипотезалар, эмпирикалық тұ жырымдар болатындығ ы белгілі. Ә рқ айсысының ө з мә ні, мағ ынасы бар, бірақ бұ л тү сініктерді бір ғ ана “концепция” сө зімен ақ біріктіруге болады. Яғ ни “концепция” термині белгілі бір кө зқ арастардың жү йесі, белгілі бір қ ұ былыстардың, процестердің тү сінігі, белгілі бір туындының басты ойы ретінде тү сінілуі.
Ғ ылыми методологиялық кө зқ арастардың ішіндегі ең жақ сы тұ жырымдалып, фундаменталды тү рде зерттелгені – эволюция концепциясы болып табылады. Эволюциялық концепция қ азіргі заманғ ы ә лемдегі бү кіл ғ ылымның негізін қ ұ райды десек те қ ателеспейміз. Біз осы концепцияғ а сү йене отырып, қ оғ ам мен табиғ ат арасындағ ы процестердің байланыстары мен арақ атынастарын айқ ындайтын жаратылыстанудың басқ а барлық концепцияларын дұ рыс тү сініп жә не тү сіндіріп бере аламыз.
Ғ ылымның концепцияларына ғ ылымдарды классификациялау проблемасы да жатқ ызылады. О.Конт алғ ашқ ылардың бірі болып ғ ылыми классификацияны жасауғ а тырысты. Ол сызық тық классификация деген атқ а ие болғ ан класификацияны ұ сынды, бұ л классификация бойынша ол ғ ылымды жалпыдан жеке тү рлерге, қ арапайымнан кү рделі жә не спецификалық тү рлерге қ арай қ атарластырыптоптады. Ө з кезегінде Б.Кедров ғ ылымды ғ ылыми білімнің координациясы мен субординациясы қ ағ идаларын ұ стана отырып классификациялауды ұ сынды. Оның ойы бойынша ғ ылымдар жаратылыстану, гуманитарлық жә не техникалық ғ ылымдар деп ү шке бө лінуі қ ажет болды. Бірақ қ оғ амда ғ ылымды бұ рыннан бері қ алыптасқ ан гуманитарлық жә не жаратылыстану ғ ылымдарына бө лу қ олданылып отыр. Тіпті Англияда білім беру жү йесі де қ атаң тү рде гуманитарлық, жә не жаратылыстанушылық - техникалық болып келеді.
Ал егерде біз ғ ылым мен ө нерді салыстыратын болсақ, кө рсетілгеннен бө лек жағ дайды кө реміз. Ғ ылым - қ оршағ ан ортаны зерттеп білу процесіндегі кө птеген адамдардың ө з тә жірибелерін жинақ тап, оларды тү сіндіруге бағ ытталғ ан ө зара ү йлесімді, жү йелі іс-ә рекеттерінің нә тижесі. Ал ө нер болса жекелеген адамның жан – тә нінің белгілі бір жағ дайын суреттеп, нақ ты бір сезімдерді оятуғ а бағ ытталғ ан белгілі бір адамның интуитивтік ә рекеттері.
Ғ ылым дегеніміз - білім. Ғ ылымда дә стү рлі екі бағ ыт қ алыптасқ ан. Бұ л бағ ыттың бірі - қ оғ ам мен техникалық ортаның тарихын сипаттау болса, екіншісі- табиғ ат тарихы. Бұ л бағ ыттардың екеуі де мә дениеттің бет - бейнесін тарихи анық тай алады. Ә рине, біздің техникалық ө ркениеттің дамуы кезең інде жаратылыстануды абсолютті тү рде қ арастыру тенденциясы байқ алып отырғ андығ ы ақ иқ ат. Бұ л тарихи фактыны жаратылыстанудың мә дениет шең беріндегі орны мен маң ызын анық тауы мен тү сіндіруге тырысуы деп қ абылдауымыз керек. Жаратылыстану мә дени қ ұ ндылық ретінде қ арастырылады. Сондай – ақ ол міндетті тү рде екінші бір концепцияғ а қ арама-қ арсы қ ойылуы керек, мысалғ а гуманитарлық мә дениетте: физика – лирика дегеніміз секілді.
Осығ ан байланысты жаратылыстану жә не гуманитарлық мә дениеттің арақ атынасы жайлы екі тү рлі тү сінік қ алыптасқ ан. Бірінші пікірді жақ таушылардың кө зқ арастары бойынша: гуманитарлық ғ ылымдар ү шін тек қ ана жаратылыстану мен оның нақ ты зерттеу ә дістері ү лгі болуы керек дейді. Осы пікірді ең қ ызу жақ таушы позитивистер ү шін- математикалық физика басқ а ғ ылымдар ү шін идеалды болуы керек, ал кез келген ғ ылыми танымның ә дісі – математиканың аксиомалық - дедуктивті ә діс деп санайды. Антипозитивисттік бағ ытты ұ станушы, яғ ни тарих, психология, социология, т.б. гуманитарлық ғ ылым салаларының ғ алымдары бұ ндай кө зқ арас гуманитарлық зерттеудің ерекшеліктері мен кү рделілігін толық қ анды ескермейді, сол себепті бұ л кө зқ арас утопиялық жә не нә тижесіз деген ойда.
Жалпылай айтсақ, ғ ылым – жү йелі тү рде теоретикалық білімді дү ниеге келтіретін адамның ә рекеттерінің бір тү рі болып табылады. Сонымен қ атар ғ ылым қ оғ амның аса маң ызды ө ндіргіш кү штерінің бірі бола отырып, ғ ылым адамның ө зін-ө зі тану процесінің тү рі болып табылады.
Жалпы, білім берудің, яғ ни, жаратылыстану концепциялары пә нінің де басты мақ саты, тек жаң а білімге ие болу ғ ана емес, сонымен қ атар бү кіл ә лемдік жаратылыстану ғ ылымында қ оршағ ан ә лем туралы қ алыптасқ ан тү сініктер мен ойлаудың ғ ылыми, рационалды ойлау қ абілетін қ алыптастыру болып табылады. Басқ а сө збен айтқ анда, эрудицияны дамытып, қ оршағ ан дү ниеге, жалпы мә дениетке деген концептуалды кө зқ арасты, жалпы мә дениетті жә не білгірлікті қ алыптастыру.